جۇسىپبەك قورعاسبەك. اڭىز ورالحان

 استانا. قازاقپارات - بۇل ماقالادا جازۋشى ومىرىندەگى شەتىن ماسەلەلەردى شەكىپ قانا وتىرىپ جازدىم. كەيدە بىرەۋدىڭ جەكە قۇپياسىنا قول سۇعا دا بەرگىڭ كەلمەيدى. ءبىراق ءۇتىر- نۇكتەسىنە دەيىن حالىقتىڭ مەنشىگىنە ءوتىپ كەتكەن شىعارماشىلىعىنا تىكەلەي قاتىسى بولعاندىقتان ەرىكسىز قالام تارتاسىڭ.

 ءوز ومىرىمەن استاسقان: «استىمدا قۇلىندى بيە، ۇستىندە قۇيرىق- جالسىز مەن كەلەمىن»، - دەگەن سويلەمگە ونى جاقسى بىلگەندىكتەن دە ءبىر توقتالماي وتە المادىم. «ۇيقىم كەلمەيدى» اتتى بۇل اڭگىمەسىن جازعاندا، اۆتور ءتىپتى ومىردەن ۇرپاقسىز وتەتىنىنە مويىنسۇنىپ تا قويعان بولاتىن. جەر ورتاسى جاسىنا جەتكەندە توسەك جاڭعىرتىپ، ەكى ءسابيدىڭ اكەسى اتانارى ءۇش ۇيقتاسا تۇسىنە دە كىرمەگەن كەزى.

ءيا، تاپ مىنا اڭگىمە، «ۇيقىم كەلمەيدى»، ءوزىنىڭ ءومىرى سەكىلدى. ءار بەتى، ءار جولى «مەن ورالحانمىن» دەپ مەنمۇندالاپ تۇر. ءتىپتى قۇداي قوسقان قوساعىنا عانا ايتار بازىناسى دا ءار- ءار تۇستان قىلاڭ بەرىپ قالادى. قيالدان تۋدى دەگەننىڭ وزىندە، اڭگىمە ارقاۋى اۆتور ءوزى دىلگىر بولعان جاعدايعا ياعني ۇرپاق سۇيۋگە كەلىپ تىرەلەدى. ورالحان بوكەي اڭگىمە ىشىنەن اڭگىمە تۋدىرىپ جازۋعا بەيىم، سوعان توسەلگەن قالامگەر. «ۇيقىم كەلمەيدىدە» كەيىپكەردىڭ ايەلى ۇيقتاپ جاتادى، ءوزى - وياۋ. «ايەلىم ۇيقىسىرادى. مۇمكىن، ونىڭ تۇسىنە دە العاش رەت تانىسقان بوزبالا، نەمەسە ءسابي كىرىپ جۇرگەن بولار» - دەيدى.

جالپى، ءوز ءومىرىن جازعان جازۋشى قيامەتتىڭ قىل كوپىرىنەن وتكەندەي كۇي كەشەتىنى بار. كوركەم شىعارما بولسا دا ءبىرىن اسىرىپ، ءبىرىن جاسىرىپ جازۋ قالامگەردى جالعاندىققا ۇرىندىرادى. وقىرمان تۇرماق، ءوزى دە سەنبەگەن نارسەدەن نە شىعادى؟ جازۋشى شىعارماسىن ءوزىن جاڭا تانىعانداي بولىپ وتىرىپ جازسا، وقىرمانعا دا سولاي اسەر ەتەدى. «ۇيقىم كەلمەيدىدە» ءبىرىنشى سيۋجەت ۇيقىسىز ءتۇن دەگەن تىلسىم تاقىرىپتان ءوربيدى. ال ودان تۋىنداعان ەكىنشى سيۋجەت وسى ۇيقىسىز تۇندە مازاسىن قاشىرعان باسقا ءبىر تاقىرىپقا باستايدى. سويتەدى دە: «سول ءسابي مەنى كەشىرەر مە ەكەن؟» - دەيدى. ياعني، ليريكالىق كەيىپكەر ءوزىن بىردەن شىندىققا جۇگىندىرگىسى كەلىپ وتىر. ەگەر ءوزىن ادەمى عىپ كورسەتكىسى كەلسە، بۇلايشا بىردەن «ۇرلىعىنىڭ» شەتىن شىعارماس تا ەدى.

ۇرپاق سۇيمەگەندەرىنە ايەلىن ەمەس، كوبىنە ءوزىن كىنالايتىنىن دا اڭداتىپ وتەدى. ومىرىندە جولىققان ءۇش قىزدى بىلايشا ەسكە الادى: «ءجۇرشى، جانىم... ءۇيباي- اۋ، اتى قالاي ەدى؟ ۇشەۋىنە ورتاق ەسىم تابۋ كەرەك. ءجۇرشى، جانىم... كىم دەسەم ەكەن؟ .. انشەيىن باسقى ءبىر- ءبىر قارپىن الا سالسام ەتتى. ءيا، سويتەيىن. ءجۇرشى جانىم... ب د ءۇ، كەڭ دالانى كەزەيىك، ءجۇرشى، جانىم، ب د ءۇ، مىناۋ اق بوز دۇنيەدەن بەزەيىك». وتكەن كۇندەرىنە ارزان كۇلكىمەن ەمەس، اشى مىسقىلمەن قاراعان كەيىپكەر ونداي جەڭىلتەك ءومىردى مىسە تۇتپاعانىن وسى ويلارى ارقىلى ءبىلدىرىپ وتىر. ءبىراق:

«...قۋارعان قۋ باس اتانىپ، جالعىزدىقتىڭ جاپاسىن شەككەندە، تاۋساپ تالشىق ەتەرىڭ، مەدەۋ عىپ مەكىرەنەرىڭ - سوناۋ كوز ۇشىندا قالعان ءھام جىگىت شاعىڭدا جاساعان قىزىعىڭ بولار. سوندا سەن ءومىردىڭ قۇز- قياسىنان، ولىمنەن دە سەسكەنبەيسىڭ... جۇرەگىم سىزداعانداي بولدى. ەرىكسىز قالامعا جارماستىم، كەشە ساتىپ اكەلگەن بالاۋىز شىراقتى جاعىپ، قوجايىننىڭ جارىعىن ءوشىردىم. قىزدار، مەن سەندەرگە اعىمنان جارىلىپ، وسىناۋ جولدار ارقىلى ەسكەرتكىش ورناتقىم كەلەدى».

