كەتكەن قازاق قايتا ما؟
500 گە جۋىق ازامات گەرمانياعا قونىس اۋدارعان. 60 ادام مۇحيت اسىپ كەتكەنگە ۇقسايدى.
مالىمەتتەرگە قاراعاندا، ەميگرانت اتانعىسى كەلەتىندەردىڭ دەنى شىعىس قازاقستان، قوستاناي، سولتۇستىك قازاقستان، پاۆلودار وڭىرلەرىنىڭ تۋماسى كورىنەدى. وتكەن جىلى 40 مىڭعا جۋىق ازامات رەسەي ازاماتتىعىن الىپتى. وزگە مەملەكەتتى تاڭداعاندار سانى - 4000 ادام. ياعني، بۇل - جىلىنا 30-40 مىڭ ادام وزگە ەلدىڭ ازاماتتىعىن قابىلداپ جاتىر دەگەن ءسوز. نەگە؟
«شەتكە كەتۋگە اسىعاتىنداردىڭ كوپشىلىگى جاستار دەسەك، قاتەلەسەمىز. ارينە، «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن بولسىن، ارنايى گرانتتار ارقىلى بولسىن، شەتەلدەردە ءبىلىم الۋعا اسىعاتىن جاستارىمىز كوپ. ءبىراق ءبىزدى الاڭداتاتىن دۇنيە، ستۋدەنتتەردىڭ ۋاقىتشا ءبىلىم الۋى ەمەس، قازاقتاردىڭ باقىتىن باسقا ەلدەن تاپقىسى كەلەتىنى» دەيدى ساراپشىلار.
بۇرىن وزگە ۇلت وكىلدەرى، اتاپ ايتقاندا، ورىس، ۋكراين، نەمىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرى عانا تۋعان جەر، اتا- بابا قونىسىن اڭساپ، تۇرعىلىقتى مەكەنىن اۋىستىراتىن بولسا، ءقازىر قازاقتار دا شەتكە كەتۋگە قۇمارتىپ تۇرادى.
«2014 -جىلدان باستاپ شەتەلگە كەتكەندەر سانى قازاقستانعا كوشىپ كەلگەندەر سانىنا قاراعاندا ارتىپ كەلەدى. ماسەلەن، بيىلعى جارتى جىلدىقتا 8 مىڭ ادام كوشىپ كەلسە، ال شەكارا اسقاندار سانى ودان ەكى ەسە دەرلىك ارتىق» دەگەن ەكەن Ranking. Kz كومپانياسىنىڭ ساراپشىسى دينارا مۇقاشيەۆا. بۇل - 2017 -جىلعى كورسەتكىش. ودان بەرى دە بىرنەشە مىڭداعان ادام شەتكە قونىس اۋدارىپ ۇلگەردى.
«ارقا جاقسى بولسا، ارقار اۋىپ نەسى بار؟ » دەپ ءوز- ءوزىمىزدى جۇباتىپ قويعانىمىزبەن، قازاقتاردىڭ جاپپاي «وزگە ەلدە سۇلتان» بولعىسى كەلەتىنىنەن قاۋىپتەنگەن ابزال. ولار جايلى جەر، جاقسى قونىس ىزدەپ كەتىپ جاتىر ما، الدە باسقا ءبىر سەبەپ بار ما؟ قازاقتىڭ قايراتكەر قىزى اقۇشتاپ باقتىگەرەيەۆا «الما اعاشىنان ورىك ءوسىپ شىقپايدى. قازاقتار قازاقستانعا عانا كەرەك. وزگە ەلدىڭ قارتتار ءۇيى دە قازاقتى پانالاتپايدى» دەگەن ەدى.
