مۇحتار ماعاۋين. سوڭعى ءسوز

استانا. قازاقپارات - تاۋسىنشاق كۇن، اقىر ءسوز... اجال - تۇسىنىكتى. تۇسىنىكتى ەمەس، توقتامسىز. ال سوڭعى لەپەس... قانداي ءمانىسى بار؟ ارمان با، وكىنىش پە. بالكىم، شاراسىز تىعىرىق. نەمەسە، تىلەك، ءتاۋبا. ايتپەسە، ويلاستىرىلعان، ءيا قاپەلىمدە ايتىلعان عارىز. قالاي دەسەڭىز دە، جان ىشقىنعاندا سىرتقا شىققان زارلى لەپ.

البەتتە، حاق ءدىندى قاۋىمنىڭ اقىر ءسوزى - «ءلا ءيلاھا ءيلا اللا!.. « بۇ دۇنيە بوساعاسىنداعى سوڭعى، و دۇنيە قاقپاسىنداعى اۋەلگى ءسوز. ءبىزدىڭ كەڭەس - جالپاق جۇرتقا ءتان، پەندەلىك، ەڭ سوڭعى لەپەس تۋراسىندا. ءيا. باتىس الەمدە، ارعى- بەرگى عۇمىرباياندىق ادەبيەتتە ايرىقشا ءمان بەرىلەدى. كەز كەلگەن جۇمىر باستى ەمەس، ۇلى ادامنىڭ، تاريحي تۇلعانىڭ باقۇل ءسوزى. مارقۇمنىڭ ومىرلىك قىزىمەتى، وزىندىك بەت- بەينەسىنىڭ ءتاسىلىم ساتتەگى ايعاق، كورسەتكىشى ءتارىزدى. الدەنەندەي تۇسپال، ەمەۋرىن، نەمەسە ناقتى ۇعىم، وزگەشە تانىم بەلگىسىندەي. اتاپ ايتادى، تىركەپ قويادى. ەس پەن ءتۇس اراسىنداعى، جانتالاس بولماسا دا، جابىرقاۋ اۋەزدەن تەرەڭ ماعانا تىلەگەن سوڭ، كوبىنە- كوپ وڭدەيدى، بۇرمالايدى، وزگەرتپەسە دە، كوپ ءسوزدىڭ ىشىندەگى ءتيىمدى ساناعانىن العا شىعارادى.

ماسەلەن، ەجەلگى ريم يمپەراتورى، زۇلىمدىق پەن ناقۇرىستىق ۇلگىسى ەسەپتى نەروننىڭ ەڭ سوڭعى، كەرەز لەپەسى: «قانداي ۇلى ارتيست ءولىپ بارادى!.. « - ەمەس. ونداي ءسوزدىڭ بولۋى انىق. ءبىر ەمەس، الدەنەشە مارتە قايتالانعان. تەك ەڭ سوڭىندا ەمەس، توڭىرەگىمەن تۇگەل كوتەرىلگەن استانا جۇرتىنان قاشىپ شىققاننان كەيىن، ولىمنەن قۇتىلماسىنا كوزى جەتكەندە ايتقان. ءبىراق وزىنە قانجار سالۋعا قولى بارماي، قاتتى تورىعادى. تەك ارتتاعى قۋعىنشىلار تاقاپ قالعاندا: «توپىرلاي شاپقان ات ءدۇبىرى قۇلاعىمدى تەسىپ بارادى!» - دەپ، «يليادادان» ءبايىت ايتادى دا، تاعى دا شاراسىز كەيىپتە جانتالاسا تىپىرلاپ، جاقىن سەرىكتەرىنىڭ ءبىرىنىڭ كومەگىمەن تاماعىنا سەمسەر ۇرادى. قانى شاپشىپ، قورقىراپ جاتقان ساتتە ايتقان شىن سوڭعى ءسوزى: «مىنە، ناعىز ادالدىق!» ارام عۇمىر كەشكەن جاۋىزدىڭ باقي ءسوزى - ادالدىق! - بولىپتى.

ورىستىڭ ۇلى ادەبيەتىنىڭ اتاسى، بارلىق باستاۋدىڭ كوزىن اشقان الەكساندر پۋشكيننىڭ ەڭ سوڭعى ءسوزى - كىتاپ سورەلەرىنە قاراتا ايتىلعان: «قوش بولىڭدار، دوستارىم!» - ەمەس. ەرىكسىز دويىل ناتيجەسىندە ولەسى جارالانعان اقىن اۋىر ازاپتىڭ اۋەلگى كۇنگى ءبىر مەزەتىندە سونداي ءسوز ايتۋى راس. ونەگە تۇتقان، سەرىكتەس، اقىلداس، سىرلاس ساناعان كىتاپحاناسىمەن عانا ەمەس، ءوزى جازىپ قالدىرعان ۇلى كىتاپتارىمەن دە مۇڭداسقان ءتارىزدى.