سويتەدى دە جازۋشى جۇرەك قىلىن شەرتەتىن ءبىر حيكايانى باستاپ كەتەدى. سول بالاۋىز جانىپ بىتكەنشە حيكاياسىن اياقتاپ تا قالادى. ونىڭ كەيىپكەر اۋزىمەن ايتقان اڭگىمەسىن سەن دە ءبىر دەممەن وقىپ شىعاسىڭ. ادەتتە ءوزىن كىنالاعان ادام قاشان دا بيىك تۇرادى. ءبىر ادام بالاسى ولگەندە: «جاس كۇنىمدە ءمىنىپ جۇرگەن قاراگەر اتىمدى ساباپ ەدىم»، - دەپ ەڭكىلدەپ جىلاعانىن كورىپ ەدىك. ورالحان بوكەيدىڭ مىنا اڭگىمەسى دە وقىرمانعا ارزۋ ايتقانداي حالگە تۇسىرەدى. «جاۋشىنىڭ جەكە ءومىرىن بىلگەننەن كەيىن دە وسىلاي ويلاعان شىعارمىز» دەسەك، قاتەلەسەر ەدىك. سەبەبى، مۇندا سۋرەتكەردىڭ شەبەرلىگىنە شاك كەلتىرەتىندەي ەشتەڭە جوق. قايتا سول زاماندا ءار- اركىم قالام تارتىپ جۇرگەن ورتاق سيۋجەتكە جان ءبىتىرىپ جىبەرگەندەي اسا اسەرلى ەتىپ جازىپ شىققان.

 وسى «ۇيقىم كەلمەيدىدە»: «الدە ءسىز جول نۇسقايتىن شىعارسىز، ءجون نۇسقايتىن باعىت- باعدارشام بولارسىز؛ ءاي، قولىڭىزدان كەلمەس، ويتكەنى ءسىز دە اداسىپ ءجۇرسىز»، -  دەگەن جولدار بار. ساناڭدى سولق ەتكىزەتىن بۇل سويلەمدە قوعاممەن كەلىسپەۋشىلىك قانا ەمەس، ونىڭ جاساندى بەت پەردەسىن اياۋسىز سىپىرىپ تاستايتىن اشى شىندىق تا جاتىر. مۇنداعى سوڭعى سويلەمگە سالماق سالىنىپ، ويدىڭ قالاي وتكىر جەتكىزىلگەنى ەرىكسىز ءتانتى ەتەدى. بۇل كوركەم ءسوزدى كىتاپقا ەمەس، جولايرىعىنداعى تاسقا قاشاپ جازىپ قويىپتى دەسە دە كۇمانسىز سەنەسىڭ. وي- ساناڭا موردەي باسىلاتىن ءمىنسىز ستيل ەكەنىندە داۋ جوق. مۇنداي ويلار، سوزدەر، مىنەزدەر ونىڭ كىتاپتارىنىڭ ءار- ءار بەتىنەن كەزدەسەدى.

 ورالحان بوكەي و باستان شابىتى تاسىپ، قينالماي جازاتىن جازۋشى سياقتى كورىنەتىن. ءسوز دە، سەزىم دە توگىلىپ ءوزى كەلە بەرەتىن سەكىلدى ەدى. الايدا «ءان ايتساڭ دا، جانىڭدى جەپ ايتاسىڭ» دەگەن دە بار. ونىڭ جازعانىنداي جىگەرلى سويلەمدەردى بىرىنەن ءبىرىن تۋىنداتىپ جازۋ ءۇشىن قانشا قۋات كەرەگىن ءسوزدىڭ دەرتىن باستان كەشكەندەر عانا بىلەدى. ارالاس قۇرمالاس، ساباقتاس قۇرمالاستىڭ نەشە اتاسى كەزدەسەدى. بۇل سالادان مىسال ىزدەگەن زەرتتەۋشىلەر ورتەڭگە باس قويعانداي مالتىعىپ، مامىرلاپ- اق قالسا كەرەك- ءتى. ءتىپتى ەشبىر ەرەجەگە سىيمايتىن سويلەمدەر دە كەزدەسە مە دەيسىڭ. مىنە، سونداي جازۋشى سوڭعى رومانىن «قيقالاپ بىتىرە الماي جاتىرمىن» دەگەندە قاتتى تاڭعالدىم.

ارنارسە ءوز ۋاقىتىمەن كەلەدى. جاس كۇنىڭدە كورگەن بالا وزىڭمەن جارىسىپ، قالاي ءوسىپ كەتكەنىن بىلمەيسىڭ. ال جاس كەلگەندە كورگەن بالا اجەپتاۋىر سالماق. ورالحان اعامنىڭ تىرشىلىكتىڭ قامىتىنا جەگىلگەنىن ءبىلدىم. ايتپەسە ورالحان باسىمەن جوعارعى كەڭەستىڭ سول كەزدەگى ءتوراعاسى سەرىكبولسىن ابدىلديننەن سۇقبات الا ما؟ ول سۇقباتتىڭ تاقىرىبى دا قىزىق شىقتى: «ەكى سىيىرى بار ۇيدە كۇندە ايران، ەكى ايەلى بار ۇيدە كۇندە ويران».