بۇگىندە كانادا، ا ق ش، گەرمانيا، رەسەي مەن بەلارۋس - كەتكەن قازاققا پانا بولىپ وتىر. كەتكەن قازاق قايتا ما؟
جابال ەرعاليەۆ، قوعام قايراتكەرى: ەل ەكونوميكاسى اۋىلدان باستالادى
- كوشىپ- قونۋ - تابيعي پروتسەسس. ەكونوميكالىق جاعدايمەن، قىزمەت بابىمەن كوشىپ كەتىپ جاتقاندار بار. ال الەۋمەتتىك جاعدايمەن كوشىپ كەتۋشىلەر ماسەلەسىن زەرتتەۋ قاجەت. الدىمەن ەلدەگى ىشكى كوشى- قون ماسەلەسىنە نازار اۋدارعان ءجون. قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك وڭىرلەرىنەن سولتۇستىككە حالىقتى كوشىرۋ، قونىستاندىرۋ ماسەلەسى ءجيى ايتىلعانىمەن، جۇزەگە اسۋ قارقىنى باياۋ. تابيعاتى جايلى، جىلى ەلدىمەكەندە تۇرىپ ۇيرەنگەن حالىقتىڭ التى اي بويى قىس جامىلىپ جاتاتىن سولتۇستىك وڭىرگە كوشىپ كەلۋى، ۇيرەنىسۋى قيىن ماسەلە. سوندىقتان مەملەكەت تاراپىنان ارنايى باعدارلاما جاسالىپ، اۋىلدى كوركەيتۋگە كۇش جۇمسالۋى قاجەت.
الەمدە ۋربانيزاتسيا پروتسەسى ءجۇرىپ جاتىر. اۋىلدىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى جاقسارىپ، جۇمىس ورىندارى بولسا، حالىقتىڭ قالاعا كەتۋى دە ازايار ەدى. قازىر بىرىنشىدەن، اۋىل حالقىنا تۇرعىن ءۇي جەتپەيدى. جاڭا تۇرعىن ءۇي سالۋ قاجەتتىگى ايتىلىپ جاتىر. الايدا اۋىلدى جەرلەردە جاڭا ۇيلەردى سالۋعا كوڭىل بولمەي جاتىرمىز. 1950-1960 تىڭ يگەرۋ جىلدارىندا، ءتىپتى كەشەگى كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىنداعى 70-جىلدارى سالىنعان ۇيلەر توزىپ ءبىتتى. اۋىلدى جەرلەردە جاڭادان ءۇي سالىپ جاتقان شارۋاشىلىقتار وتە از. اۋىل شارۋاشىلىعىن وركەندەتىپ وتىرعان اگروفيرمالار، شارۋاشىلىقتار جاڭا زامان تالاپتارىنا ساي ۇيلەر سالسا، ەلدىمەكەندەردەن حالىق كوشپەيتىن ەدى. اۋىلدا شاعىن كاسىپكەرلىكتى دامىتۋدى دا نازارعا العان ءجون. نەگە اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىن وندەيتىن شاعىن كاسىپورىنداردى ءىرى قالالاردا شوعىرلاندىرۋىمىز كەرەك؟ كەرىسىنشە، شارۋاشىلىق اۋىلدان باستالىپ، ءونىمدى وڭدەۋ دە اۋىلدا بولۋ كەرەك. سوندا عانا كوشىپ كەتۋ ماسەلەسى تۇراقتانادى.
سەرىك بەيسەمباەۆ، الەمدىك ەكونوميكا جانە ساياسات ينستيتۋتىنىڭ ساراپشىسى:
جاس ماماندارعا ارنالعان باعدارلاما قاجەت
- سوڭعى 1-2 -جىلدا ەلىمىزگە كوشىپ كەلۋشىلەردىڭ سانى كوشىپ كەتكەندەردەن ەداۋىر كوپ ەكەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. بۇعان بىرنەشە سەبەپتەر جيىنتىعىن ايتۋعا بولادى. كوشىپ كەتۋدىڭ باستى سەبەبىن انىقتاۋ ءۇشىن ساۋالناما جۇرگىزىلدى. رەسپوندەنتتەردىڭ باسىم بولىگى تۇرمىس جاعدايىن جاقسارتۋ، جوعارى جالاقىسى بار جۇمىسقا ورنالاسۋ سياقتى ەكونوميكالىق سەبەپتەردى العا تارتتى. ودان كەيىنگى سەبەپتەردە بالالارى ءۇشىن ءوز بولاشاعىن باسقا ەلمەن بايلانىستىراتىندارىن ايتادى.