اقىننىڭ سوڭعى ەكى تاۋلىگى باستان- اياق، ساعات، مينۋتىمەن تاڭبالانعان. اۋىر جارالانۋى - 27-يانۆار (1837)، ەكىنتى - ساعات كەشكى بەس شاماسىندا. ءتۇن ۇزاق، ەس پەن ءتۇس اراسىندا قاتتى قينالادى. ەرتەڭىنە، ساعات ەكى، تال تۇستە: «اجال كەلە جاتىر!..» - دەيدى، باقيعا مويىن ۇسىنىپ. كەشكە قاراي: «ەندى قانشا ازاپتانۋىم كەرەك؟ تەز، تەزىرەك كەل!» - دەپ، ءولىمدى ءوزى شاقىرادى. ءتۇن ورتاسىندا: «كوكىرەگىم قايعىعا تولىپ بارادى!. « - دەيدى. ءولىم قايعىسى ەمەس - ءومىر قايعىسى، جەرىنە جەتپەگەن ارمان، جاس بالا، جازىلماعان شىعارمالار... ەكىنشى ءتۇننىڭ ازابى اۋەلگىدەن ازىراق بولىپتى. جارا قابىنعان، ءولىم ساعاتى جاقىنداي تۇسكەن. تاڭ اتقاننان سۇلىق قالادى. اقىل- ەسى قالپىندا، ءبىراق ءال- دارمەن قۇرىعان. 29-ى، تۇسكى ساعات ءبىر، قول- اياق سالقىنداپ، دەنە اۋىرلاي بەرگەن. ەسەسىنە ءوڭى بايىپتى، مىنەزى بايسال.

جارالانعان ساتىنەن اقىرعى مينۋتىنا دەيىن داتىنەن ايرىلماعان ەكەن. باسىندا وتىرعان، زامانىندا قاندى ۇرىستارعا دا قاتىسىپ، تالاي جاراقاتتى الدىنان وتكەرگەن اسكەري دوستارىنىڭ ءوزى اقىننىڭ ەرلىگىنە، سابىر، ۇستامى مەن توزىمىنە قايران قالعان. ەندى مىنە، ۋاقىت وزعان سايىن تامىر سوعىسى تومەندەي تۇسەدى. اقىن اۋىق- اۋىق ەستەن تانا بەرەدى. الدەبىر ساتتە، قولىن ۇستاپ، قاسىندا وتىرعان جاقىن سەرىكتەرىنىڭ بىرىنە: «كوتەر، كوتەر مەنى جوعارى! ال، كەتتىك، بيىكتەن- بيىككە!» - دەپتى. كەلەر مەزەتتە ەسىن جيىپ: «مەن كىتاپتاردىڭ توبەسىنە شىعىپ بارا جاتقانداي كورىندىم...» - دەيدى. سودان سوڭ، ءوڭ مەن شالىق اراسىندا: «پەردەنى تۇسىرىڭدەر، ۇيىقتاعىم كەلەدى...» - دەپتى؛ تۇسكى ساعات ەكى، سوڭعى دەمگە قىرىق بەس مينۋت قالعان ەكەن. مىنە، ۇلى تۇلعانىڭ ءتاسىلىم ءساتى، اقىر ءسوزى: «ءومىر ءبىتتى!» شىرايى اشىلىپ، بار بايىبى بەت- جۇزىنە شىقتى دەيدى، جانىندا تۇرعان، كوزىمەن كورگەن جاھاتتاس دوستارى. اقىن ءبىر ءسات بوگەلىپ بارىپ، قايتالاپ ايتادى: «ءبىتتى ءومىر!» اۋەزى اشىق، ءسوزى انىق. «تىنىسىم تارىلىپ بارادى...» - دەيدى ىزىنشە. «اجال كەلدى!.. « - دەپ ايتىپ ۇلگەرمەگەن. دەم الىسى السىرەي بەرە، تىنىش قانا اتتانىپ كەتىپتى. اسىرەسىز، ناقپا- ناق كۋالىكتەر وسىنداي.