قازاقتىڭ باتىرلار جىرىندا بالا كوتەرمەگەن ايەلدى كەمسىتپەگەن. بالا بەر دەپ تىلەپ، اۋليە- امبيەلەردىڭ باسىنا تۇنەگەن. سودان قارتايا باستاعان شاقتارىندا باتىر تۋعان. «الپامىستا» دا، «قوبىلاندىدا» دا، قالا بەردى «ەر توستىكتە» دە سولاي. وراعاڭنىڭ مارت مىنەزىن اكەسىنە جازعان قولتاڭباسىنان بىلەمىز. «مۇزتاۋ» اتتى كىتابىنا: «اكە، بارىم دا وسى، نارىم دا وسى» دەپ جازعان. ياعني، ونىڭ «الپامىسى» دا، «ەر توستىگى» دە اتى دا، زاتى دا كوركەم كىتاپتارى بولاتىن.

«مۇزتاۋدى» وراعاڭ ءوز قولىمەن اپارىپ قويعان سورەدەن الىپ وقىدىم. قوڭىرقاي بولمە، جاتاعان ديۆان، ال ءبىر- ەكى قاتار كىتاپ سورەسى قارسى بەتتە قابىرعاعا ءىلۋلى تۇر. اۋىلدا كىتاپقۇمار بولىپ وسكەن بالالاردىڭ بارىنە تانىس كورىنىس. جازۋشى ەندى بۇل سورەگە ءوزى جازعان كىتابىن اكەپ قويۋ باقىتىنا يە بولدى. ءبىراق ىشىندەگى قولتاڭبا سەزىمىڭدى شوقتاي قارىپ تۇسەدى. ودان شاتتىق تا، باقىت تا سەزىلىپ تۇرعان جوق. بۇل ەندى تىرىلەرگە تىرەك بولار قارا شاڭىراق ەمەس، ولگەندەرگە شىراق بولار مۇراجاي!

مەنىڭ «كوكجالدار» اتتى رومانىمدا: «قوناقتا وتىرعاندا توبەدەي بولىپ وتىرادى، جانازادا تۇرعاندا تۇيەدەي بولىپ تۇرادى، كوسىلىپ جاتقاندا اياق- قولى توسەككە سىيمايدى»، - دەگەن سويلەم بار. وسىنداي ادامنىڭ سوڭىنان تۇياق ەرتپەۋى وبال- اۋ دەگەن وي تاستالىپ، كەيىپكەردىڭ مۇراگەرسىز قالاتىنى جانىنا قاتتى باتاتىنى ايتىلادى. «قاراعايداي قايعىم بولدىڭ ەڭسەلى» دەگەن ءامىرحان بالقىبەكتىڭ دە ءبىر ولەڭ جولى بار ەدى. وراعاڭنىڭ قايعىسى دا قاراعايداي بيىك بولاتىن، ءوزى دە شىنارداي شىمىر ادامعا سۇقتانبايتىن ادام جوق.

قىرىقتان اسقان جاسىندا جىگىتتىڭ سۇلتانىنداي جارقىراپ جۇرەتىن. ونىڭ شاشىنداي تولقىندى قارا شاش جاس جىگىتتەردە دە بولمايتىن. وسى جاسىندا ونىنشىنى ءبىتىرىپ ايناعا قاراپ تۇرعان بوزبالاداي سانقوي دا ەدى. سۇلۋشا ءجۇزى مەن سىمباتتى تۇلعاسى قايتالانبايتىن سۋرەتتەي ەلەستەيتىن. مىنە، وسى ادام ۇرپاق سۇيمەي وتەدى- اۋ دەگەن ءسوز قايمانا جۇرتتىڭ دا جانىنا باتاتىن. الايدا ورالحان اعامىز كولدەنەڭگە سىر بەرمەي، بۇيىرماعان ءومىردىڭ قىزىعىنا دا الدانباي، تاپجىلماي جازۋ ۇستەلىنە وتىردى.

 اعايىن شاعىستىرىپ ايتا بەرەدى. ايتپەسە «قامشىگەر» مەن «قايداسىڭ، قاسقا قۇلىنىمنان» باستاپ، «جەتىم بوتا» مەن «مۇزتاۋعا» دەيىنگى تالاي- تالاي تاسجارعان تۋىندىلاردىڭ قالاي جازىلعانىنا كۋا بولعان العاشقى جەڭەشەمىز دە التىن ەدى. قىرىقتى ورتالاپ، جەر ورتاسى جاسىنا بەت العاندا ءبىر ۇل، ءبىر قىز سۇيدىرگەن ەكىنشى جەڭگەمىز دە التىن بولدى. ال قالعان قاڭقۋ ءسوزدىڭ بارىنە «ءومىر سولاي» دەپ ءبىر- اق اۋىز سوزبەن جاۋاپ بەرۋگە بولادى.

سونىمەن ورالحان اعامىز قىرىقتىڭ مول ىشىندە قارا تىرشىلىكتىڭ قامىتىن موينىنا ءىلدى. كىتاپتارى كوپ تيراجبەن باسىلىپ، درامالىق شىعارمالارى تابىسپەن قويىلعان جازۋشىنىڭ جيعان- تەرگەنى ساقتىق كىتاپشاسىندا مۇرتى بۇزىلماي جاتقانىن ءوز كوزىممەن كوردىم. الماتىنىڭ جاڭبىرلى ءبىر كۇنىندە ماعان سول جەردەن التى ايلىق پاتەر اقىما جەتەتىن اقشانى قالامنىڭ ۇشىمەن سىر ەتكىزىپ قول قويىپ الدى دا بەردى. كەيىن اقشا اۋىسقاندا ساقتىق كىتاپشاسىنداعى سول اقشانىڭ ءبارى وتقا جاققانداي كۇيدى دە كەتتى.