وزگە ەلگە كوشىپ كەتۋ پروتسەسىنىڭ دامۋى جاھاندانۋ داۋىرىندەگى اقپاراتتىق تەحنولوگيالارمەن تىعىز بايلانىستى. كوشىپ- قونۋ پروتسەسىنىڭ جەڭىلدەۋىنە بايلانىستى حالىقتىڭ موبيلدىگى ارتتى. ياعني، بۇرىنعى زامانمەن سالىستىرعاندا ءبىر ەلدەن ءبىر ەلگە كوشۋ دە جەڭىلدەدى.
كوشىپ كەتكەندەر - نەگىزىنەن ورتا جاستاعى، ءبىلىمى ورتا، ورتادان جوعارى سولتۇستىك ايماقتاردا تۇراتىن ازاماتتار. سالىستىرمالى تۇردە قاراساق، كوشىپ كەلىپ جاتقانداردىڭ ءبىلىم دەڭگەيى، بىلىكتىلىگى تومەنىرەك. مۇنى ستاتيستيكالىق دەرەكتەردەن اڭعاردىق. ميگراتسيا قازاقستان ەكونوميكاسىنا كەرى اسەرىن تيگىزىپ جاتقانىن ايتا كەتۋ كەرەك. كوپ جاعدايدا بىلىكتى مامانداردىڭ ورنى بوس قالادى. سايكەسىنشە، ادامي كاپيتال ساپاسى تومەندەۋدە. بۇل - قازاقستان سياقتى دامۋشى مەملەكەت ءۇشىن جاعىمسىز دۇنيە. وسى فاكتورلار ءبىلىم ساپاسىنىڭ تومەندەۋىنە، الەۋمەتتىك قىزمەت كورسەتۋ، ونىڭ ىشىندە دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنىڭ تومەندەۋىنە اكەلەدى. ميگراتسيا اسەرىنەن قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق زارداپتارى تۋرالى زەرتتەۋلەر وكىنىشكە قاراي جوق. وسى ورايدا قانداي ءىس- ارەكەت جاسالىنۋى جونىندە پىكىرلەر بار. نەگىزىنەن، مەملەكەتتىڭ ارنايى الەۋمەتتىك- ساياسي ۇستانىمىنا كوڭىل بولىنۋدە. وڭتۇستىكتەگى حالىقتى سولتۇستىككە كوشىرۋ، ورالمانداردى سولتۇستىك ايماقتارعا ورنالاستىرۋ، كوشىپ كەلگەندەرگە جەڭىلدىكتەر جاسالۋدا. مەملەكەتتىك تۇرعىدا اتقارىلعان جۇمىستار بار. دەگەنمەن مەملەكەت تاراپىنان بەرىلەتىن كومەكتىڭ ازدىعى، ايلىقتىڭ تومەندىگى تۋرالى دا سىن ايتىلىپ جاتىر.
مەنىڭشە، حالىقتىڭ سىرتقا كوشۋىن توقتاتۋعا مەملەكەتتىڭ قاۋقارى از. ميگراتسيا - بۇكىل الەمدە ۇزدىكسىز ءجۇرىپ جاتقان پروتسەسس. سوندىقتان مەملەكەت تالانتتى، ءبىلىمدى جاستاردى قولداۋعا ءمان بەرۋى قاجەت. جاس كادرلار سىرتقا كەتپەۋى ءۇشىن مەملەكەت نە ىستەي الادى دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەۋ كەرەك. جاس ماماندارعا باعىتتالعان باعدارلامالار، ناقتى ءىس- ارەكەتتەر قاجەت- اق.