زۇلىم پاتشانىڭ دا، ىزگى اقىننىڭ دا اجالى دابىلداپ، اتاپ كەلگەن. جارىق دۇنيەمەن قوشتاسار، جاقىن- جورامەن عارىز ايتىسار ۋاقىتى بولعان. ويلانا سويلەگەن، وتكەنىن بايىپتاپ ۇلگەرگەن. ءبارىبىر، سوڭعى سوزدەر - ءبىرى توپاس، ءبىرى ىزگى - ەكەۋى دە تابيعي. رياسىز. ال ءدال وسىنداي، ايتىپ كەلگەن ءولىم، شاراسىز مەزەتتەگى باسقا ءبىر سوزدەر... كوبىنە- كوپ جان تۇكپىرىنەن ەمەس، پاراسات سۇزگىسىنەن شىققانداي كورىنەدى. جەكە باستىڭ ابىروي- نامىسىن ۇستانعان. بولاشاققا باعىشتالعان. دەسە دە... اجال الدى. جانە سۇراۋسىز، زورلىقپەن كەلگەن، كەسىمدى اجال. نيۋرنبەرگتە ۇزىلگەن ءۇشىنشى رايح كوسەمدەرى تۋرالى ايتىپ وتىرمىن. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا ۇستەم شىققان جەڭىمپاز دەرجاۆالار قۇرعان حالىقارالىق اسكەري تريبۋنال شەشىمى بويىنشا ولىمگە كەسىلگەن فاشيستىك قىلمىسكەرلەر.

ءيا، ودان بۇرىن... وكتيابر توڭكەرىسى، سوۆەتتىك قۇرىلىم كوسەمدەرىنىڭ سوتى بولعان ەدى عوي. شەكسىز قيناۋ، ازاپتى تەرگەۋدەن سوڭعى مازاق سوت. ول دا تۇگەل ولىمگە بۇيىرعان. دۇنيەنى توڭكەرىپ، جاڭا قوعامدى ءوز قولدارىمەن ورناتقان زينوۆيەۆ، كامەنيەۆ، بۋحارين، تومسكيي، رىكوۆ... جانە باسقا دا جۇزدەگەن بولشيەۆيك باسشىلار. بيلىك جولىنداعى جانتالاس كۇرەس كەزىندە ساياساتى دا، اقىل- پاراساتى دا اسقان، ەڭ كەرەمەتى - ەسەبى مەن ەبى عانا ەمەس، جەتەسى ۇزىن، جۇيكەسى بەرىگىرەك شىققان «تاۋ قىرانى» - مۇرتتى گۇرجىدەن قيراپ جەڭىلگەن بەيباقتار. بۇگىن بەيباق، كەشە - جارىم جالعاندى تىتىرەتكەن، مەيىردەن ادا، قارىمى قاتتى جىن- پەرىلەر. اۋەلى ءبىر ەلدە، سودان سوڭ جەر جۇزىندە ەرتەگىلىك كوممۋنيزم ورناتۋ ءۇشىن ءوز جۇرتىنىڭ - نەشە ميلليون كىناسىز حالىقتىڭ قانىن ارقالاعان كەرەمەتتەر. «اقىرىنا دەيىن قيراتامىز، سودان سوڭ...» قيراتتى. سودان سوڭ، ءبىرىنشى كەزەكتە وزدەرى قۇربانعا شالىندى. وزدەرى ورناتقان قىلمىستى قۇرىلىمنىڭ ماڭگىلىككە ەسەپتەلگەن جەتپىس جىلدىق سالتاناتى جولىنا. باس ابىز ستاليننىڭ عۇمىرلىق مەرەيى ءۇشىن.

كەشەگى جالىندى، قاجىرلى كۇرەسكەر، بۇگىنگى مۇسكىن زاعيپ پاقىرلار باسقا بولماسا دا، بۇل جاعىن جاقسى ۇعىنعان ءتارىزدى. ءبارىنىڭ دە اتىلار الدىنداعى اقتىق ءسوزى: «ۇلى ستالين جاساسىن!» - بولىپتى. «ۇلى ستالين جاساسىن!» - تارس، تۇرس، گۇمپ، گۇرس!.. كەتتى جاھاننامعا. كەرەز لەپەسىمەن بىرگە. كەرەز ءسوز - «ۇلى ستالين جاساسىن!» - رياسىز شىنى ما؟ شىنى بولسا، وزدەرى ورناتقان وكىمەت، قۇرىلىم ەمەس، سول جاڭا ءتارتىپتىڭ توبەسىندە وتىرعان كوسەمنىڭ بەرىك بيلىگى ءۇشىن قۇربانعا بايلانۋىن ءجون دەپ، وڭ دەپ بىلگەنى مە؟ الدە، ستالينشىل ۇراندى بار داۋىسپەن ايتساق، ەڭ سوڭعى ساتتە - ادامزات الدىنداعى، وزدەرى دە بايىپتاپ ۇقپاعان ولشەۋسىز قىلمىس ەمەس، كوسەم الدىندا قالقيىپ تۇرعان كۇماندى كىناراتىمىز كەشىرىلەر دەگەن ەسەك دامە مە؟ قايتكەندە دە جالعان ءسوز. ار- نامىسىن تاپايدى، جانىن شىرقىراتىپ، ازاپقا سالادى، ويلاماعان قىلمىس، بولماعان كىناسىن مويىنعا قويىپ، اتۋعا كەسەدى - ءبارىبىر «جاساسىن!..» ايار لەپەس. سوڭعى عانا ەمەس، وتكەن- كەتكەن بار ءسوزى، بار ءىسى. عۇمىر بويى ادامزاتقا قارسى قىلمىسقا باتسا، سوڭعى ساتتە وزىنە قارسى ءوزى قىلمىس جاساپتى. جەكسۇرىن عۇمىر، جيرەنىشتى ءولىم.

