تاڭعاجايىپ سينگاپۋر. لي كۋان يۋ: جەر بەتىندە جەمقورلىقسىز جانە تۇكىرىكسىز ەلدى قالاي قۇرۋعا بولادى
بۇل ماقالا ايگىلى مەملەكەت قايراتكەرىنىڭ بىرەگەي ساياسي شەشىمدەرى تۋرالى.
«ءبىز ءار سالىمشىنى قۇشاق جايا قارسى الىپ قويماي، ونىڭ ەلىمىزدە ءوندىرىس باستاۋىنا كومەكتەسۋ ءۇشىن ءىش- باۋىرىنا كىردىك»
1968-جىلى ەكونوميكا ماسەلەسى بويىنشا كەڭەسشى لي كۋان يۋ، گوللاندىق البەرت ۆينسەميۋس سول كەزدە لوندوندا جۇرگەن «Bank of America» - نىڭ سينگاپۋردەگى بولىمشەسىنىڭ ۆيتسە- پرەزيدەنتى ۆان ونەنگە حابارلاستى. ۆينسەمۋتتىڭ «ءبىز كەلەسى ون جىل شاماسىندا وڭتۇستىك- شىعىس ازياداعى قارجى ورتالىعى بولعىمىز كەلەدى» دەگەن وتىنىشىنە ول «جارايدى، لوندونعا كەلىڭىز. بۇل ماقساتقا 5 جىلدا جەتۋلەرىڭىز مۇمكىن» دەگەن جاۋاپ الدى.
لوندوندا مەيمانداردى وتىرىس زالىنداعى ۇلكەن گلوبۋسقا ەرتىپ باردى. «قاراڭىزدار: قارجى كۇنى سيۋريحتە باستالادى. سيۋريح بانكتەرى تاڭعى 9:00-دە اشىلادى. سالدەن كەيىن فرانكفۋرتتەگى بانكتەر اشىلادى. سودان كەيىن لوندونداعى بانكتەر اشىلادى. تۇسكى استان كەيىن سيۋريحتەگى بانكتەر جابىلادى، سودان كەيىن فرانكفۋرت پەن لوندونداعى بانكتەر جابىلادى. ال بۇل كەزدە نيۋ-يوركتەگى بانكتەر اشىق بولادى. وسىلايشا لوندون نيۋ-يورككە قارجى اعىنىن جىبەرەدى.
ال تۇسكى استان كەيىن نيۋ-يوركتەگى بانكتەر جابىلادى دا، ولار قارجى اعىنىن سان- فرانسيسكوعا اۋىستىرادى. ال سان- فرانسيسكوداعى بانكتەر جابىلعان كەزدە شۆەيتساريا ۋاقىتى بويىنشا شۆەيتساريا بانكتەرى اشىلاتىن تاڭعى 9:00-گە دەيىن قارجى الەمىندە ەشنارسە بولمايدى. ەگەر ءبىز سينگاپۋردى ورتاسىنا ورنالاستىرساق، وندا سان- فرانتسيسكوداعى بانكتەر جابىلعانعا دەيىن سينگاپۋر ولاردان ەستافەتانى الا الادى. ال سينگاپۋردەگى بانكتەر جابىلعان كەزدە، ولار قارجى اعىنىن تسيۋريحكە اۋدارا الادى. وسىلايشا، تاريحتا تۇڭعىش رەت جاھاندىق تاۋلىكتىك بانك قىزمەتى قول جەتىمدى بولادى».
اقشا اينالىمى سالاسىندا ماڭىزدى بۋىن بولعان سينگاپۋر لي كۋان يۋدىڭ باسشىلىعىمەن شەتەلدىك كاپيتالداردى سالىق جەڭىلدىكتەرىمەن، ال جوعارى تەحنولوگيالىق كومپانيالاردى 10 جىلعا سالىقتان بوساتۋمەن وزدەرىنە تارتتى.
سونىمەن قاتار، پرەمەر-مينيستر ەرەكشە ءادىستى قولداندى: «ادامداردى ءبىزدىڭ ەكونوميكاعا سالىم سالۋعا كوندىرۋدىڭ ەڭ جاقسى امالى - اۋەجايدان قوناق ۇيگە دەيىنگى جانە قوناق ۇيدەن مەنىڭ كەڭسەمە دەيىنگى جولداردى تاپ- تازا، ءساندى ەتىپ، اعاشتارمەن جانە بۇتالارمەن كومكەرۋ بولدى. ورتالىق اۋدانعا كەلگەن كەزدە ولار قالانىڭ قاق ورتاسىنداعى اسەم شالعىندار مەن بۇتالاردىڭ جاسىل وازيسىن، ال ولاردىڭ ورتاسىندا - گولف ويىنىنا ارنالعان الاڭدى كوردى. ولار سينگاپۋرلىقتاردىڭ قانداي بىلىكتى، ءتارتىپتى جانە سەنىمدى ادامدار ەكەنىن ايتقىزباي-اق ۇقتى».
