ءسابيت مۇقانوۆ. كەر زامان
1936-1937 جانە 1943-1952 -جىلدارى قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ءتوراعاسى بولعان. بۇگىن ءبىز ايگىلى جازۋشىنىڭ 1928 -جىلدارى جازىلعان تۋىندىسىن ۇسىنىپ وتىرمىز.
1
- قايىناعا، سالىعىڭىزدى كەشىكتىرىپ كەتتىڭىز، نەگە تولەمەيسىز؟ - دەپ قايقى مۇرىنداۋ كەلگەن، دەنەلى، تومپاق كوز، جۇقا ەرىن، سۋىق شارپىعان بەتى قارا قوجالاقتانىڭ- قىراعان، باسىندا ءتۇبىت ءشالىسى، اياعىندا ساپتاما ەتىگى، قولىندا تەرى بيالايى بار، ۇستىندە سەڭسەڭمەن تىستاعان سارى تونى بار ۇلبوسىن، دارەتتەن كەلە جاتقان كادىرباي حاجىنىڭ الدىنان كەس-كەستەي بەردى.
شالبارىنىڭ باۋىن ەكشەي بايلاپ، اياعىمەن جەردى تەبىنىپ، قىسىقتاۋ كەلگەن قيعاش كوزىن ۇلبوسىنعا الايتا قارادى دا:
- قايداعى سالىق؟ - دەدى حاجى.
- بىلمەيسىز بە، قانداي سالىق تولەيتىنىڭىزدى، - دەدى ۇلبوسىن، داۋسىن كوتەرە سويلەپ.
- نەنى بىلەيىن! - دەپ حاجى ءبىر ۋىس كودەدەي شوقتالىپ بىتكەن ۇزىن قاسىن كوزىنە ءتۇسىرىپ، قالىڭ قاباعىن تىرجيتتى.
- بىلمەسەڭىز ايتايىن: ءبىر اۋىلنايدىڭ يمامى بولاسىز عوي. زەكەت-عۇشىردان، جانازا شىعارعاننان، تاعى سونداي تابىسىڭىزدان 350 سوم، سالعان ەگىن، جىلقى، سيىر، قويىڭىزدىڭ سالىعى 86 سوم. پاتەنت الماي ساۋدا قىلعانىڭىز ءۇشىن 61 سوم، بارلىعى 607 سوم.
- كەلىن، وسى سەنىڭ-اق ماعان قۇتىڭ ءتۇستى-اۋ جارقىنىم. ءبىر جىلعى تابىسىمنىڭ باس- اياعى 100 سومعا زورعا تولادى. انەۋگۇنى پيناتدەلگە وسى ءمانىمدى ايتىپ ارىز بەرگەم. ودان جاۋاپ الماي تولەمەيمىن. ەگىندى ءجوندى سالعام جوق. ءبىر-ەكى دەسياتينا سەپكەن بولىپ ەدىم، شىقپاي قالدى. ساۋدا قىلعانىمدى كىم كورگەن ەكەن؟ - دەپ حاجى اپپاق ساقالىن قولىمەن تاراپ كەيىدى.
- كەلىندىك جولى وزىنە باسقا. مەن وتىرىك ايتپايمىن. تابىسىم 100 سومعا جەتپەيدى دەپ جالعان سويلەمەڭىز. پىتىرگە جان باسىنا 3 قاداق بيدايدان، 612 كىسىدەن 46 پۇت استىق الدىڭىز، ول ءبىر جارىم سومنان 69 سوم. 218 ءۇي قۇربان شالدى، ونىڭ 210 ى قوي سويىپ، تەرىسىن سىزگە تاپسىردى دا، ءسىز 3 سومنان ساتىپ 630 سوم الدىڭىز، 8 ءۇي سيىر سويىپ ەدى، ولاردىڭ تەرىسىنەن 80 سوم الدىڭىز. ءبارى 710 سوم. 13 كىسى ءولدى، ات العانىڭىز بار، سيىر العانىڭىز بار، لاقتى ەشكى، قوزىلى قوي العانىڭىز بار، باس- اياعىن ەسەپتەگەندە 324 سوم. جۇرت ەگىنىن سوققان كەزدە قابىڭىزدى شاناڭىزعا سالىپ ءجۇرىپ، ۇشىرعا بەرگەن بيدايدى نەشە رەت تيەپ قايتتىڭىز، ودان 250 سومداي تابىسىڭىز بار. ودان باسقا بالاعا ات قويۋ، ءدىن جولىمەن نەكە وقۋ، اۋىرعان-سىرقاعاندى ۇشكىرۋ-تۇشكىرۋدەن دە تابىسىڭىز بار، وسىنىڭ ءبارىن ەسەپتەگەندە سىزگە 350 سوم سالىق تۇسەدى. پاتەنتسىز ساۋدا قىلمادىم دەپ باسقاعا ايتىڭىز. ستانسيادان 14 بۇلعارى، 20 كىرپىش شاي، ءجۇز شاقتى كەز كەزدەمە اكەلىپ ساتقانىڭىزدى كوزىممەن كوردىم. ەگىنىڭىزدى سوققاندا ىشىندە بولدىم، 412 پۇت العان جوقسىز با؟
بۇل سوزدەرگە ايتار داۋى بولماي قالعان حاجى، ىشتەي جەڭىلگەنىن سەزدىرگىسى كەلمەگەندەي:
- ەندەشە بىلگەنىڭدى قىل! - دەپ ۇيىنە قاراي جونەلە بەردى.