ال ماناعى فاشيستىك قايراتكەرلەر... ولار دا، اتاۋى باسقا دەمەسەڭىز، كادىمگى كوممۋنيزم جولىندا كۇرەسكەن. جەر ءجۇزىنىڭ پرولەتارياتى ەمەس، ءبىر عانا حالىقتىڭ ماڭگىلىك سالتاناتى ءۇشىن. نەمىس جۇرتى اسىل. قالعان حالىقتار تۇگەل تەكسىز. تەكسىزدى تابانعا سالىپ، بۇكىل الەمدى تاڭداما ءناسىل بيلەۋى كەرەك. ول ءۇشىن اۋەلگى كەزەكتە اسىل تەكتىڭ ومىرلىك ءورىسىن كەڭەيتۋ شارت. ياعني، ءوز جۇرتىنا شەكتەس، بولاشاق كەڭ قونىستى جات جۇرتتان تازارتۋ. تازارتۋ ءۇشىن - قاندى سوعىس، قاتال قىرعىن، اياۋسىز ءولىم... ءبىراق تاقاۋ جانە الىس كورشىلەر ءوز بەتتەرىمەن تازارعىسى كەلمەيدى، جەڭىلىپ، قيراپ جاتسا دا قارسىلىعىن توقتاتپايدى، ال ۇلكەنىرەك اعايىندار - اعىلشىن، فرانسۋز، امەريكان، ورىس جانە ولاردىڭ تەلىمىندەگى تاعى قانشاما جۇرت جاپپاي ۇيىمداسىپ، جالعىز نەمىسكە جابىلا ءتۇسىپتى.

قىرعىن ەكى جاققا ورتاق ەكەن. التى جىلدىق ارپالىستان سوڭ، ءوزى ءۇشىن عانا كوممۋنيزم ورناتپاق جالعىز ابدەن قانسىراپ، قيراي جەڭىلگەن. اقىر تۇبىندە باس قولباسى ۋ ءىشىپ ءولدى، باس ۇرانشى ونىڭ سوڭىنان كەتتى، قالعان كوسەمدەر كىرىپتار بولىپ تۇتقىنعا ءتۇستى. ەندى مىنە، جەڭىمپاز جۇرتتىڭ «حالىقارالىق اسكەري تريبۋنال» اتالاتىن راقىمسىز سوتىنا ءىلىنىپ وتىر. العاشقى كەزەكتە - بار باسشىنىڭ ىشىنەن ىرىكتەلىپ، تريبۋنالعا تارتىلعان - ون ەكى كىسى: گەرينگ، زاۋكەل، زەيسس- ينكۆارت، يودل، كالتەنبرۋننەر، كەيتەل، ريببەنتروپ، روزەنبەرگ، شترايحەر، فرانك، فريك جانە سۋسىپ كەتكەن، بار- جوعى بەلگىسىز بورمان. جەر شارىن تەرىس اينالدىرعان مىقتىلار. كەشە الەم حالىقتارىنىڭ تاعدىرىن شەشكەن، ەندى ءوز تاعدىرلارىن باسقاعا تاپسىرىپ، پۇشايمان بولىپ وتىر.

ىلكىدەگى قىزىل فاشيستەردىڭ سوتى دا، قىلمىس- ۇكىمى دە مازاق ەدى عوي. كۇرەڭ فاشيستەردىڭ بار بولمىسى باسقاشا كورىنەدى. مويىنعا قويىلعان ناقتى ايىپ: «الەمگە، ادامزاتقا قارسى قىلمىس...»