«ءوزىڭىزدىڭ ءۇش دوسىڭىزدى تۇرمەگە وتىرعىزۋدان باستاڭىزدار»
اقشانىڭ كەلۋىمەن لي كۋان يۋدىڭ الدىندا جەمقورلىقپەن كۇرەس تاپسىرماسى تۇردى. «سينگاپۋردىڭ ەشقانداي تابيعي بايلىعى جوق. سوندىقتان ونىڭ بايلىعى كىرىستەردىڭ اشىقتىعى بولادى». زاڭنىڭ ۇستەمدىك قۇرۋى ءۇشىن پرەمەر-مينيستر جەمقورلىقپەن ۇستالعان جاقىن دوسىن تۇرمەگە وتىرعىزدى. ال 315 مىڭ دوللار پارامەن ۇستالعان الەۋمەتتىك دامۋ ءمينيسترى لي كۋان يۋمەن سويلەسكەننەن كەيىن، ءوز-وزىنە قول سالدى.
پرەمەر- مينيستر لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ ەڭبەكاقىسى تابىس سالىعىنىڭ كولەمىنە قاتىستى ەسەپتەلەتىن جۇيەنى ەنگىزدى: «ءبىز ەڭ كوپ ەڭبەكاقى الاتىن ادامداردىڭ %10 كىرىسىنە قاراي باعىت الامىز. ەگەر ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەر ەڭ جوعارعى ەڭبەكاقى الاتىن دارەجەگە كوتەرىلە الماسا، ولاردىڭ ۇكىمەتكە نە كەرەگى بار؟». جىل سايىن سينگاپۋردەگى لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ ەڭبەكاقىلارى دامۋمەن جانە قۇلدىراۋمەن قاتار كوتەرىلىپ نەمەسە تومەندەپ وتىرادى.
«مەن بارلىق سايلاۋدا جەڭىسكە جەتەمىن»
كوممۋنيستىك يدەيالار سينگاپۋردە جاڭادان جاندانىپ كەلە جاتقان نارىقتىق قاتىناستار ءۇشىن قاتەرلى بولعاندىقتان، لي كۋان يۋدىڭ ۇسىنىسىمەن ەلدە كوممۋنيستىك پارتياعا تيىم سالىنىپ، سينگاپۋر پارلامەنتىندە تەك ءبىر عانا وپپوزيتسيالىق دەپۋتات قالدى. سينگاپۋر تۇرعىندارىنا ساياساتتىڭ ورنىنا كاسىپكەرلىكپەن اينالىسۋعا مۇمكىندىك بەرىلدى. دەگەنمەن، سايلاۋ بيۋللەتەندەرىندە «حالىق دۇرىس داۋىس بەرۋ ءۇشىن» داۋىس بەرۋشىلەردىڭ ءتولقۇجاتتاعى مالىمەتتەرى كورسەتىلدى.
«مەن دەموكراتيانى - بارلىق ەل ءۇشىن باسقارۋدىڭ ەڭ جاقسى ۇلگىسى جانە بۇكىل الەمگە كەڭىنەن تارايدى دەپ ەسەپتەمەيمىن. ەگەر ول شىنىمەن دە سولاي بولسا، باتىس ەلدەرى نەلىكتەن ونى بارىنە كۇشپەن ەنگىزگىسى كەلەدى؟ ەگەر ليبەرالدى دەموكراتيا سونشالىقتى ءمىنسىز بولسا، وندا ول جوسپارلى ەكونوميكادان ايتارلىقتاي باسىمدىققا يە بولعان نارىقتىق ەكونوميكا سياقتى ونسىزدا الەمدە ۇستەمدىك قۇرىپ، بارلىق ەلگە تارايتىن بولادى.
