انتون چەحوۆ. «جىلقى اتتاس فاميليا» - اڭگىمە
اۋزىن اراقپەن، كونياكپەن شايقاپ، اۋىرعان ءتىسىنىڭ تۇبىنە تەمەكى، اپيىن، سكيپيدار، كەروسين باستى، ۇرتىنا يود جاقتى. قۇلاعىن سپيرت شىلانعان ماقتامەن تىعىنداپ الدى، قايتكەنمەن وسىلاردىڭ ەشقايسىسىنىڭ دا كومەگى بولمادى.
مۇلكىنىڭ ءتىزىمىن اكەپ كورسەتتى. تەكتى جەردەن شىققان ادام، ول جاعىنان ونداي-مۇنداي دەپ جامان اتاۋدىڭ ءوزى - كۇنا. شىنىمدى ايتسام، ءوزى ماعان ۇنادى. مەنىمەن ەكى اي ساۋدالاستى. مەن وعان سەگىز مىڭ سوم بەرەمىن، ال ول سەگىز جارىم سۇرايدى. ساۋدالاستىق، ساۋدالاستىق شايعا وتىرىپ الىپ، ون بەس ستاقاننان ءىشىپ، سونىڭ ءون بويىندا ساۋدالاسا بەرەتىن كەزىمىز دە بولدى. مەن وعان ەكى ءجۇز سوم قوستىم، بولمايدى!
ءسويتىپ، ءۇش ءجۇز سوم ءۇشىن ايىرىلىسىپ كەتتىك. كەتتى بايعۇسىڭ، جىلاي-جىلاي... تىم جاقسى كورۋشى ەدى داشانى! ءوزىمدى-ءوزىم جەرلەيمىن ەندى، كىنالىمىن، قاتتى رەنجيمىن. وعان ءۇش ءجۇز سومدى بەرسەم نەمەسە بۇكىل قالاعا ماسقارا قىلامىن دەپ قورقىتسام، نە بولماسا قاراڭعى بولمەگە كىرگىزىپ الىپ تۇمسىققا سوعىپ-سوعىپ جىبەرسەم بولاتىن ەدى عوي، جازا باسىپ قالدىم، اقىماقتىق ىستەپ العانىمدى ەندى كورىپ وتىرمىن. قايتەرسىڭ، نيكوديم ەگورىچ، ىنجىقپىن!
- جۋاسسىز تىم. بۇل راس. ءجا، بولدى، قايتاتىن مەزگىل جەتتى. باسىم زەڭىپ كەتتى...
نيكوديم ەگورىچ ءبىراز شابىنىپ الىپ تومەنگە ءتۇستى. ماكار تاراسىچ تەرەڭ ءبىر كۇرسىنىپ الدى دا سىپىرتقىسىن بۇرىنعىسىنان بەتەر سەرمەي ءتۇستى.
- الديار تاقسىر، وسىندا، ءوز ۋەزىمىزدە، - دەدى ول، - بۇدان ون شاقتى جىل بۇرىن الىم-سالىق جيناۋشى ياكوۆ ۆاسيلەۆيچ قىزمەت ەتۋشى ەدى. ءتىستى ۇشكىرىپ ەمدەگەندە وعان جان جەتپەيتىن. تەرەزەگە بۇرىلىپ الىپ كۇبىرلەپ ۇشكىرسە بولدى، پىشاق كەسكەندەي تىياتىن ەدى. سونداي ءبىر كەرەمەتى بار...
- قازىر قايدا ول؟
- الىم-سالىق جيناۋشىلار قاتارىنان شىعارىپ جىبەرگەننەن كەيىن ساراتوۆتاعى قايىن ەنەسىنىڭ قولىندا تۇرادى. ەندىگى كۇن كورىس كاسىبى - ءتىس ەمدەۋ. بىرەۋ-مىرەۋدىڭ ءتىسى اۋىرا قالسا، تۋرا سوعان بارادى، ەمدەيدى... ساراتوۆتاعى تۇراتىنداردى ءوز ۇيىندە قابىلدايدى دا، باسقا قالالاردىڭ تۇرعىندارىنا ەمدەۋ جولىن جەدەلحاتپەن جولدايدى. الديار تاقسىر، حال-احۋالىم وسىلاي بولىپ تۇر دەپ، قۇدايدىڭ قۇلى الەكسەيدىڭ ءتىسى اۋىرىپ قالدى، ەمدەۋىڭىزدى وتىنەمىن دەپ حابارلاڭىزشى سوعان. ەمدەگەن اقىسىن پوشتامەن-اق جىبەرەرسىز.