نيۋرنبەرگ پروتسەسىنەن

نيۋرنبەرگ پروتسەسىنىڭ بارلىق جاي- جاپسارى تاريحقا تۇسكەن. توم- توم كىتاپتار شىققان. الەمدىك سوت تۋرالى عانا ەمەس؛ سوتتى بولعان كىسىلەردىڭ ءارقايسىنىڭ عۇمىربايانى، ىستەگەن ءىس، ارقالاعان جۇگى تۇگەل تالدانعان. ءبارى دە قورلىق ولىمگە كەسىلىپتى. دارعا تارتىلعان. ال قالاي تارتىلدى - بۇل تۋراسىندا «ىزگىلىك جولىنداعى» سوۆەت كەڭىستىگىندە مۇلدە ايتىلماۋشى ەدى. ءوزىنىڭ باۋىر ەتىن ءوزى جۇلىپ جەگەن كوممۋنيستىك قۇرىلىمنىڭ ەكىجۇزدى يدەولوگياسى عانا ەمەس، كولەڭكەسى دە عايىپقا كوشكەننەن كەيىن، جاقىندا عانا ماعلۇم بولدى. تاۋەلسىز، اشىق اقپارات كوزدەرى تارابىنان.

سونىمەن، وزگەشە سوت ءۇردىسىن باستان- اياق اتقارىپ شىققان حالىقارالىق اسكەري تريبۋنال قاتال ۇكىمدى مەجەسىنە جەتكىزۋ ءۇشىن ارنايى كوميسسيا قۇرادى. بۇل، جەڭىمپاز ءتورت مەملەكەت - قۇراما شتاتتار، سوۆەت وداعى، ۇلى- بريتانيا جانە فرانسيانىڭ جوعارى شەندى اپەسەرلەرى ەنگىزىلگەن عۇزىرلى توپ جازالاۋ ءىسىن ۇيىمداستىرۋعا جانە ونىڭ جۇزەگە اسۋىن باقىلاۋعا ءتيىس ەكەن. بارلىق قارا جۇمىس امەريكان اسكەريلەرىنە تاپسىرىلادى، باس ەكزەكۋتور مىندەتى دە مۇنداي ىستە تاجىريبەسى مول امەريكان سەرجانتىنا جۇكتەلىپتى. سونىمەن، قاجەتتى شارۋالار جاسالىپ، تيەسىلى جابدىق، ورىنداۋشى كىسىلەر تۇگەل دايىن بولادى. اقىرى، 1946-جىلى 15-نويابر - مەرزىمدى كۇنى نيۋرنبەرگ تۇرمەسىنىڭ ۇلكەن سپورت زالىندا قاتارىنان ەكى دار قۇرىلعان ارنايى ەشافوت ورناتىلادى. جابىق زالداعى اشىق جازانى ءوز كوزدەرىمەن كورۋگە - ارنايى كوميسسيا مۇشەلەرى، ورىنداۋشى جەندەتتەر، اسكەريات وكىلدەرى، سۆياشەننيك، دارىگەر، جۋرناليست - جيىنى قىرىق ەكى كىسى قاتىسىپتى.

تۇنگى ساعات ون ەكى. ءبارى دايىن. تۇرمە كامەراسىنداعى جازالىلار تىرشىلىك كۇندەگى سوڭعى ۇيقىسىنان وياتىلادى. ءدال سول مەزەتتە ءۇشىنشى رايحتىڭ گيتلەرگە تەتە، ەكىنشى دارەجەلى كوسەمى، باس قىلمىسكەر ەسەبىندەگى ءرايحس مارشال گەرمان گەرينگتىڭ ۋ ءىشىپ ولگەنى انىقتالادى. قاجەتتى ءدارۋدى الدەبىر قۇپيا جولمەن ارنايى العىزىپ، دار تۇزاعىنان قۇتىلىپ كەتىپتى. ەكىنشىگە تالاس، ءۇشىنشى، ءتورتىنشى دارەجەدەگى كوسەم، سوعىستىڭ سوڭعى كۇندەرى رايحسفيۋرەردىڭ بىردەن- ءبىر مۇراگەرى دەپ جاريالانعان، ول دا دارعا كەسىلگەن مارتين بورمان، ءولى مە، ءتىرى مە، بەلگىسىز - اۋەلدەن قولعا تۇسپەگەن. ەندىگى قالعان ون كىسى رەت- رەتىمەن اجال الاڭىنا شىعارىلادى. قاباتتاسقان كەزەگىمەن. ياعني، اۋەلى بىرەۋى دارعا تارتىلادى؛ جانى ءۇزىلىپ، سۇلىق قالعان، ءولىمى ناقتى انىقتالعان سوڭ تۇزاقتان بوساتىپ جاتقاندا، ەكىنشى دارعا كەلەسى كىسى جەتكىزىلەدى. ودان - ءۇشىنشى، ءتورتىنشى. ءوستىپ، قوسارىمەن جالعاسا بەرەدى.