- جوق، قايناعا، مەن ويناپ تۇرعان جوقپىن. ۇكىمەت ويىندى كوتەرمەيدى. سالىعىڭىزدى تەز تولەڭىز، ارتى قولايلى بولماي جۇرەر، - دەپ ۇلبوسىن حاجىنى تاعى دا الدىنان بوگەپ توقتاتتى.
- ءاي، كەلىن، سەن ءوزىڭ مەنى سابايسىڭ با؟ نەگە شاڭقىلدايسىڭ، نىساپسىز؟ - دەپ حاجى ۇلبوسىننىڭ بەتىنە اجىرايا قالدى.
- ادەپ پەن نىساپتا جۇمىسىڭىز بولماسىن. قايىسىسىز نىساپسىز ەكەنىمىزدى كورە جاتارمىز، مەن سىزگە جالىنبايمىن. تولەيسىز بە، جوق، پا، سونى عانا ايتىڭىز؟ - دەپ ۇلبوسىن حاجىعا قادالا قالدى.
- اپىراي، بەتىمە اجىرايماشى جارىقتىعىم، جۇزىڭنەن يمانىڭ قاشقان ەكەن! - دەپ حاجى بەتىن تەرىس بۇردى.
ارجاعىنان ماڭ-ماڭ باسىپ، كۇندىگىن شالقاسىنان تاستاپ، يىعىنا بيقاساپ كۇپىسىن جامىلىپ، بەت-اۋزى تاباقتاي، اق سارى بايبىشە شىقتى.
- مىنا قاتىن نە دەپ تۇر؟ - دەدى ول ۇلبوسىنعا مۇرنىن شۇيىرە قاراپ.
حاجى ۇندەمەي كۇيبەڭدەدى.
- ۋاي، سەن نە قىل دەپ تۇرسىڭ؟ - دەدى ول كەردەڭدەي باسا، ۇلبوسىنعا جاقىنداپ.
- بەرەتىن نالوكتەرىڭدى تولە دەپ تۇرمىن.
- ءاي... سەن قاتىن قۇتىرما، - دەدى بايبىشە اش كۇشىكتەي شاڭقىلداپ. - اۋىلناي بولدىم دەپ كوكىگەن ەكەنسىڭ.
ادىرا قال، ادىرا قالعىر!.. زادى وڭباعان نەمەنىڭ، قاراشى، حاجىنىڭ بەتىنەن الۋىن!..
- جەڭەشە، اپتىقپا، سەن! - دەدى ۇلبوسىن تايسالماي، - شاشىنان جۇلىپ سابايتىن، مەن سەنىڭ كۇندەسىڭ باتيقا ەمەسپىن.
- (ەرنىن شىعارىپ.) پاي-پاي، بەتىڭ جىپ-جىلتىر كاپىر، سەنەن جاقسىلىق شىقپاس. دامىمنەن ساداعا كەت. ءدامىم ۇرعىر، ۇمىتقان ەكەنسىڭ، اش كۇنىڭدە جۇرەگىڭدى جالعاعان اسىمدى! - دەدى بايبىشە قايمىققان كەسكىنمەن.