 ورالحان بوكەي بۇل كەزدە مىڭنىڭ ءبىرىنىڭ عانا قولى جەتەتىن بيىكتەردى باعىندىرىپ بولعان. ءبىراق ەكى ءسابيى مەن جاس كەلىنشەگى بار جاس وتباسىنىڭ قالپىنا قايتا تۇسكەن. قازاقتىڭ سول كەزدەگى ەڭ اتاقتى جازۋشىسىنىڭ جاعدايى اتىنا ساي ەمەس. جاسىراتىن نەسى بار، جوعارعى كەڭەس ءتوراعاسىنان ءۇيىن كەڭەيتۋ ءۇشىن سۇقبات الدى! ورالحان باسىمەن ءبىر جەر بولعان كەزى وسى كەز بولار دەپ ويلايمىن. ومىرگە جاڭا ارالاسقان بىرەۋ قۇساپ: «ءۇي بەرمەيتىن بولدى» دەپ قاجىپ كەلگەندە شاشىن بوز قىراۋ شالعانداي كورىندى. «ويرانىن» ەستىسەك تە، «ايرانىن» ىشپەدىك»، -  دەپ تەكىرەكتەدى.

ەكى بالاپانىن ەرتكەن اتا قازداي بولىپ، كوشەدە كەتىپ بارا جاتقانىن كوردىك. باسقاسى باسقا، ول كەزدە ورالحان بوكەيدى تانىماۋ مۇمكىن ەمەس. اقىندارعا ءبىر بۇيىرىپ، ءبىر بۇيىرماعان باق قارا ءسوزدىڭ شەبەرى ورالحانعا بۇيىرعان. كەيىنگى ءبىر قالىپتاسقان تىركەسپەن ايتقاندا، اڭىزى بار ادام. ەكى بالاپانى دا وزىنە تارتقان اققۇبا، وزىنە تارتقان سۇيكىمدى، كوزدەرى ءمولدىر، قىلىقتارى ءتاتتى. جۇرتتىڭ ءبارى بۇرىلىپ قارايدى دا تاڭ- تاماشا بولادى. بالالارى دەيىن دەسە، الدەقاشان ءتىرى كلاسسيك بولىپ قويعان، نەمەرەلەرى دەيىن دەسە تولقىندى قارا شاشى جەلكەسىنە ءتۇسىپ جەلكىلدەپ بارادى. الشاڭ باسقان سول ادام الماتىنىڭ كوشەسىنە جەتپەي تۇرعانداي كوڭىلىمىز ءالى تالاي الاعىزيتىنىن ءبىز دە بىلمەدىك. ماگومەد دەگەن جۇرگىزۋشى ەكەۋمىز اق «ۆولگامەن» ول ۇيىنە كىرىپ، قايتىپ شىققانشا كۇتىپ تۇراتىن ەدىك. ول بالكونعا شىعىپ: «سەندەر جۇرە بەرىڭدەر، مەن بۇگىن بارماي- اق قويايىن»، - دەيدى. «كىتاپ جازادى، بۇرىن ءبىر كىتاپ جازسا، ءبىر «ۆولگا» مىنەتىن، قازىر ءبىر كىتاپ جازسا، ءبىر كويلەككە جەتە مە؟» - دەپ ەندى جۇرگىزۋشى كۇشەيەدى.

جۇرگىزۋشى ايتقانداي، وراعاڭ سول كەزدەگى كولىكتىڭ تورەسىن تاقىمىنا باسقان جازۋشى. ءبىراق كولىگىن ءوزى جۇرگىزگەن جوق، قىزىعىن دا اسا كوپ كورە قويمادى. اعا بۋىن قالامگەر سافۋان شايمەردەنوۆ: «سەن مىنا شاپشاڭ مىنەزىڭمەن ماشينە ايداماي- اق قوي»، - دەپتى. ۋاعىندا «ەسىك پەن توردەي» دەپ سۋرەتتەلەتىن اق «ۆولگاسىن» سوناۋ قاتونقاراعايعا ماگومەد بىرنەشە مارتە تىزگەندەپ باردى. ال ءومىرىنىڭ سوڭىندا قىزمەتتىك كولىكپەن عانا ءجۇردى. «ەلۋ جىلدىعىما تۋعان جەرىم «جيگۋلي» مىنگىزگەلى جاتىر ەكەن»، - دەدى ءسوز اراسى عىپ قانا. تۋعان جەرىنىڭ ىقىلاسىنا تاكاپپار كوڭىلى سامارقاننىڭ كوك تاسىنداي ەرىدى. جوق، ورالحان بوكەي جۇپىنى ءومىر سۇرگەن جوق، ءبىراق الاڭسىز شىعارماشىلىقپەن اينالىسۋعا مۇمكىندىك تۋدىراتىن نەگىزگى ماسەلەلەر شەشىلمەدى. مەنىڭشە، كوڭىلىنە قاياۋ تۇسىرگەن ءبىر جاعداي وسى بولعان سياقتى. سول كەزدە مەن وراعاڭ سياقتى ۇلتتىق قۇندىلىق دارەجەسىندەگى ادامداردى ماتەريالدىق تۇرعىدان قامتاماسىز ەتىپ تۇراتىن ارنايى قور نەگە قۇرىلمايدى ەكەن دەپ ويلايتىنمىن.