ءيا، بىزگە كەرەگى - دارعا قالاي تارتقانى ەمەس، دار الدىنداعى سوڭعى ءسوز ەدى عوي. وسىنداي ءداستۇرلى كەڭشىلىك جاسالىپتى. ارمانىڭىزدى تۇگەسىپ، اقىرعى ءسوزىڭىزدى ايتىڭىز. دار تۇزاعىن مويىنعا سالىپ تۇرىپ. اجال ساتىنە ءبىر، ءبىر ەمەس، جارىم مينۋت قالعاندا. ەكى بەيباق - گەنەرال- پولكوۆنيك، ەلۋ التى جاسار الفرەد يودل جانە ارنايى جەدەل اسكەر سا وبەرگرۋپپەنفيۋرەرى، ول دا الفرەد، ەلۋ ءۇش جاسار روزەنبەرگ - باقۇل سوزدەن باس تارتىپتى. ءيا، سوڭعى ءسوزى بار. نە ايتاسىز؟ - دەگەن ساۋالعا جاۋاپ «جوق!». الفرەد يودل بار بولىپ شىقتى. ارادا جەتى جىل وزعان سوڭ، جاقىندارىنىڭ تالابىمەن بار ءىسى قايتا قارالىپ، تازا اسكەري قايراتكەر، كىناسى بولسا دا، قىلمىستان تىس دەگەن قورىتىندى بويىنشا اقتالعان. ءبىزدىڭ ماناعى بالشابەك كوسەمدەر سياقتى. ايىرماسى- ەلۋ جىل كۇتپەگەن جانە اقتالا سالا، مەرەيلى ەكى جاز وتپەي، قايتادان جاۋ دەپ جاريالانباعان. ءبىراق ودان قىساسپەن كوز جۇمعان كىسىگە كەلىپ كەتەر پايدا- زيان جوق. و دۇنيەدەگى سوتتىڭ ەرەجەسى باسقاشا بولسا كەرەك.

ەكى الفرەد جەتىنشى، سەگىزىنشى كەزەكتە تارتىلعان ەكەن. ال ەڭ الدىمەن دار اعاشىنا شىققان - اتاقتى يواحيم فون ريببەنتروپ. ءۇشىنشى رايحتىڭ اينىماس سىرتقى ىستەر ءمينيسترى، تاڭداۋلى جاساۋىل اسكەر س س وبەرگرۋپپەنفيۋرەرى. بالا كەزىندە سكريپكاشى بولعىسى كەلىپتى، ءوسپىرىم كەزىندە الدەقالاي، دامنەن ۇشىنىپ، ءبىر بۇيرەگىن بەرىپ، اجالدان ارەڭ قالىپتى، سودان سوڭ جۇردەك جۋرناليست بولعان، بيزنەسپەن اينالىسقان، الەمدىك العاشقى سوعىس باستالعاندا الىس شەت ەلدەگى بار شارۋاسىن تاستاپ، اسىعا جەتەدى دە، مايدانعا تۇسەدى، اتتى اسكەر ساپىندا ۇرىسقان، ەڭ جوعارعى ماراپات - تەمىر كرەست وردەنىنىڭ ءبىرىنشى، ەكىنشى دارەجەسىن قاتارىنان العان، بۇدان سوڭ تاعى دا بيزنەس، ءساتتى ۇيلەنۋ، مۇراگەرلىك وسيەت ناتيجەسىندە تۋاسى مارتەبە، زور بايلىق، اقىرى، سۋ جۇقتىرماس ديپلومات، گيتلەر بيلىككە جەتكەننەن سوڭعى جەردە شەت جۇرتتارمەن اراداعى بارلىق ءساتتى شارۋانىڭ دانەكەرى، بۇل تاراپتاعى كوپ تابىستىڭ ءىرىسى - الەمدىك جاڭا سوعىسقا ەركىن جول اشقان، سوۆەت وداعىمەن ارالىقتاعى، ءوزارا بەيبىتشىلىك پەن ماڭگىلىك دوستىق ءھام ەۋروپانى جاڭاشا ءبولىسۋ تۋرالى 1939 -جىلعى اتاقتى كەلىسىمدەر. جارىم دۇنيەنىڭ، ونداعان حالىقتىڭ تاعدىرىن قولىنا ۇستاعان ەرەكشە تۇلعا. ەندى مىنە، كىرىپتار تۇتقىن، باس قىلمىسكەر. ارقانى سالبىراپ، ارانى اشىلىپ تۇرعان سۋىق دارعا قاراي الىپ جۇرگەندە... بۋىنى بوساپ، باسى شالقايعان، ءجۇزى سۇپ- سۇر، تاس ولىك سياقتى ەدى دەيدى. موينىنا تۇزاق ىلىنگەن ساتتە وقىستان ەس جيىپتى. سوڭعى لەپەسىن قاتتى داۋىستاپ، توپ الدىندا كادىمگى مىنبەگە كوتەرىلگەن كىسىدەي، سەرگەك ايتىپتى: «جاراتقان! گەرمانيانى ساقتاي گور! جانىما جەڭىلدىك بەر!..» مويىنداعى تۇزاق تارتىلدى، اياق استىنداعى تياناق تومەن قۇلادى - ءبىتتى. ەلۋ ءۇش جاسىندا وسىنداي ازاپتى اجال تاۋىپتى.

