شەرلوك حولمستىڭ پروتوتيپى كىم؟
بۇل كۇنى مەرەيتويعا كەلۋشى قوناقتار ادەتتەگىدەن الدەقايدا كوپ. دەنى جوزەف بەلدى ءبىر كورۋ ءۇشىن جينالعاندار.
نەگىزىنەن اڭشىلار عانا كيەتىن قالپاعىن قاباعىنا دەيىن ءتۇسىرىپ، شيە اعاشىنان جاسالعان تەمەكى مۇشتەگىن تۇتاتىپ، ءۇنسىز ويعا شومىلعان دارىگەر بۇل دۇربەلەڭنىڭ نەدەن پايدا بولعانىن جاقسى بىلەدى. كوپتىڭ ءۇنى ءبىر، قويار سۇراعى جالعىز:
«قادىرمەندى جوزەف، ءسىز شەرلوك حولمستىڭ پروتوتيپىسىز بە؟»...
...بالا كۇنىمدە انام ءجيى اڭىز-ءاپسانالار ايتۋشى ەدى. سول اڭگىمەلەر تاسقا تاڭبالاعانداي سانادان ەش كەتپەيدى ەكەن. سونىڭ بىرىندە قۇيرىعى شورت كەسىلگەن اقساق تۇيەسىن جوعالتىپ العان باي تۋرالى وقيعا كەزدەسەدى. جوق ىزدەپ كەلە جاتقاندا الگى كەيىپكەردىڭ الدىنان ءۇش جولاۋشى كەزىگەدى. امالى قۇرىعان باي باسىنداعى قايعىسىن قاسىنداعىلارعا ايتسا كەرەك. سوندا جولاۋشىلار:
- تۇيەڭنىڭ قۇيرىعى شورت كەسىلگەن بە؟ - دەپ سۇرايدى.
- ءيا.
- اقساق پا؟
- ءيا
- جوق، وندا ءبىز سەنىڭ تۇيەڭدى كورگەن جوقپىز، - دەيدى.
ىزالانعان باي: «ءاي، ەگەر كورمەسەڭدەر ونىڭ قۇيرىعى شورت كەسىلگەنىن، اقساق ەكەنىن قايدان ءبىلىپ قويدىڭدار»، - دەپ كەسىپ سۇراق قويادى. سوندا جولاۋشىلاردىڭ ءبىرى ءىز كەسكەنىن مويىندايدى. جولدا ءۇش اياعىن نىق ءبىر اياعىن سىلتىپ باسقان تۇيەنىڭ ءىزىن بايقادىق. جاپاسىن الىسقا تاستاعان ەكەن.
ەكىنىڭ ءبىرى ەلەي بەرمەيتىن دەتالدار ارقىلى جوعالعان مالدى جازباي تانىعان ۇشەۋ بايدى دۇرىس باعىتقا باستاپ جىبەرەدى- مىس.
ءيا، ءبىر عانا ىزگە بولا وسىنشا دۇنيەنى قايدان ءبىلدى دەپ قاتتى تاڭ قالعانىم ەسىمدە. ءتىپتى ءبىرازعا دەيىن الگى ۇشەۋىن ۇرى ەكەن دەپ ويلاپ ءجۇردىم...
كەيىنىرەك اقىل توقتاتقان سوڭ سەر ارتۋر كونان دويلدىڭ «شەرلوك حولمس حيكايالارى» اتتى تۋىندىسىن وقىدىم. ەسىمە سارت ەتىپ الگى وقيعا ءتۇستى. كەيىنىرەك شەرلوك حولمستىڭ جازۋشى قيالىنان تۋىنداعان كەيىپكەر ەكەنىن، ومىردە مۇلدە بولماعانىن ەستىدىم. سەنگىم كەلمەدى...
قانشا دەگەنمەن بۇل تۋىندىنىڭ وزىمە قاتتى اسەر ەتكەنى راس. بىرىنشىدەن - سيۋجەتتىڭ شيەلەنىسى، ەكىنشىدەن - بالالىق نوستالگيا. الايدا شەرلوكتىڭ ومىردە بولماعان كەيىپكەر ەكەندىگى كوكەيىمە قونباي-اق قويدى.