 ايتپەسە ورالحان بوكەي قازاق ادەبيەتىندە ەڭ كوپ سۇرانىسقا يە بولعان قالامگەرلەردىڭ ماڭدايالدىسى ەدى. ونىڭ اتتاس شىعارمالارى بويىنشا «كىسىكيىك» (1985)، «سايتان كوپىر» (1986)، كەيىن «بەس تيىن» اتتى فيلمدەر تۇسىرىلگەن. ءوز بەينەسىنىڭ ادەبيەتتەگى سيمۆولىنا اينالعان «كەربۇعىسىنىڭ» نەگىزىندە بالەت («كەربۇعى»، 1986) قويىلعانى دا قازاق پروزاشىلارىنىڭ بىردە- ءبىرىنىڭ باسىندا بولماعان ۇلكەن جاڭالىق. «قۇلىنىم مەنىڭ» اتتى پەساسى رەسپۋبليكالىق تەاتر ساحناسىندا قويىلعاندا، وتىز ءبىر جاستاعى ورالحان ساحنا سىرتىندا كوزىنە جاس الىپ تۇرىپتى دەسەدى. قاتتى ناۋقاستان كەيىن قىرىمداعى ساۋىقتىرۋ ورنىندا جاتىپ تۋىس- تۋعاندارىنا: «تەلەۆيزوردان «سايتان كوپىردى» كوردىڭدەر مە؟» -  دەپ جۇرەگى لۇپىلدەي حات تا جازىپتى. ول ۋاقىتتاعى ورىس، اعىلشىن، فرانسۋز، نەمىس، جاپون، اراب، قىتاي تىلدەرىنە اۋدارىلعان ءاربىر شىعارماسىنىڭ قۋانىشى دا قانشاما دەسەڭىزشى. ءوز جاسىندا مۇمكىن بولعان سىيلىقتىڭ ءبارىن الىپ تا بولعان.

ورالحان بوكەي ومىردە دەنساۋلىعىندا كىنارات جوعىن، ال ونەردە ءمىنسىز جازۋشى ەكەنىن دالەلدەۋ پسيحولوگياسىندا تەرەڭ ءىز قالدىرعان تۇلعا. كەرەك دەسەڭىز، ول دا، بۇل دا كەيىن ءوزىن الىپ جىعاتىن حالگە جەتكىزىپ، جۇرەگىنە سىزات تۇسىرگەن دەۋگە دە بولادى. كەيىپكەرلەرىنىڭ سەزىم ارپالىسىنىڭ فونىندا ماكسيماليستىك دەڭگەيگە كوتەرىلۋىنىڭ ءبىر سەبەبى اۆتوردىڭ جان- دۇنيەسىندەگى وسى مازاسىزدىقتان حابار بەرىپ تۇرعانداي كورىنەدى. «ۇيقىم كەلمەيدىدەن» باستاپ، «جىلىمىقتى» قوسا العاندا، «جەتىم بوتاعا» دەيىن وسى سارىن، وسى كۇي ءبىر تىنبايدى. ونىڭ شىعارمالارىنداعى وسى سەزىم قۇبىلىستارىن قالامداستارىنان گورى، قاراپايىم وقىرمان قاتتى باعالادى. كاسىبي سىنشىلار سول قاراپايىم وقىرمانداردىڭ جەتەگىندە كەتتى. سولار كورگەندى كوردى، سولار بايقاعاندى بايقادى. سولار سولىقتاعان نارسەگە سولىقتادى. سىناعىسى كەلگەندەر كەيىپكەرلەرىنىڭ اتتارى نەگە ومىردە جوق اتتار دەپ سىنادى. وزدەرى تۇسىنگىسى كەلمەگەن دۇنيەلەرىنە «تۇسىنىكسىز» دەپ ءمىن تاقتى. رومانتيك جازۋشى دەگەندى شاشىن سىلكە تاستاپ جۇرەتىن تاكاپپار ءتۇرى مەن اسقاقتاتا جازاتىن جازۋ ستيلىنە قاراپ تاڭدى. ايتپەسە ءولىم اۋزىندا سىنعا تۇسكەن كەيىپكەرلەرىنىڭ قايسارلىعىن قالايشا رومانتيكاعا جاتقىزۋعا بولادى؟ كەرىسىنشە، وندا ادام جانىنىڭ سىرىلىگى مەن ءومىر ءۇشىن كۇرەستىڭ تەرەڭ فيلوسوفياسى قاتال رەاليزمگە ۇلاسىپ جاتقان جوق پا؟ ال ءوزىنىڭ جانىنا جاقىن «اۋىل حيكايالارى» ناعىز رەالدى، شىنايى ءومىردىڭ كورىنىسى ەمەس پە؟ ونداعى قوڭىر مۇڭ مەن اق- ادال كوڭىلدى قايتىپ بوس قيالعا قياسىز؟