ارنايى ەكسپەرت دارىگەرلەر سۇلىق سالبىراپ قالعان ريببەنتروپتىڭ شىنىمەن ولگەنىن ايعاقتاپ، كومەكشى جەندەت وپىرىلعان مويىنداعى قارىسقان شىلبىردى بوساتىپ جاتقاندا تاجىريبەلى باس جەندەت - ماناعى، ارنايى شاقىرىلعان امەريكان سەرجانتى ەكىنشى جازالىنى تۇزاققا ىلەدى. يۋليۋس شترايحەر، سا وبەرگرۋپپەنفيۋرەرى، فاشيستىك پارتيانىڭ كورنەكتى قايراتكەرى، بەلسەندى انتيسەميت، جويىت حالقىن جەر بەتىنەن الاستاۋ ۇرانشىسى. الپىس ءبىر جاستا ەكەن. «ەرتە مە، كەش پە، بولشيەۆيكتەر سەندەردىڭ وزدەرىڭدى تۇگەل دارعا تارتادى!» - دەيدى، باتىس جۇرتىنىڭ وكىلدەرىنە قاراتىپ، ءوزىنىڭ سوڭعى سوزىندە. وسىدان كەيىن ءسال بوساڭسىپ: «مىنە، قۇدايىما كەتىپ بارامىن. باقىتسىز ايەلىم ادەل...» - دەپتى. ءوزى بيلىك تۇتقاسىندا وتىرعاندا جازىقسىز ولگەن مىڭ سان كىسى قايدا كەتتى، ولاردىڭ باقىتسىز ايەلى، باسقاداي جاقىن- جۇراعاتى بار ما ەدى - بۇل جاعىن بايىپتاپ ۇلگەرمەسە كەرەك، دار تۇتقاسى تارتىلدى، تۇعىر قۇلادى - قۇدايدىڭ الدىنا ەمەس، شايتاننىڭ قۇشاعىنا اتتاندى.

كەلەسى كەزەكتە - فريدريح زاۋكەل، ەلۋ ەكى جاستا، سا جانە سس وبەرگرۋپپەنفيۋرەرى، پارتيا قايراتكەرى، جۇمىس كۇشتەرى باسقارماسىنىڭ جەتەكشىسى، اسكەري تۇتقىنداردى ەسەپتەمەگەننىڭ وزىندە، شەت جۇرتتاردان ىشكەرى ايماققا، قارا جۇمىسقا ەرىكسىز ايدالعان الدەنەشە ميلليون باسىبايلى قۇلداردىڭ تالماس ۇيىمداستىرۋشىسى ءھام تەجەۋسىز قوجايىنى. ءوزىنىڭ ون بالاسى بار ەكەن. سوڭعى سوزىندە: «ا قۇداي، وتباسىمدى ساقتاي گور!» - دەپتى.

ارتۋر زەيسس- ينكۆارت، پارتيا جانە مەملەكەت قايراتكەرى، سس وبەرگرۋپپەنفيۋرەرى، ەلۋ ءتورت جاستا. نەگىزىنەن جويىت ءناسىلىن ءتۇپ- تۇقيانىمەن قۇرتۋ تارابىنداعى زۇلىمدىق ىستەرى ءۇشىن جاۋاپقا تارتىلعان. سوڭعى ءسوزى: «مەن گەرمانيانىڭ بولاشاعىنا سەنەم!»