- ساندىراق. الدامشى دا ءتايىرى.
- سويتسە دە بايقاپ كورىڭىزشى، الديار تاقسىر. اراققا ۇيىرلەۋ، ايەلىنەن وزگە ءبىر نەمىس ايەلمەن تۇرادى، ۇرىسقاقتاۋ، ءبىراق ارۋاعى بار مىرزا دەۋگە بولادى ءوزىن.
- جازىپ جىبەرسەيشى، الەشا، - دەپ جالىندى گەنەرالدىڭ ايەلى، - ۇشكىرۋ دەگەندە سەنبەيتىنىڭ-اي، سەن تۇگىل مەن دە ۇشكىرتىپ كوردىم عوي. سەنبەسەڭ دە جەدەلحات جىبەرە سالساڭ نەڭ كەتەدى؟ قولىڭ سىنىپ قالمايدى عوي ودان.
- ال جارايدى، - دەپ كوندى بۋلدەيەۆ. - مۇندايدا الىم-سالىق جيناۋشى بىلاي تۇرسىن، سايتانعا دا جەدەلحات جىبەرەرسىڭ... وي، شىداي الار ەمەسپىن. كانە، قايدا تۇرۋشى ەدى الگى الىم-سالىق جيناۋشىڭ؟ قالاي جازۋ كەرەك وعان؟
گەنەرال ۇستەلگە جاقىن وتىردى دا، قولىنا قالام الدى.
- ساراتوۆتا ونى ءيتتىڭ يتاقايىنا دەيىن بىلەدى، - دەدى پريكازچيك. - ساراتوۆ قالاسى دەپ جازىڭىزشى، الديار تاقسىر، سودان كەيىن... مارتەبەلى مىرزا ياكوۆ ۆاسيليچكە... ۆاسيليچكە.
- قالاي؟
- ۆاسيليچكە... ياكوۆ ۆاسيليچكە... ال فاميلياسى، فاميلياسىن ۇمىتىپ تۇرعانىمدى قاراشى. ۆاسيليچكە... سايتاننىڭ... فاميلياسى قالاي ەدى سونىڭ؟ الگىندە وسىندا كەلە جاتقاندا عانا ەسىمدە ەدى... ءسال تۇرا تۇرىڭىزشى...
يۆان ەۆسەيچ ءۇيدىڭ توبەسىنە قاراپ ەرنىن كۇبىرلەتتى. بۋلدەيەۆ پەن ايەلى سابىرسىزدانا كۇتىپ وتىر.
- كانە، ەندى قاشان؟ ويلانساڭشى تەزىرەك.
- قازىر... ۆاسيليچكە... ۇمىتىپپىن. قاراپايىم-اق فاميليا ەدى... جىلقى اتتاس سەكىلدى ەدى... بيەبايەۆ پا ەدى؟ جوق... ايعىربايەۆ ءتارىزدى مە ەدى؟ جوق، ايعىربايەۆ تا ەمەس. فاميلياسىنىڭ جىلقى اتتاس ەكەنى ەسىمدە، ءدال قايسىسى ەكەنى ويىمنان شىعىپ كەتكەنىن...
- قۇلىنشاقوۆ بولار؟
- جوق، ولاي ەمەس. توقتاي تۇرىڭىزشى... بيەبەكوۆ... بايتالبايەۆ... كوكتوبەتوۆ...