نۇرلان سەيدىن، ساياساتتانۋشى: جاقىن ۋاقىتتا مونومەملەكەتكە اينالامىز
- سوڭعى جىلداردى زەردەلەپ قاراساق، ەلىمىزدەن كەتۋشىلەرگە قاراعاندا، كەلۋشىلەردىڭ سانى باسىم. اسىرەسە، تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن بۇرىنعى ك س ر و قۇرامىنداعى مەملەكەتتەردەگى قانداستارىمىز كەلىپ جاتىر. كەلۋشىلەردىڭ قۇرامىن زەردەلەسەك، قازاقتاردان باسقا ۇلتتاردىڭ دا كوپتەپ كەلىپ جاتقانىن بايقاۋعا بولادى. قازاقستان حالقىنىڭ سانى 18 ميلليوننان اسقانىن بىلەمىز. سونىڭ 65-70 پايىزى قازاقتار دەسەك، قالعان 30 پايىزى - باسقا ۇلت وكىلدەرى. جىلدان- جىلعا قازاقتاردىڭ سانى ارتىپ كەلەدى. ءبىراز جىلدان كەيىن مونومەملەكەتكە اينالامىز. بۇل - زاڭدى قۇبىلىس. سوڭعى جىلدارى تۋۋ كورسەتكىشى جاقسى قارقىنمەن كەلە جاتىر. اسىرەسە، قازاق ۇلتىنىڭ ىشىندە تۋۋ ديناميكاسى وتە جاقسى. 10-15 -جىل ىشىندە قازاقتاردىڭ ۇلەسى 75-80 پايىزعا جاقىندايتىنى انىق. 20-30 -جىلدا 90 پايىزعا جەتەمىز. قازاقتار سانىنىڭ ءوسۋى، مەملەكەتتىك ءتىل ءورىسىنىڭ كەڭەيۋى وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ ءوز وتاندارىنا كوشۋىنە اسەر ەتەتىنىن جوققا شىعارمايمىز. مەكتەپ بىتىرۋشىلەر سانى 80-100 مىڭ بولسا، ءبىرىنشى سىنىپقا بارىپ جاتقان بالالار سانى - 350-400 مىڭعا جاقىن. بۇل - تۋۋ قارقىندى بولعان، بەبيبۋم كەزىندە دۇنيەگە كەلگەن بالالار. سولاردىڭ 70 پايىزى قازاق مەكتەپتەرىندە ءبىلىم الادى. جىلدان- جىلعا ورىس مەكتەپتەرى جابىلىپ، قازاق مەكتەپتەرى كوپتەپ اشىلىپ جاتىر. سونى كورىپ وتىرعان ورىس حالقى رەسەيگە عانا ەمەس، ەۋروپا ەلدەرىنە دە كوشىپ جاتىر.
ءقازىر تمد ەلدەرىنە زەر سالساق، ورىستار قازاقستاندا كوپ تۇرادى. وزبەكستان، قىرعىزستان، بەلارۋس، ۋكراينا ەلدەرىنە قاراعاندا، قازاقستاندا ورىستاردىڭ سانى پايىزبەن سالىستىرساق كوبىرەك.
كوشىپ كەتىپ جاتقانداردىڭ باسىم بولىگى - ورىس ۇلتى. ولاردىڭ بالالارى رەسەيدىڭ جوعارى وقۋ ورنىنا ءتۇسىپ، ونى اياقتاپ جۇمىسقا ورنالاسقان سوڭ بىرگە كوشىپ كەتۋدە. سول سەبەپتەن دە جىل باسىنان 7 مىڭعا جۋىق ادامنىڭ ەلدەن كوشىپ كەتۋى 18 ميلليونمەن سالىستىرعاندا اسا ۇلكەن سان ەمەس. ويتكەنى الەمدە كوشىپ- قونۋ پروتسەسى كۇشتى ءجۇرىپ جاتىر.