 ءبىراق كەڭەس زامانىندا ۇلت جازۋشىلارىن سوتسرەاليزم شەڭبەرىندە عانا تالداپ، تانۋ باعىتى باسىم بولدى. ولاردىڭ شىعارمالارىنىڭ استارى ادەيى اشىلىپ كورسەتىلمەدى. ادەبيەت سىنشىلارى قاساقانا بايقاماعان ونداي جاڭالىقتار تۋرالى ەندى- ەندى ايتىلا باستادى. مىسالى، ورالحان بوكەي «مۇزتاۋ» پوۆەسىندە شىڭعىس حاندى قازاق دەپ، بابامىز دەپ كەڭەس ساياساتىنان يمەنبەي ءبىرىنشى جازعان. «وسەكشى ون ايەلدەن، وتىرىكشى ءبىر شال ارتىق، بالالار تىم بولماعاندا اكەلەرىڭنىڭ قادىر- قاسيەتىن ايتىپ بەرەتىن ءبىر اۋىلعا جامان بولسا دا ءبىر شال كەرەك. ال، مەن باستادىم وتىرىگىمدى»، -  دەيدى اسان شال. ءسويتىپ جازۋشى اتا- بابا تاريحىن وتىرىك اڭگىمە ەتىپ جازىپ، سوتسرەاليزم يدەياسىن پوستمودەرنيزم ۇلگىسىمەن وپ- وڭاي اينالىپ وتەدى. ادەبيەت سىنشىلارى تاراپىنان بۇل ادەبي ءتاسىلدىڭ دەر كەزىندە باعالانباعانى وكىنىشتى- اق. ونداعى شىڭعىس حاننىڭ دانالىق ويلارىنىڭ اسان شالدىڭ اۋزىمەن ايتىلۋىنىڭ دا سيمۆولدىق ءمانى بار. «ەل ايتاتىن، ەڭىرەپ ايتاتىن: ەل دەگەنى -  اسان شال»، -  دەگەندە جۇرەگىڭ زىرق ەتە قالادى. سونداعى باس كەيىپكەر اقتاننىڭ ەسىندە قالعان، اسان شالدىڭ ءتاڭىرقويماسىنىڭ تۇبىندە وتىرىپ ايتقان ەكى وتىرىگىنىڭ ءبىرى -  شىڭعىس حان مەن ونىڭ ءۇرىم- بۇتاعىنىڭ تاريحى. ول تاريح كەيىنگى ۇرپاققا قالاي جەتىپ وتىر جانە ونىڭ مۇرتى بۇزىلماي قاز- قالپىندا جەتۋىنىڭ ءمانى نەدە؟

 ۇلى دالاداعى وبالار كەيىنگى ۇرپاق ويلاعانداي شاپقىنشىلىققا ۇشىراعان بەيباقتاردىڭ كومىلگەن جەرى ەمەس. وزدەرى قىرىلىپ جاتسا، ولاردى كىم كومەدى؟ دەمەك ول شىڭعىس حاننىڭ جورىقتا وپات بولعان ءوز ساربازدارى مەن جاقتاستارىنىڭ قورىمى. ۇلى قاھان ءوز تاراپىنان ولىمگە ۇشىراعانداردىڭ ەشقايسىسىن دا كومۋسىز قالدىرماعان.

 «راس، ۇلى جيھانگەردىڭ قاتالدىعى بولدى، ءبىراق ول قاتالدىق -  ءتىپتى دە قاتەلىك ەمەس، ءوز قۇزىر، نامىسىن ساقتاپ، ۇلى جورىعىنىڭ ساتتىلىگى ءۇشىن جاسالعان قۇرمالدىقتار. ايتالىق ول ءار تۇنەگەن جەرىنە نە نوكەر، نە تورعاۋىتىنىڭ ءبىرىن كومىپ كەتىپ وتىراتىن. ول ادام ءوز ىقتيارىمەن ءوزىن- ءوزى ءولتىرۋى ءتيىستى. ول جيھانگەرگە ادال بەرىلگەندىكتىڭ بەلگىسى ەدى. مەنىڭ ەنشىمە وسى ءتاڭىرقويماسى ءتيدى»، -  دەيدى ۇڭگىردەگى رۋح يەسى.

اسان شال ءتاڭىرقويماسىنا كىرىپ، سول رۋح يەسىمەن تىلدەسەدى. رۋح يەسى اتا- بابا تاريحىنان سىر شەرتىپ، شىندىقتى شىجىلداتىپ بەتىنە باسقان سايىن اسان شال: «وتتاپسىڭ!»، «جەتىسكەن ەكەنسىڭدەر!»، «ول جەر ەمەس، ەل ورتەدى عوي»، -  دەپ ءوز بىلگەنىمەن وي شەندەستىرىپ وتىرادى. «ەي، سورلى- اي، تۋعان جەرىڭدە ولسەڭ دە كومۋسىز قالعانىڭ ەسىڭە كەلمەيدى، -  دەيدى سوندا رۋح يەسى.

 -  سەن عانامىسىڭ، تالاي بوزداعىڭ كەبىنسىز كەلەر ءبىزدىڭ قاسىمىزعا. قايتا سەن ءتاڭىرقويماسىندا قالدىڭ. كەيىنگىلەر اشىق اسپان استىندا ءيت پەن قۇسقا جەم بولار»، -  دەيدى سودان سوڭ. كەمەلدەنگەن سوتسياليزمنىڭ داڭقى جەر جارىپ تۇرعاندا كەيىپكەرىن بۇلايشا سايراتىپ قويۋعا ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ باتىلى جەتە بەرمەس.

اقىر سوڭىندا جازۋشى پىكىرتالاستىرۋشى كەيىپكەرىن رۋح يەسىنە جەڭدىرەدى دە، اسان شالدىڭ سوڭعى ەرتەگىسى سونىمەن بىتەدى. ءبىراق، سول اڭىز- ەرتەگىلەردىڭ رۋحىندا تاربيەلەنگەن اقتان بار ومىردە!