ارنايى جاسالعان زەرتتەۋ دەسەم - وتىرىكشى بولعانىم، وڭتايلى ساتتەردىڭ بىرىندە ارتۋر دويلدىڭ ومىرىنە قىزىعۋشىلىعىم ارتتى. ەڭ ءبىرىنشى اڭعارعان دۇنيەم، «شەرلوك حولمستىڭ» جازىلعانىنا 130 جىل ۋاقىت تولعان ەكەن. ءبىر جارىم عاسىرعا جۋىق ۋاقىت ءوتتى. ول ءالى كۇنگە الەمدەگى ەڭ تانىمال كەيىپكەر.
سونىمەن، زەردەلەي كەلە سەر ارتۋر زامانىنداعى ەڭ ىقپالدى دەپ سانالاتىن وتباسىنان شىققان تەكتى ادام ەكەنىن انىقتادىم (نەگىزىنەن بۇل ماعان عانا جاڭالىق بولۋى مۇمكىن). تانىمال جازۋشى قولىنا قالام الماس بۇرىن دارىگەر بولعان ەكەن.
ەندى زاڭدى ءبىر سۇراق تۋىندايدى. مەيلى ميلليون جەردەن تالانتتى بولسا دا، دارىگەرلىك جۇمىستان قولى قالت ەتپەيتىن جازۋشى تىڭشىنىڭ ءومىرى، دەتالدىڭ ماڭىزدىلىعى، قىراعىلىق دەگەن قاسيەتتىڭ وسىنشاما قۇدىرەتكە يە بولا الاتىنىن قايدان ءبىلدى؟ ءبارىبىر الدەنە اسەر ەتۋى كەرەك ەمەس پە؟ تىم قۇرىعاندا ءتۇس كورۋى كەرەك. تىم قۇرىعاندا اۋىر سىرقاتتا جاتىپ ويلانۋى كەرەك. الايدا، اقيقاتى ءدال مۇنداي شىتىرمان ەمەس ەكەن.
...شىندىعىنا كەلگەندە شىتىرمانعا تولى ەڭ تانىمال تۋىندىنىڭ باس كەيىپكەرى - بار بولعانى دارىگەر بولىپ شىقتى. سول مانساپتى تاڭداپ العان اككى قالامگەردىڭ جەتەكشىسى. ەسىمى - جوزەف بەلل.
ەڭ قىزىعى سول جوزەف بەلل دويلدار وتباسىنىڭ جەكە دارىگەرى بولعان. ارتۋردىڭ بالا كۇنىندە ونىڭ ۇيىنە ءجيى كەلەتىن ارىقشا كەلگەن، جاس تا بولسا اتاعى ەل اراسىنا تاراعان، ءجۇزى سالقىنداۋ دارىگەر. ءومىر ولاردى اراعا قانشاما جىلدار سالىپ ەدينبۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىندە قايتا قاۋىشتىرادى. كەزدەيسوقتىق دەپ ويلايسىز با؟
ارتۋر دويلدىڭ بۇل دەتەكتيۆتى جازۋعا تۇرتكى بولعان ءساتى تۋرالى مىنانداي ەستەلىگى بار. وقيعا جوزەف بەلل وتكىزگەن ساباقتاردىڭ بىرىندە بولسا كەرەك:
بىردە جوزەف ستۋدەنتتەردىڭ الدىنا ەمدەلمەك بولىپ كەلگەن ادامدى شىعارادى.
«ال بولاشاق دارىگەرلەر، مىنا ادام قايدان كەلدى؟ قاي جەرى اۋىرادى؟» - دەگەن سۇراق تاستايدى ورتاعا.
ستۋدەنتتەر تاراپىنان سان ءتۇرلى جاۋاپتار ەستىلگەن. الايدا، جوزەفتىڭ كوڭىلى تولماعانى بىردەن بايقالدى.
ءسال ءۇنسىز تۇرىپ ول: «بولمەگە كىرگەن بەتتە ازامات باس كيىمىن شەشكەن جوق. دەمەك ول جۇمىس ىستەگەن ورىندا باس كيىم شەشۋ مادەنيەتى جوق دەگەن ءسوز. بۇل ورايدا ءبىز قاي ماماندىق يەلەرى باس كيىمىن شەشپەيتىنىن انىقتاۋىمىز كەرەك. دەمەك ەم ىزدەۋشى - اسكەري ادام. ونىڭ العاشقى سيمپتومدارى اسكەري ادامنىڭ بەزگەك اۋرۋىنا شالدىققانىن كورسەتەدى. ال قازىرگى تاڭدا بەزگەك اۋرۋى باربادوس وڭىرىندە بەلەڭ الىپ تۇر. دەمەك ءبىزدىڭ الدىمىزدا باربادوس وڭىرىنەن كەلگەن اسكەري ادام تۇر»، - دەپ اياقتايدى ءسوزىن.