تاۋەلسىزدىك العالى بەرى ورالماندارعا ارنايى كۆوتالار ءبولىندى. اسىرەسە، 2000 -جىلدىڭ باسىنان 2010 -جىلعا دەيىن كوشۋ قارقىندى ءجۇردى. جالپى، 1 ميلليونعا جۋىق قانداسىمىز كوشىپ كەلگەنى بەلگىلى. قازىرگى كەزدە زاڭدارعا وزگەرىستەر ەنگىزىلىپ، ەكونوميكالىق تۇرعىدا قيىندىقتار تۋىندادى. ءبىراق مەملەكەت تاراپىنان جۇمىستار جۇرگىزىلىپ جاتىر. الداعى ۋاقىتتا بۇل جۇمىستار جالعاسىن تابادى دەگەن سەنىم بار.
الكەي مارعۇلان ۇلى، حالىقارالىق قاتىناستار جونىندەگى تاۋەلسىز ساراپشى:
زياتكەرلىك ەليتانى قالىپتاستىرۋ - باستى ماقسات
- حالىقارالىق قاتىناستاردا ميگراتسيا ادام ساۋداسى مەن قارۋ ساۋداسىنان كەيىنگى ءۇشىنشى ورىن الاتىن ۇلكەن ماسەلە. سەبەبى، ⅩⅩعاسىردىڭ ورتاسىنان باستاپ دامىعان جانە دامۋشى ەلدەر بولىپ ءبولىنۋ باستالعاننان كەيىن دامىعان ەلدەر ەكونوميكاسىنا جاڭا تەحنولوگيانىڭ، عىلىمنىڭ ەليتاسى بولاتىنداي تالانتتى ادامداردى تارتۋ ساياساتى جۇزەگە اسىرىلا باستادى. وسى تۇرعىدان الىپ قارايتىن بولساق، كوپتەگەن قازاقستاندىقتاردىڭ دامىعان ەلدەرگە كەتۋى، ونىڭ ىشىندە ا ق ش، گەرمانيا، سينگاپۋر سياقتى مەملەكەتتەردى تاڭداۋىنا سونداعى بىلىكتىلىككە ءمان بەرۋى، الەۋمەتتىك پاكەتتىڭ كەپىلدىگى اسەر ەتىپ وتىر. ماسەلەنىڭ ەكىنشى جاعىنا توقتالساق، جاستار اراسىندا ءوزىنىڭ سالت- ساناسىنا، كوزقاراسىنا، ءومىر ءسۇرۋ داعدىسىنا ىڭعايلى ەلدەردى تاڭداۋى بەلەڭ الىپ كەلە جاتىر. ءوزىنىڭ بولاشاعىن ا ق ش- تاعى قوعامدىقتارمەن، نە گەرمانياداعى قاۋىمداستىقپەن بايلانىستىراتىن ءاربىر ازامات سول ەلدىڭ ءومىر سالتىنا، ىشكى جانە سىرتقى ساياسي- ەكونوميكالىق جاعدايىنا قىزىعا باستايدى. ياعني، سول مەملەكەتتەرگە كوشۋگە العىشارتتار جاسايدى. ۇشىنشىدەن، بىلىكتىلىگى جوعارى، اسىرەسە شەتەلدە ءبىلىم العان ازاماتتاردىڭ شەتەلگە كوشۋىنىڭ باستى سەبەبى موتيۆاتسيالىق نەگىزىنە كەلىپ تىرەلەدى. ويتكەنى ەڭ الدىڭعى قاتارلى ۋنيۆەرسيتەتتەردى بىتىرگەن جاستار ءوزىنىڭ ءبىلىمىن، جيناعان پوتەنسيالىن دامىعان ەلدەردىڭ ەكونوميكاسىنا عانا پايدالانا الاتىنىن تۇسىنەدى. دامىعان ەلدەردىڭ ەكونوميكاسى عانا قاجەتتى ينفراقۇرىلىمدى قامتاماسىز ەتەدى.