الەم ادەبيەتىنىڭ كەيىنگى ۇزدىك ۇلگىلەرى ديسكۋسسيا تۇرىندە جازىلعانىن بىرەۋ مويىندايدى، بىرەۋ مويىندامايدى. ورالحان بوكەيدىڭ «مۇزتاۋىندا» بۇل ءتاسىل شىرقاۋ شىڭىنا جەتكەن دەسەك، ارتىق ايتقاندىق ەمەس. تريپتيح فورماسىندا جازىلعان حيكاياتتىڭ العاشقى ەكى ءبولىمى وتىرىك، ال سوڭعى ءبولىمى - شىندىق. سەنى تاڭداندىراتىنى وسى شىندىق سول وتىرىكتەن تۋىپ، جارالىپ وتىر. العاشقى بولىمدە اسان شال مەن رۋح يەسى سايىسقا تۇسسە، سوڭعى بولىمدە اقتان وزىمەن ءوزى بولىپ ايتىسقا تۇسەدى. مۇزتاۋ قاس- قاعىم ساتكە عانا جارق ەتىپ اشىلىپ كورىنەر تۇستاعى ارشالىدان ەل كوشكەندە كوشپەي جالعىز قالعان اقتان ەكىگە جارىلادى. ءبىرى اقتان، ءبىرى اڭشى بولىپ بولىنگەن ءبىر ادامنىڭ بويىنداعى ەكەۋ ايتىسادى، تارتىسادى، وتكىر- وتكىر ءپالساپا سوعادى.

اڭشى: «مەنىڭشە دۇنيەدەگى ەڭ پايدالى ءىس سول، دۇنيەگە جالعىز- اق كەلىپ جان تاپسىراتىن ادامدارعا قيانات جاساماۋ» ، - دەسە، اقتان: «شىراعىم، قازىر تۇندە كەرەمەت ءتۇس كورسەڭ، سونى كۇندىز ومىردەن، كەشكە تەلەۆيزوردان كورەسىڭ»، - دەپ جالتارادى. سودان سوڭ: «جيىرماسىنشى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى كىسىكيىك بولماي، ەسىمىز باردا ەلىمىزدى تابايىق، ەندى ءبىز اۋلايتىن اڭ دا قالماي بارادى»، - دەسە، اڭشى: «مەن اڭدى اۋلامايمىن، كۇزەتەمىن»، - دەگەن توسىن ديالوگپەن تاعى سەلت ەتكىزەدى. اڭشى: «كۇرەس، جاعالاس، جۇلقىس - سوندا عانا جەڭەسىڭ»، - دەسە، اقتان: «تىلگە كەل، سويلە. اعاتايلاپ جالىنىپ، شىبىن جانىمدى قي دە»، - دەپ شىرقىرايدى.

بۇل ءبىر ادامنىڭ ەكىگە جارىلۋى كەڭەس زامانىندا قازاق ادەبيەتىندە دە بولعانىن ايقىن دالەلدەيدى. مۇنىڭ ءبارى اسان شال تۇسكەن ۇڭگىرگە اقتان دا ءتۇسىپ، جانالقىمعا كەلگەندەگى شىندىق پەن جالعاندىقتىڭ ايتىسى رەتىندە بەرىلگەنى تىپتەن قىزىق. ۇڭگىردە بىرەۋ تۋ سىرتىنان موينىنا قىل ارقان سالىپ، ارقاسىنا تابانىن تىرەپ قىلقىندىرادى. قارسىلاسسا قىسا تۇسەدى، دەگەنىنە كونسە بوساتا قويادى. سويتسە ول ارعى بەتتەن قاشىپ ءوتىپ، وسى ۇڭگىردى پانالاپ جاتقان قانداس قازاق ەكەن.

 «مەن اتتانامىن، - دەيدى ورنىنان تۇرا بەرگەن بەيباق. - تۇمان سەيىلمەي تۇرعاندا ارعى جاققا ءوتىپ الۋىم كەرەك. ونداعى ءومىردى دۇشپانىما دا تىلەمەيمىن. دۇنيەدە ادام جانىنان سىرنە، كومپىس نە بار. ايتەۋىر بار ايتارىم قازىرگى توقتىققا ماسايراپ كەتپەي، ساق بولساڭدارشى! تەك وسىنى ەسكەرتۋ ءۇشىن عانا كەلدىم. ال، سەنى قىل ارقانمەن قىلقىندىرعانىم، انشەيىن بۇگىنگى قازاقتىڭ كۇش- قۋاتىن سىناۋ ايلاسى ەدى»...

 اقتان اياعىندا مۇزتاۋدىڭ ماڭگى مۇزداقتى ۇڭگىرىنە ارقان جالعاپ تۇسەدى. ارقان ۇڭگىردىڭ تۇبىنە جەتپەي، تىراڭ اسادى. تۇرايىن دەسە تايعاناپ تۇرا المايدى. قول سوزىم جەردەگى ارقاننىڭ ۇشىنا جەتە الماي قور بولادى. جانتاسىلىمدە باياعىدا جوعالىپ كەتكەن اكەسىنىڭ دە وسى ۇڭگىردىڭ تۇبىندە مۇز بوپ قاتىپ- سەمىپ جاتقانىن كورەدى. «مۇز- دەنەگە تابانىن تىرەۋ كەرەك پە، كەرەك ەمەس پە؟» دەگەن سۇراق ءسونىپ بارا جاتقان ساناسىنا سىنىق ينەدەي ساۋلە جۇگىرتەدى. «جو- جوق، ونداي ايۋاندىققا بارمايدى. بۇل جالعاندا ودان اسقان ارسىزدىق بولار ما؟ سوندا نە ىستەۋ كەرەك؟ اقتاننىڭ سوڭىنا شىراق الىپ تۇسكەن وسى سۇراق ميىن تەپكىلەي جونەلگەن. ەكى قۇلاعى شىڭىلداپ، باسى اينالىپ، كوزىنىڭ الدى سانسىز سارى ۇشقىندارعا تولىپ كەتتى. الدەقانداي تىلسىم كۇش ورنىنان جۇلىپ الدى. ەندى بولماسا اتىپ جىبەرەتىندەي راكەتالىق شاپشاڭدىقپەن ءۇمىت ارقانىنا ارىستانشا اتىلدى. قايران ازامات- اي، سەنىڭ بويىڭداعى الاپات قۋات، ومىرگە دەگەن ىڭكارلىك بارىمىزگە دارىسا قانداي جاقسى...» .