ۇمىتقام جوق. نەگە ۇمىتايىن. بەس جىل سيىرىڭدى ساۋىپ، وتىڭمەن كىرىپ، كۇلىڭمەن شىققاندا ۇستىمە ءبۇتىن كويلەك تە اپەرمەي قۋىپ جىبەرگەنسىڭ. جالعىز تايىنشامدى حاجى مەكەگە باراتىن جىلى اۋىلناي بولىپ ءجۇرىپ راماتقا العان. بايىم ارباڭنان قۇلاپ مەرتىگىپ جاتقاندا ءبىر ەزىم قۇرت تا بەرمەگەنسىڭ. تەزەگىمدى سوعىسا قويمادىڭ دەپ، مىنا حاجى بالامنىڭ جانازاسىنا ەنبەگەن. باس ءجىبىمدى ۇرلادىڭ دەپ جالا جاۋىپ، اركىمنەن سۇراستىرىپ الىپ ەسكەن جالعىز الا ارقانىمدى تارتىپ الىپ، سۇراپ كەلگەنىمدە تاياقپەن پەرىپ قالىپ كوزىمدى شىعارا جازداعانسىڭ. ءيا، ۇمىتقام جوق... ءبىرىن دە ۇمىتقام جوق.
قىرىقپا قويدىڭ تەرىسىنەن ىستەگەن جامان تىماعىن باسا كيىپ، قوي ءجۇن جاماۋ كۇپىسىنىڭ جەڭى شۇباتىلىپ، جاباعىنىڭ جالىنداي ساقالى ۇيىسىپ ۇلبوسىننىڭ كۇيەۋى قاراقۇل كەلدى.
- ءاي، جامان ساسىق نەمە، مىنا قاتىنىڭدى الىپ كەتشى، ۇرگىزبەي! - دەپ بايبىشە ورشەلەنىپ ەدى:
قاراقۇل تومەن قارادى دا ۇندەمەدى.
- مەن سەندەرمەن ۇرسىسىپ تۇرا المايمىن، - دەدى ۇلبوسىن، - باياعى كەگىمدى الايىن دەپ تۇرعانىم جوق، قازىنانىڭ، ۇكىمەتتىڭ ءىسىن ورىنداعالى ءجۇرمىن...
- ءيا، وسى ەل سەن بولماساڭ ولەتىن ەدى. «قاتىن بيلەگەن ەل ازادى» دەيتىن ەدى اتكەم، ەندىگى كۇنىمىز ساعان قالسا، ادىرا قالسىن ول كۇن، - دەپ بايبىشە ورشەلەنە ءتۇستى.
- قاتىن بيلەمەك تۇگىل، رەتتى جەردە كوزىڭدى جەلكەڭنەن شىعارار، - دەدى ۇلبوسىن.
حاجى ساقالىن سيپاپ «استاپىرالدادان» باسقانى ايتقان جوق.
- ارۋاق اتار! - دەدى بايبىشە ەكىلەنىپ.
- ونى كەزىندە كورەرمىز...
- اپىراي، مىناۋ دوڭىز ەكەن عوي. ارۋاقتان دا قورىقپادى عوي ساداعاسى كەتكىر كۇڭ!.. جانىڭ زاندەمگە كەتسىن سەنىڭ!
- زاندەم-ساندەمىڭدى دە، كۇشتەرىڭدى دە كورەرمىز.
مىقتى بوپ سالىقتارىڭدى بەرمەي وتىرا قويىڭدار. مۇنى ازسىنساڭدار بۇدان دا زورىن كورەرسىڭدەر، - دەپ ۇلبوسىن جونەلە بەردى. بايبىشە قۇمانىن جەرگە قويدى دا ارتىنان قار شاشتى. حاجى جالتاقتاپ بىردەمە دەيىن دەدى دە، بايبىشەدەن باتا الماعان كىسىدەي كۇمىلجىپ، قاقىرىنىپ قوراعا كىردى.
2
تەرەزەدەن قاردى سىقىرلاتىپ، ماڭدايىنا قىزىل تاققان، قولدارىندا مىلتىقتارى بار ءۇش كىسى وتە بەرگەندە حاجى «سۇبقانالدا-اي، مىنالارىڭ كىم؟» دەپ قۋقىلدانا قالدى.
قاڭعىرعان قىزمەتكەرلەردىڭ ءبىرى شىعار. ۇرلىعىڭ بار ما ەدى؟ سەن-اق قوپاڭداي بەرەدى ەكەنسىڭ، - دەپ بايبىشە ۇرسىپ تاستادى.
- قايدان بىلەيىن، قاتىن، زامان جامان عوي، - دەپ حاجى مىڭقىلداعانشا بولعان جوق، ۇيگە مىلتىق، قىلىشىن ساۋدىرلاتىپ، ارىقتاۋ، ورتا بويلى، تالدىرماش، سوبالاق مۇرىن، قوي كوز، قاتقان قارا جىگىت كىرىپ كەلدى. حاجىنىڭ جۇرەگى زىرق ەتتى.
- كادىرباي حاجىنىكى وسى ما؟ - دەدى جىگىت.