- مىناۋىڭ جىلقى اتتاس ەمەس، ءيت اتتاس بولىپ كەتتى عوي. دونەنبەكوۆ ەمەس پە؟
- جوق، دونەنبەكوۆ تە ەمەس... جىلقىبايەۆ... اتباعاروۆ... بۇلاردىڭ ءبىرى دە ەمەس.
- ەندى نە دەپ جازامىن وعان؟ ويلانساڭشى جوندەپ.
- قازىر، جىلقىبەكوۆ. بايتالبەكوۆ... تۇپكىاتوۆ.
- تۇپكىاتبايەۆ شىعار؟ - دەدى گەنەرالدىڭ ايەلى.
- ول دا ەمەس. شەتكىاتوۆ... جوق، ول دا ەمەس. ۇمىتىپپىن.
- سايتان العىر-اۋ، ۇمىتاتىنىڭ بار، اقىل ايتىپ نە اقىڭ بار ەدى؟ - دەدى گەنەرال اشۋلانىپ - جوعال ارمەن.
يۆان ەۆسەيچ اياعىن ەپتەپ باسىپ شىعىپ كەتتى. گەنەرال جاعىن قولىمەن باسىپ، بولمەدەن بولمەنى كەزىپ ءجۇر.
- جاراتقان-اي! - دەيدى بەبەۋ قاعىپ، - ءتاڭىرىم-اي! جارىق دۇنيەنى كورۋدەن قالدىم-اۋ.
پريكازچيك باق ىشىنە شىقتى دا، كوككە قاراپ تۇرىپ الىم - سالىق جيناۋشىنىڭ فاميلياسىن ىزدەۋمەن بولدى.
- قۇنانتايەۆ... قۇنانشىعاروۆ... قۇنانبەكوۆ... جوق ولاي ەمەس. جىلقىشين... جىلقىايداروۆ... تايباعاروۆ... بيەكەنوۆ...
ازدان سوڭ ونى مىرزا شاقىردى.
- ەسىڭە ءتۇستى مە؟ - دەپ سۇرادى گەنەرال
- جوق، تۇسپەي تۇر، تاقسىر.
- مۇمكىن، اتبەكوۆ بولار؟ جىلقىشىبايەۆ؟ بۇلاي ەمەس پە؟
ۇيدەگىلەر ەندى جاپا-تارماعاي فاميليا ىزدەستىرە باستادى. جىلقىنىڭ كارى-جاسىن، تۇقىم تەگىن، ەركەك - ۇرعاشىسىن تۇگەندەپ شىقتى: جال-قۇيرىعىن، تۇياعىن، ەر-تۇرمانىن ەستەرىنە ءتۇسىردى... ۇيدە دە، باقتا دا، قوناقجاي مەن اس ۇيدە دە جۇرت بۇرىشتان بۇرىشقا بارىپ، ماڭدايلارىن سيپاپ، فاميليا ىزدەۋمەن بولدى. ءالسىن-ءالى پريكازچيكتى ۇيگە شاقىرادى.
- ۇيىربايەۆ ەمەس پە؟ - دەپ سۇرادى ودان، - تۇياقبايەۆ شىعار؟ ايعىرعاليەۆ ەمەس پە؟
- جوق، ولاي ەمەس، - دەيدى يۆان ەۆسەيچ، ءوزى جوعارى قاراپ ويلانا بەرەدى. - اتجانوۆ... اتتىبايەۆ... قۇلىنوۆ...
- پاپا! - دەپ ايعايلادى بالالار بولمەسىنەن، - اتجەگەروۆ، جۇگەنبايەۆ.
بۇكىل ۋسادبا دۇرلىكتى. شىدامى سارقىلىپ، زىقىسى شىققان گەنەرال سول فاميليانى تاپقان ادامعا بەس سوم بەرمەك بولدى، جۇرت يۆان ەۆسەيچتىڭ سوڭىنان شۇبىردى...
- تورىتايەۆ، جەلىسكوروۆ، اتشاباروۆ! - دەستى ولار.
كۇن كەشكىرىپ فاميلياسى سول كۇيى تابىلماي قويدى.