ەشقانداي ءاپسانا ەسىڭىزگە تۇسپەدى مە؟
...سونىمەن ءبىز شەرلوك حولمستىڭ كىم ەكەنىن انىقتاعانداي بولدىق. ءبىراق ول تۋرالى نە بىلەمىز؟ ءبىر عانا دارىگەرلىك مانساپ جوزەفتى مۇنشاما دارىندى ەتە الدى ما؟
ەگەر ءسىزدى دە وسى سۇراقتار مازالاعان بولسا، جوزەف بەلدىڭ ناقتىلاي كەلگەندە اتاقتى شەرلوكتىڭ الەمىندە حوش كوردىك...
سونىمەن، 1837 -جىلدىڭ 2 -جەلتوقسانىندا بەلل ەسىمدى پاتشالىق كلينيكا دارىگەرىنىڭ وتباسىندا جوزەف ەسىمدى بالا دۇنيەگە كەلەدى. جوزەف بالا كۇنىنەن ءار نارسەنى اڭداپ، ونى تەرەڭدەي زەرتتەگەندى ۇناتقان ەكەن.
كۇرىشتىڭ بويى كىندىكتەن كەلگەن شاعىنان باستاپ بولاشاق پروتوتيپ ءوزىنىڭ دارىگەر بولاتىنىن ناقتى بىلگەن. ونىڭ پايىمداۋىنشا نەعۇرلىم ورەسى كەڭ بولسا، سوعۇرلىم ءوز پاتسيەنتتەرىنە مول كومەك بەرۋگە مۇمكىندىگى اشىلادى. وسى ۇستانىم ونىڭ جان- جاقتى دامۋىنىڭ العاشقى ساتىسىنا الىپ كەلەدى.
جوزەف گۋممانيتارلىق عىلىمدارعا دا وتە ەپتى بولىپ وسەدى. ءتىپتى كەزىندە اڭگىمە جازىپ، ءوز وقىرماندارىن تاۋىپ ۇلگەرگەن ەكەن. الايدا ول ءوز جولىن مەديتسينا مەن حيميا سالاسىنا بۇرادى.
ونىڭ ەڭ العاشقى تۇشىمدى ەڭبەگى بەلگىلى ۋلاردىڭ ادام دەنەسىنە تاراۋ پروتسەسىن زەردەلەۋمەن باستالعان. قاي ۋدىڭ قالاي تارايتىنى، قالاي ۋلايتىنى، قانداي سەبەپپەن ولىمگە اكەلەتىنى تۋرالى مول دەرەكتەر جينايدى. بۇل پروتسەسس بولاشاق دارىگەردىڭ ەلەۋسىز دەتالداردىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ءرول اتقاراتىنىن كورسەتەدى. ونىڭ قىراعىلىعى دا وسى كەزدەن ايشىقتالا تۇسەدى.
دارىگەرلىك جولعا ەندى كەلگەن كەزدە جوزەف ءار اۋرۋدى زەرتتەي باستايدى. ول ءۇشىن اقشا، مانساپ دەگەندەر اسا قىزىعۋشىلىق تۋدىرماعان. سوندىقتان ول اقشا تولەۋگە شاماسى جەتپەسە دە، سىرقاتتانۋشى قالادان اۋلاقتا بولسا دا ەمدەۋدەن ەش باس تارتپاعان. ونى قوزعاۋشى كۇش الگى كىشكەنتاي دەتالدىڭ قانشاما الەمدى اشاتىنىن دالەلدەۋ پروتسەسى ەدى.
سوندىقتان ەل اراسىندا سىرقاتقا ءبىر قاراپ ونىڭ قايدا جۇمىس ىستەيتىنىن، قايدان كەلگەنىن، قاي دەرتكە شالدىققانىن انىقتاي الاتىن جاس دارىگەر تۋرالى اڭىز تاراي باستايدى.