- وسى. ءوزىڭ قازاقپىسىڭ، قاراعىم؟
- ءيا، قازاقپىن. حاجى قايسىنىڭسىڭ؟
ۇيدە اماندىققا كەلىپ جاتقان قۇداسى ءسالىمباي «مەن دەپ ۇيعارار» دەگەن كىسىشە، كادىربايدى كوزىمەن يشارا قىلعانداي بولدى.
- كادىرباي ءسىز بولاسىز با؟ - دەپ مىلتىقتى جىگىت حاجىعا قاراپ ەدى، كوزى وڭمەنىنەن ءوتىپ كەتە جازداپ، شىداماي تەرىس اينالدى دا:
- ءيا، مە-ە-ەنمىن، شىراعىم، - دەدى.
- كيىنىڭىز!
- استاپىرالدا، نەگە؟!
ءۇي ءىشى ۇرپيىسە قالدى. «بۇلدىرگەن سەنسىڭ» دەگەن كىسىشە حاجى بايبىشەسىنە الايا قاراپ قويدى.
نە جۇمىس، قاراعىم، جيىلىس بار ما ەدى؟.. - دەپ حاجى جىگىتتى سوزگە جۇباتايىن دەپ ەدى:
- جۇمىس سول، - دەدى جىگىت، - قازىر ءسىزدىڭ قورانى تىنتەمىز!
- استاپىرالدا، شىراعىم، ۇرلىعىمىز جوق. قۇداي دەگەن ءمۇساپىر ادامبىز...
- كيىنىڭىز!
قونىشىن ورتاسىنان كەسكەن بايپاقتى شولاق ەتىكتى حاجى اياعىنا مىقشيىپ زورعا كيدى. ناشار ادام كورىنگىسى كەلىپ، يىعىنا جىرتىق تۇيە ءجۇن كۇپىسىن جاپتى.
- قاراعىم، مەن دايار...
- ءجۇرىڭىز!..
الدىمەن حاجى، ونىڭ ارتىنان ءسالىمباي قۇدا، ونىڭ ارتىنان بايبىشە، ونىڭ ارتىنان بالاسى - ءالىمجان، ونىڭ ارتىنان كەلىنى، جانە ەكى-ءۇش بالا ەرە شىقتى. كۇن ءتۇس مەزگىلى ەدى. قاقپا اشىق. قورانىڭ ءىشى جارىق ەكەن. حاجى كوزىن ءار جەرگە جۇگىرتىپ ەدى، اعاش سارايدىڭ الدىندا ءبىر سولدات، بيداي سالاتىن ساراي الدىندا ءبىر سولدات، شوشالا اۋزىندا ءبىر سولدات تۇر ەكەن. بۇلارعا ونشا ساسپاعان حاجى، قۇلان قورانىڭ تۇكپىرىندەگى تومپيعان قوقتىقتىڭ قاسىندا ۇلبوسىن تۇرعانىن كورگەندە جۇرەگى تاس توبەسىنە شىقتى. ءبىر مينۋت ولاردىڭ كوزىنەن تاسا بولعانىن جۇماقتاي كورىپ:
- الا وگىز ءيت شىعىپ كەتكەن ەكەن، قاماي قويايىن، - دەپ قاقپادان شىعۋعا ىڭعايلانعان ەدى:
- ۇلىقسات جوق. كەيىن قايتىڭىز! - دەپ ءبىر سولدات كولدەنەن، تۇرا قالدى.
- كەلىن، قاشان كەلىپ ەدىڭ؟ - دەدى حاجى ۇلبوسىنعا. ونىسى جاعىنعانى ەدى. ۇلبوسىن ۇندەمەدى. ءبىر قيقۋدىڭ بولعانىن حاجىنىڭ ءىشى سەزدى. وتكەن ءتۇنى لايىقسىز ءبىر ءتۇس كورىپ، جۇرەگى قوبالجۋلى ەدى. ىشىنەن «ءبىر پالە كەلدى، قۇداي ءوزىڭ ءجون بەر» دەدى ول.
ەكى مىلتىقتى حاجىنى جەتەكتەپ ۇلبوسىن كۇزەتىپ تۇرعان قوقتىققا اپارىپ:
- مىنا جەردى قازىر اشامىز! - دەدى.
- وندا نە بار، قالقام؟ ول توگىلمەي جاتقان سيىردىڭ تەزەگى عوي، - دەدى حاجى.
- جوق، اشامىز!
قوقتىقتى قوپارا باستاعاندا حاجىنىڭ كوزى شاراسىنان شىقتى. سيىردىڭ ۇلكەن جاپالارى قوپارىلعاننان كەيىن، استىنان اق كيىزدىڭ شەتى كورىندى. ءۇستىن ابدەن ارشىپ بولعاندا شوككەن تۇيەدەي اۋزىن بۇرگەن ءتورت كيىز قاپ شىقتى.