ءسويتىپ جەدەلحات جىبەرىلمەگەن قالپى جۇرت ۇيقىعا جاتتى.
گەنەرال تۇنىمەن كوزىن ىلمەي تىنىشى كەتىپ بۇرىشتان-بۇرىشقا بارىپ سارناۋمەن بولدى... تاڭعى ساعات ۇشتە ۇيدەن شىقتى دا، پريكازچيكتىڭ تەرەزەسىن قاقتى.
- ازبانوۆ ەمەس پە؟ - دەدى ول جىلامسىراعان داۋىسپەن.
- جوق، ازبانوۆ ەمەس، الديار تاقسىر، - دەپ يۆان ەۆسەيچ كىنالى ادامشا كۇرسىندى.
- فاميلياسى، مۇمكىن، جىلقى اتتاس ەمەس، باسقاشا بولار؟
- الديار تاقسىر، قۇداي اقىڭا جىلقى اتتاس... مۇنى، ءتىپتى، انىق بىلەمىن.
- ءوزىڭ ناعىز ۇمىتشاق ەكەنسىڭ، قۇرعىر... سول فاميليا ومىردەگى ەڭ قىمباتتى نارسە بوپ تۇر ماعان، ابدەن سورلاپ بولدىم.
تاڭەرتەڭ گەنەرال دارىگەرگە تاعى دا كىسى جىبەردى.
- جۇلا بەرسىن، - دەدى ول. - بۇدان ارىگە توزەر شامام جوق...
دارىگەر كەلدى دە اۋىرعان ءتىستى جۇلىپ تاستادى. ءتىسىنىڭ اۋىرعانى لەزدە باسىلىپ، گەنەرال تىنىش تاپتى. ءوز ءىسىن تىندىرىپ، ەڭبەگىنە اقىسىن العان دارىگەر ارباسىنا وتىردى دا، ۇيىنە اتتاندى. قاقپا سىرتىنداعى الاڭدا ول يۆان ەۆسەيچكە ۇشىراستى... پريكازچيك جول جيەگىندە اياعىنىڭ استىنا قادالا قاراعان كۇيى ويعا شومىپ تۇر ەكەن. ماڭدايىنىڭ قىرتىستانعان ءاجىمى مەن كوز الپەتىنە قاراعاندا تەرەڭ ويعا باتقانداي قالپى بار.
- يۆان ەۆسەيچ! - دەدى بۇعان دارىگەر. - سىزدەن از-ماز سۇلى ساتىپ الماس پا ەكەم، جارقىنىم؟ ماعان ءوزىمىزدىڭ مۇجىقتار ساتۋىن ساتادى، ءبىراق سۇلىلارى ناشار.
يۆان ەۆسەيچ دارىگەرگە ادىرايا قارادى دا وقىس كۇلىمدەپ، جالعىز اۋىز جاۋاپ قاتپاستان، قولىن شاپالاقتاپ، سوڭىنان ءدال ءبىر قۇتىرعان ءيت قۋعان ادامداي جۇگىرە جونەلدى.
- تاپتىم، تاپتىم، الديار تاقسىر! - دەدى ول، گەنەرالدىڭ كابينەتىنە قۋانىشى قوينىنا سىيماي اپتىعا كىرىپ، - قۇدايىم، دارىگەردىڭ دەنىنە ساۋلىق بەرگەي! سۇلىبايەۆ! الىم-سالىق جيناۋشىنىڭ فاميلياسى سۇلىبايەۆ، سۇلىبايەۆ، الديار تاقسىر، جەدەلحاتتى سۇلىبايەۆقا جىبەرىڭىز.
- وتتاپسىڭ! - دەدى گەنەرال تۇكسيىپ، ەكى ساۋساعىنىڭ اراسىنان باسبارماعىن شىعارىپ يۆان ەۆسەيچتىڭ تۇمسىعىنا تاقادى. - جىلقى اتتاس فاميليانىڭ ماعان ەندى تۇككە كەرەگى جوق. وتتاپسىڭ!
اۋدارعان ز. احمەتوۆ