 مىنە، «مۇزتاۋ» وسىنداي ادام تاڭداندىراتىن قىم- قۋىت وقيعالار مەن التىن ارقاۋلى كۇردەلى سيۋجەتتەردەن تۇرادى. وندا اسان شالدىڭ «وتىرىگى» عانا ەمەس، ەلىن التايدان قىس بولمايتىن جىلى جاققا كوشىرىپ اكەتكىسى كەلگەن مامەتەكتىڭ «اقىماقتىعى» دا بار. شىعارمانىڭ ءون بويىنا جىلت ەتكەن ساۋلە دارىتقان وتتاي ىستىق ماحاببات تا ءبىر جەلى بولىپ تارتىلعان. جوعارىدا ايتىلعان، ادەبيەتتەگى «اڭگىمە ىشىندەگى اڭگىمە» دەگەنىمىزدىڭ ناعىز ۇلگىسى وسى. بارىنەن بۇرىن، ەل امان، جۇرت تىنىشتا اقتان نەگە جالعىز دەگەن سۇراق تا الدان شىعا بەرەدى. قازاق ادەبيەتىندەگى جالعىزدىق فەنومەنىنىڭ وسىنشالىقتى اسقاق جىرلانۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟ وسىنىڭ ءبارىنىڭ استارىنا كىم زەر سالىپتى؟ قىسقاسى، «مۇزتاۋدىڭ» مىڭ قاتپارلى شىعارما ەكەنىن باسا ايتقىمىز كەلەدى. وسى شىعارما ارقىلى شىن مانىندە ورالحان بوكەيدىڭ رۋحتىڭ كۇشتىلىگىن جىرلاپ، وقىرماندى رۋح ەركىندىگىنە تاربيەلەگەن قالامگەر ەكەنى ايقىن كورىنەدى. «التايدىڭ اقيىعىنداي زەڭگىر اسپاندا قالىقتاپ قايسار قىلىق كورسەتەرىم بار»، -  دەپ ءوزى جازعانىنداي، قاي- قاي شىعارماسى دا قايسار رۋحتى پاش ەتەرى حاق!

ءيا، ول كەزدە ورىس تىلىندە جازباعان جازۋشى ءبارىبىر ەكىنشى سورتتى جازۋشى سياقتى بولعانى وتىرىك ەمەس. ورىس ءتىلى ارقىلى الەمدىك ادەبيەتكە شىعۋ مۇمكىندىگى ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ ماڭدايىنا جازىلماعان. ال الدا الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرىلمەگەن جازۋشى كۇن كورە المايتىن نارىق زامانى تۋىپ كەلە جاتقان ەدى. قازاق جازۋشىلارىنىڭ شىڭعىس ايتماتوۆقا قىزىعا دا قىزعانا قاراعان ۋاقىتى وسى كەز. ماڭگۇرتتى ءبىرىنشى ءابىش كەكىلباي ۇلى جازدى، ءبىراق الەمگە شىڭعىس ايتماتوۆ تانىتتى. «زىمىرايدى پويەزداردى» ءبىرىنشى ورالحان بوكەي جازدى، ءبىراق ونىڭ دا الدىنا ايتماتوۆتىڭ «بوراندى بەكەتى» ءتۇسىپ كەتتى. كورنەكتى جازۋشىمىز مۇحتار ماعاۋين دە ءوز مۇمكىندىگىن كوردى، ءبىلدى. بۇل تاراپتان ايتماتوۆتىڭ اتىنا ايتىلعان ءسوز جەكە باستىڭ ارازدىعى ەمەس، قازاق قالامگەرلەرىنىڭ الەم ادەبيەتىنە شىعۋعا دايىن بولعانىنىڭ بەلگىسى ەدى. بۇگىنگى دۋلات يسابەكوۆتىڭ بۇل شارۋاعا بەل شەشىپ ءوزى كىرىسىپ كەتكەنى دە وسى سوزىمىزگە دالەل بولسا كەرەك.

الايدا ورالحان بوكەي مۇنداي كۇنگە جەتە الماي، پروزاشىنىڭ ناعىز قايرات شىعارار جاسىندا اققان جۇلدىزداي اقتى دا ءتۇستى. ول ومىردەن وتەرىنەن التى- اق جىل بۇرىن جازعان كۇندەلىگىندە: «تىم- تىم قۇيرىق- جالسىز قالدىرعان جوقپىسىڭ، ءتاڭىرىم»، - دەگەن ەكەن. مەنىڭشە، ول ءوز ءومىرىن «جال- قۇيرىعىم قايدا؟» دەپ، قۇدايدان سۇراپ العان ەكى پەرىشتەسىنىڭ ومىرىنە ايىرباستاپ كەتكەن سياقتى ەلەستەيدى.

جال- قۇيرىعىڭ امان بولسىن، وراعا!

***

 ورالحان بوكەي 1943 - جىلى 28 - قىركۇيەكتە شىڭعىستاي اۋىلىندا دۇنيەگە كەلىپ، تاعدىردىڭ جازۋىمەن 1993 -جىلى 17 - مامىردا ءۇندىستان استاناسى دەليدە دۇنيەدەن وزدى. ءتىرى بولسا، بيىل 75 جاسقا كەلەر ەدى!

مۇقابا سۋرەتىن سالعان ەلانا لىسەنكو

«اق جەلكەن» جۋرنالى، №5

مامىر، 2018