دەموكراتياعا قاتىستى امەريكالىقپەن كوپ رەت پىكىر تالاستىرعانمىن. ولار «سينگاپۋر ۇكىمەتى نەلىكتەن وزگەرمەيدى؟» دەپ سۇرايدى. مەن بولسام، «مەن بارلىق سايلاۋدا جەڭىسكە جەتەمىن. ادامدار ەگەر وپپوزيتسياعا داۋىس بەرسە، ءال- اۋقاتتارى قازىرگىدەن تومەندەپ كەتەتىنىن بىلەدى. مەن ناتيجەگە قول جەتكىزدىم: ولارعا ادال ۇكىمەت قۇرىپ بەردىم، العا قاراي دامىتتىم، جىل سايىن بالالاردىڭ ءبىلىم الۋىنىڭ، مەديتسينالىق قىزمەت كورسەتۋدىڭ ساپاسىن ارتتىرىپ وتىرامىن. مادەنيەتتىڭ دەڭگەيىن جوعارلاتىپ، ونەرگە كومەكتەسەمىز. وندا نەلىكتەن وزگەرۋىمىز كەرەك؟ » دەپ جاۋاپ بەرەمىن. ولار بولسا سەندەر دەموكراتيا بولعان كەزدە عانا وزگەرۋگە تيىسسىڭدەر دەيدى. ال مەن «امەريكادا سولاي-اق بولا بەرسىن. ال ءبىزدى جايىمىزعا قالدىرىڭدار» دەيمىن».
«اعىلشىنداردىڭ «زاڭ مەن ءتارتىپ» دەگەن ءسوزىن ەستىپ پە ەدىڭىزدەر؟ ءتارتىپ بولماسا، زاڭ جۇمىس ىستەمەيدى»
ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا سينگاپۋر ايلاقتى قالاسىنىڭ ءار بۇرىشىندا لي كۋان يۋدىڭ اكەسى تاپقان اقشاسىن ۇتقىزاتىن ويىن قوردالارى بولعان. ول ءبىر كۇنى ءتىپتى وتباسىلىق كاۋچۋك پلانتاتسياسىن ۇتقىزىپ جىبەردى. اكەسىنىڭ تاعدىرىن قايتالاعىسى كەلمەگەن پرەمەر-مينيستر ەلدە قۇمار ويىندارعا تيىم سالدى. سونداي-اق، ۇكىمەتتى سىناۋعا دا قاتاڭ تيىم سالىندى. بولىپ جاتقان جاعدايدى سىنعا العان تىلشىلەر مەن باسپالاردى قاماۋعا الدى نەمەسە جاۋىپ تاستادى.
قالانىڭ كورىنىسىنە جانە تازالىعىنا قاتتى كوڭىل ءبولىندى. ءبىر كۇنى سينگاپۋرگە كەلگەن امەريكالىق جاس ءوسپىرىم ۇيلەردىڭ ءبىرىنىڭ قابىرعالارىنا گراففيتتەردى سالعانى ءۇشىن سول ارادا تۇتقىندالىپ، وكشەسىنە ون رەت تاياقپەن دۇرە سوعىلىپ، دەرەۋ ەلدەن شىعارىلدى. اياعىمەن ەمەس، زەمبىلمەن.
لي كۋان يۋ 60-جىلدارى باستاعان كوشەدە تۇكىرۋگە قارسى ناۋقانىمەن دە ايگىلى. بيلىك مەكتەپ جانە ب ا ق ارقىلى تۇكىرۋ تۋبەركۋلەزدىڭ تارالۋىنا جول اشادى دەگەن اقپارات تاراتتى. تۇكىرگەنى ءۇشىن سالىناتىن 500 دوللار ايىپپۇل جۇيەسى دە «مادەنيەتتى مىنەز- قۇلىققا» موتيۆاتسيا بولدى. كوشەگە قوقىس تاستاۋ دا، گۇلدەردى سۋارۋ كەزىندە ماسالاردىڭ قاپتاۋىنا سەبەپ بولاتىن، قۇمىرانىڭ استىنداعى ىدىسقا سۋ قالدىرۋ دا ايىپپۇلمەن جازالاندى. ال ۋنيتازداعى سۋدى اعىزۋدى ۇمىتىپ كەتسەڭىز، ودان ازىراق - 180 دوللار بەرىپ قۇتىلاسىز.
«ءبىز ءوز كاسىپكەرلەرىمىزدى وسىردىك»
ەلدىڭ تابىستى دامۋىنىڭ كەپىلى دەپ سينگاپۋر پرەمەر-ءمينيسترى ءبىلىم بەرۋدىڭ ءتيىمدى جۇيەسىن ايتتى. ۇكىمەت جىل سايىن ەڭ ۇزدىك سينگاپۋرلىق ستۋدەنتتەردىڭ الەمنىڭ ەڭ ۇزدىك ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە ءبىلىم الۋى ءۇشىن ۇلكەن سوممالار ءبولىپ وتىردى.