- ورتتەن قورقىپ قويا سالعان قويمامىز ەدى قاراقتارىم، - دەدى حاجى.
ءىشىن اقتارعاندا، كيىزدىڭ بىرەۋىنەن توپتالعان كەزدەمە، جيىرمادان استام ۇلكەن بۇلعارى، ءبىر جاشىك قاعاز شاي، ءبىر جاشىك كىرپىش شاي شىقتى. ەكەۋىنەن بيداي شىقتى. بىرەۋىنەن جىلقى، سيىر، قوي، ەشكىلەردىڭ تەرىسى شىقتى.
مىلتىقتىلار وزگە جەردەن دە ساتارماندىق نارسەلەر تاۋىپ الىستى. حاجى قۇپ-قۋ بولىپ «ادال مالىم، ادال مالىم!..» دەگەننەن باسقا، سۇراعان سوزگە ءبىر اۋىز جاۋاپ قايىرمادى.
تابىلعان نارسەلەرگە كۇزەتشى قويىپ، ءبىر مىلتىقتى:
ۇيگە ءجۇرىڭىز! - دەدى حاجىعا. «قولدارىنا بىردەمە قىستىرسام قايتەدى؟» دەگەن وي ءتۇستى. ۇيگە كىرگەننەن كەيىن حاجى:
- قاراعىم، ەت اسايىق، توڭىپ كەلدىڭدەر عوي، - دەپ قيپاقتاپ ەدى:
- راحمەت، قازىر جۇرەمىز، - دەستى جولاۋشىلار. قۇر اۋىز كەتەسىڭدەر عوي. نەگە اسىقتىڭدار؟ - دەپ كەلە جاتقاندا:
- ءسىز كيىنىڭىز!- دەدى ماناعى ۇيگە ءبىرىنشى كىرگەن جىگىت.
- قاراعىم، قايدا بارام؟
- بولىسقا باراسىز.
- نەگە، قاراعىم؟
- قازىر ايتامىز.
سول كەزدە، بۇل ۇيدەن نەلەر تابىلۋى تۋرالى جازعان پروتوكولىن ءبىر جىگىت ءبىتىردى دە، كوپكە ەستىرتە وقىپ شىقتى.
- وسىنداي ۇكىمەتكە قارسى ءىسى ءۇشىن، - دەپ اياقتادى جىگىت پروتوكولىن، - كادىرباي قونىسپاي ۇلىن تۇتقىنعا الىپ، ءتيىستى سوتقا تابىس ەتۋ كەرەك...
- ءسىز قول قويىپ، ءمور باسىپ مىنا پروتوكولدى بەكىتىڭىز! - دەستى كەلگەندەر ۇلبوسىنعا.
ۇلبوسىن سىرتقى تونىنىڭ ەتەگىن كوتەرىپ، پەنجەگىنىڭ قالتاسىنان ءمورىن شىعارا بەرگەندە، حاجىنىڭ ماڭدايىنان سۋىق تەر قۇيىلىپ كەتتى. «مىنا جەرگە قول قويىڭىز!» دەگەن جىگىتتىڭ نۇسقاعان جەرىنە، بىلتىر جاز ساۋاتسىزدار مەكتەبىنەن ۇيرەنگەن ارىپتەرىن تىزبەكتەي، ۇلبوسىن پروتوكولعا قول قويدى دا، ءمورىن ءبىر ۇرلەپ قاعازعا باسىپ قالدى.
حاجىنى مىلتىقتىلار كيىندىرىپ الىپ شىقتى. كوزىنىڭ جاسى اعىل- تەگىل بولىپ:
- سورلى-اي، قارتايعاندا نە كۇيگە ۇشىرادىڭ؟ - دەپ بايبىشە جىلاپ قويا بەردى. حاجى دا تەرىس اينالىپ كوزىن ءسۇرتتى. بايبىشە ۇلبوسىنعا بىردەمە دەپ باجىلدايىن دەپ ەدى، «ءسىزدىڭ جۇمىسىڭىز بولماسىن» دەپ مىلتىقتىنىڭ بىرەۋى قايىرىپ تاستادى.
تەرلەپ توڭازىپ تۇرعان اتتار، شاناعا اياق تيەر-تيمەستەن الا كەپ جونەلدى.
بايبىشە دە جونەلە بەرگەندەردىڭ ارتىنان كوزىنىڭ جاسىن دومالاتىپ:
- كەر زامان، كەر زامان! - دەپ داۋىس قىلدى.
مارت، 1928 -جىل.