داڭقىنىڭ زور بولعانىن جەرگىلىكتى ءتارتىپ ساقشىلارى زامانىنىڭ ەڭ وزبىر ءارى اقىلدى قىلمىسكەرى «جەك پوتراشيتەلدى ۇستاۋ» وپەراتسياسى بارىسىندا جوزەفتەن كوپ ماعۇلمات الىپ وتىرعانىنان-اق بىلۋگە بولادى.
جوزەف بەلل ساناسى ەرەك جەتىلگەن تۇلعا. سوندىقتان ماڭايىنداعى ادامدارمەن ارالاسۋ - ول ءۇشىن ازاپ بولسا كەرەك. جوزەف كوبىنە دارالانىپ جۇرەتىن. ءتىپتى، رەتى كەلگەندە اپتالاپ ءۇنسىز ويعا شوماتىن كەزدەرى بولعان.
...ەدينبۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قابىرعاسىندا تاماشا اڭگىمەگوي بولىپ تانىلىپ كەلە جاتقان تالانتتى جازۋشى قۇپياسى مەن سىرى اشىلماعان دانىشپان دارىگەرمەن ءبىر قابىرعادا ەتەنە قىزمەت ەتۋى «شەرلوك حولمس حيكايالارى» تۋىندىسىن جازباۋىنا امال قالدىرماسا كەرەك.
شەرلوك حولمس
...1887 -جىلدىڭ جەلتوقسان ايى. جوزەف بەلدىڭ تۋعان كۇنى قارساڭىندا زامانىنىڭ ەڭ تالانتتى جازۋشىسى سەر ارتۋر كونان دويل «شەرلوك حولمس حيكايالارى» دەگەن اتپەن ءوزىنىڭ تۇڭعىش دەتەكتيۆتى-رومانىن جارىققا شىعارادى.
روماندى وقىعان ەدينبۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتتەرى بىردەن شەرلوك حولمس قالىپتاعان وبرازدان جوزەف بەللدىڭ بەينەسىن كورەدى. بۇل ونىڭ ءوزىنىڭ دۇنيەتانىمىن تۇگەلدەي وزگەرتىپ جىبەرگەن ۇستازىنا جاساعان سىيلىعى ەدى.
***
«قادىرمەندى جوزەف، ءسىز شەرلوك حولمستىڭ پروتوتيپىسىز بە؟» دەگەن سۇراققا داڭقتى دارىگەر:
- جوق. مەن شەرلوك سەكىلدى اسا دانىشپان ەمەسپىن عوي. شەرلوك حولمستىڭ ناق پروتوتيپى ارتۋر دويلدىڭ ءوزى بولسا كەرەك، - دەپ جاۋاپ بەرىپتى.
...ءيا، بۇل جوزەف بەلدىڭ قانشالىقتى ۇياڭ ءارى كىشىپەيىل بولعانىن كورسەتەدى. الايدا ول شاكىرتىنىڭ ەڭبەگى ءۇشىن ۇنەمى العىس ءبىلدىرىپ كەلگەن.
سويتكەن جوزەف بەلل، ادەبيەت تاريحىنداعى ەڭ اتاقتى كەيىپكەر 74 جاسىندا دۇنيە سالدى.
P. S.:
قازىرگى تاڭدا «شەرلوك حولمس» كينو سالاسىندا دا ەڭ تانىمال كەيىپكەرگە اينالىپ ۇلگەرگەن. رەسەي، ا ق ش، بريتان ەلدەرى رومان جەلىسىمەن جارىسا كينو ءتۇسىرىپ كەلدى.
دەتەكتيۆتى برەندكە اينالعان كەيىپكەردىڭ اۋزىنان ءجيى شىعاتىن ەكى اۋىز ءسوز بار. اۋەلگىسى: «ۋاتسون، بۇل ايدان انىق قوي!» (ەتو ەلەمەنتارنو، ۆاتسون!)، - دەگەنى. ەڭ قىزىعى بۇل ءسوزدى رەجيسسەرلار وزدەرى قوسسا كەرەك. كەيىنگىسى: «ءسىز ءبارىن كورىپ تۇرسىز عوي، تەك بايقامايسىز»، - دەيتىنى. ەڭ قىزىعى سول ساباق بەرۋ بارىسىندا جوزەف بەلل ءدال وسى سويلەمدى ءجيى قولدانعان ەكەن.
ايان مەيراش