«ءبىز ىسكەرلىك تاجىريبەسى مۇلدەم بولماسا دا، ءوزىمىزدىڭ جاستارعا، ولاردىڭ ادالدىقتارىنا، اقىلدارىنا، كۇش- قۋاتتارىنا سەندىك. ءاربىر مەكتەپ تۇلەكتەردىڭ اراسىنان ەڭ ۇزدىكتەرىن تاڭداپ الىپ، ۇلىبريتانيانىڭ، كانادانىڭ، اۆستراليانىڭ، جاڭا زەلانديانىڭ، گەرمانيانىڭ، فرانتسيانىڭ، يتاليانىڭ، جاپونيانىڭ ەڭ ۇزدىك ۋنيۆەرسيتەتتەرىنە وقۋعا جىبەردىك. كەيىن قاراجاتىمىز بولعان كەزدە - ا ق ش- قا دا جىبەردىك.
ءبىز ول جاستاردان «نەپتۋن وريەنت لاينز»، «سينگاپۋر ەيرلاينز» سياقتى تابىستى كومپانيالاردى قۇرۋ ءۇشىن ءوزىمىزدىڭ كاسىپكەرلەردى وسىردىك. مەن بۇل كاسىپورىندار كوپتەگەن تاۋەلسىز جاس مەملەكەتتەردەگى سياقتى شىعىندى، سۋبسيديالاناتىن، مەملەكەت مەنشىگىنە وتەتىن بىرلەستىككە اينالاتىن شىعار دەپ قورىقتىم.
بۇل كومپانيالار تابىستى بولعان كەزدە، ءبىز مەملەكەتتىك مونوپوليالاردى مينيسترلىك باقىلاۋىنان تاۋەلسىز جەكە كومپانيالارعا اينالدىردىق. ولار جەكە، ءتيىمدى، باسەكەگە قابىلەتتى جانە پايدا تۇسىرەتىن كاسىپورىن رەتىندە باسقارىلدى».
«ۇكىمەت ءبىلىم بەرۋگە وتە كوپ قاراجات بولەدى. ەسەسىنە، ارالدىڭ ءال-اۋقاتىن قامتاماسىز ەتەتىن ۇرپاق العىلارى كەلەتىنى ادىلدىك»
سينگاپۋر ۋنيۆەريستەتى تۇلەكتەرىنىڭ جارتىسى ايەل ادامدار. 1983-جىلى ايەلى دە كۇيەۋى دە جوعارى ءبىلىمدى ەرلى- زايىپتىلار ۇلەسى تەك %30 بولعان. ەر ادامدار وزدەرىنەن ءبىلىمى تومەن ايەلدى جار ەتىپ الۋدى دۇرىس ساناعان. بۇعان لي كۋان يۋ، ەگەر ەر ازاماتتار بالالارىنىڭ ومىردە تابىستى بولعانىن قالاسا، وندا ءبىلىمى تومەن ايەلدى الۋى اقىماقتىق دەپ جاۋاپ بەردى.
بۇل ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن ۇكىمەت جاس جىگىتكە جار تاڭداپ، كەزدەسۋگە جاعداي جاساۋى ءۇشىن پسيحولوگتاردى، سوتسيولوگتاردى جانە دارىگەرلەردى تارتقان «الەۋمەتتىك دامۋ اگەنتتىگىن» قۇردى.
اگەنتتىك جانىندا كينوتەاترلار جەلىسى، كافە، باسسەيندەر جانە ءبي كەشتەرى جۇمىس ىستەدى. ال نەكە قيعان جاس جۇبايلارعا يپوتەكا الۋعا جاعداي جاسادى. ال ءبىلىمى جوق ايەل ادامدارعا ءۇي ماسەلەسىن شەشىپ بەرۋ ارقىلى ۇرىقسىزداندىرۋدى ۇسىندى. ەكىنشى بالادان كەيىن ەرىكتى تۇردە ۇرىقسىزدانۋعا كەلىسىم بەرۋ اقشالاي سىياقىمەن ىنتالاندىرىلدى.
ماقالا لي كۋان يۋدىڭ «سينگاپۋر تاريحى. 1965-2000 -جىلدار. ءۇشىنشى الەمنەن - - ءبىرىنشى الەمگە» كىتابىنىڭ نەگىزىندە جازىلدى»
bilim-all.kz