سىرتقا كەتىپ جاتقانداردى كەلىپ جاتقان قانداستارىمىز دەموگرافيالىق جاعىنان تولتىراتىنى ءسوزسىز. ءبىراق ولاردىڭ ەلدىڭ ەكونوميكاسىنا، وندىرىسىنە قانشالىقتى اسەر ەتەتىنى زەرتتەلمەگەن. دەگەنمەن مونعوليادان، قىتايدان كەلگەن قازاقتاردىڭ ەلدىڭ ەكونوميكاسىنا، مادەنيەتى مەن رۋحانياتىنا تيگىزگەن ۇلەسى وتە زور.
ءبىلىمدى، بىلىكتى جاستاردى ەلدە ۇستاپ قالۋ تەك قازاقستاننىڭ عانا ەمەس، دامىعان ەلدەردىڭ دە وزەكتى ماسەلەسىنە اينالعان. مالايزيادا، ءۇندىستاندا جانە ەۋروپانىڭ ءبىرقاتار ەلدەرىندە، ونىڭ ىشىندە انگليادا بىلىكتى جاس مامانداردى ەلدە قالدىرۋعا ارنالعان باعدارلامالار قابىلدانعان. دامىعان ۇلى بريتانيا ەلىنىڭ وزىندە كوپتەگەن ينجەنەرلىك عىلىمدار، اقپاراتتىق ءىت مەن بيوتەحنولوگيا عىلىمدارىنىڭ بىلىكتى ماماندارى اقش- قا كەتۋدە. قازاقستاندا ادامي رەسۋرستاردى دامىتۋ جونىندە كونسەپتۋالدىق كوزقاراس كەرەك. ماسەلەن، «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلامالىق ماقالاسىنان وزگە جاستاردىڭ تىكەلەي ەكونوميكالىق- الەۋمەتتىك شارتتارىن قامتاماسىز ەتەتىن پراگماتيكالىق باعدارلامالار كەرەك. بىزدەگى كوپتەگەن باعدارلامالار الەۋمەتتىك جاعدايدى قاراستىرعانىمەن، زياتكەرلىك ەليتانى قالىپتاستىرۋعا باعىتتالماعان.
P. S. مىقتى ماماندار ەلىمىزگە دە كەرەك. شەتكە كەتەتىن قازاقتاردىڭ دەنى - ءتىلدى ەركىن مەڭگەرگەندەر. ارينە، بۇل ءتىل ءبىلۋدىڭ زيانى بار دەگەن وي ەمەس. باستى دۇنيە - مەملەكەتتىك باعدارلاما تۇزۋدە. تالانتتى، تالاپتى، ءبىلىمدى جاستىڭ ەلگە، مەملەكەتكە قىزمەت ەتكەنى قاجەت. ول ءۇشىن «ەلگە قىزمەت ەتپەي قويمايمىن» دەگەن ءار جاسقا قولداۋ بىلدىرگەنىمىز دۇرىس. سوندا عانا وتانداستارىمىز مۇحيت اسىپ، ەۋروپاعا باعىت الماس ەدى. ساراپشىلارىمىز ايتقانداي، ميگراتسيا ماسەلەسى - الەم حالقىنىڭ دا باس اۋرۋىنا اينالعان. بۇل اۋرۋدان قۇتىلۋدىڭ جولى - ادام رەسۋرستارىن دامىتۋ جونىندە ارنايى باعدارلاما قاجەت. سويتكەندە عانا مىقتى ماماندى ەلدە ۇستاپ قالا الامىز.
گۇلزينا بەكتاس، اقبوتا يسلامبەك
«ايقىن»