گەنەرال- فەلدمارشال ۆيلگەلم كەيتەل. الپىس ءتورت جاستا. بايىرعى اسكەري. الەمدىك اۋەلگى سوعىسقا قاتىسقان، تەمىر كرەست وردەنىنىڭ ەكى دارەجەسىن دە العان، بۇدان سوڭعى زاماندا گەرمان قارۋلى كۇشتەرىن ۇيىمداستىرۋشى جانە قايتا قۇرۋشىلاردىڭ الدىڭعى ساپىندا، ەكىنشى سوعىس قارساڭىنان باستاپ وكۆ - ۆەرماحتتىڭ جوعارعى بيلىگىنىڭ ءتوراعاسى، شىن مانىسىندە باس قولباسشى گيتلەردىڭ شتاب باستىعى، 1945 -جىلى 8 - ماي كۇنى گەرمانيانىڭ ءسوزسىز تىزە بۇگۋى تۋرالى اكتىگە قول قويۋشى. كەزىندە سوۆەت وداعى تارابىندا سوعىس اشۋعا مەيلىنشە قارسى بولعان. تەرگەۋ ۇستىندە ءوزىن گيتلەردىڭ جارلىقتارىن ورىنداعانىم ءۇشىن عانا كىنالىمىن دەپ مويىنداعان. سوت ۇكىمى بويىنشا اسكەري قىلمىسكەر دەپ تابىلعان، ولىمگە كەسىلگەن. دار الدىنداعى سوڭعى ءسوزى: «مەنىڭ ەكى ميلليون سالداتىم وتانى ءۇشىن جان قيدى. العىس ايتام. سول بالالارىمنىڭ سوڭىنان اتتاندىم!..»

ەرنست كالتەنبرۋننەر - س س وبەرگرۋپپەنفيۋرەرى، پوليتسيا جانە س س گەنەرالى، رسحا - يمپەريالىق قاۋىپسىزدىك باس باسقارماسىنىڭ ءتوراعاسى، قىرىق ءۇش جاستا. سوڭعى ءسوزى: «گەرمانيا! باقىتقا جەت!»

گانس فرانك. قىرىق التى جاستا. س س جانە س ا وبەرگرۋپپەنفيۋرەرى، سوعىس جىلدارىندا وككۋپاتسيالىق پولشانىڭ گەنەرال- گۋبەرناتورى. تەجەۋسىز، قاتال بيلىك كەزىندەگى اياۋسىز گەنوتسيد ناتيجەسىندە بەس ميلليون ءتورت ءجۇز مىڭ ادامنىڭ اجالىنا سەبەپكەر. سوت ۇستىندە ءدىن جولىنا بەرىلىپ، قىلمىسىن تۇگەل مويىنداعان. ءوزىنىڭ جانە تاعدىرلاس سەرىكتەرىنىڭ باسىنا تۇسكەن احۋالدى: «جاراتقاننىڭ جارلىعىمەن جۇزەگە اسقان ءادىل سوت»، - دەپ باعالاعان. اقىر ءسوزى: «ا قۇداي، ماعان كەڭشىلىك جاساي گور!.. «

ەڭ سوڭعى كەزەكتە دارعا تارتىلعان - ۆيلگەلم فريك، تاعدىرلاستار ىشىندەگى جاسى ۇلكەنى، جەتپىسكە اياق باسقان، زاڭگەر، پارتيا جانە مەملەكەت قايراتكەرى. راسيست. باقۇل ءسوزى: «ۇلى گەرمانيا جاساسىن!»

ءيا، ايتپاقشى، گەرمان گەرينگ بار ەدى عوي. ءۇشىنشى رايحتا ادولف گيتلەردەن كەيىنگى ەڭ كورنەكتى تۇلعا، ساياسي، اسكەري قايراتكەر، ليۋفتۆاففە - گەرمان اۋە كۇشتەرىنىڭ باس قولباسشىسى، ءرايحس مارشال. ەلۋ ءۇش جاستا. اۋەلگى الەمدىك سوعىستا قىرعي- ۇشقىش، اۆياتسيا تاريحىنداعى اۋە ۇرىستارىنىڭ العاشقى شەبەرلەرىنىڭ ءبىرى، ءوز قولىمەن جيىرما ەكى ۇشاق اتىپ تۇسىرگەن، تەمىر كرەستىڭ ەكى دارەجەسىن جانە باسقا دا كوپتەگەن ماراپات العان. مايداننان سوڭ، جاڭا كوتەرىلگەن گيتلەردىڭ قاسىندا. گەرمانيا قارۋلى كۇشتەرىن قايتا قۇرۋشىلاردىڭ ءبىرى، اسكەري اۋە فلوتىن جاساقتاۋشى. وتىز ءۇشىنشى جىلدان ەكىنشى الەمدىك سوعىستىڭ سوڭعى اپتاسىنا دەيىن يمپەريالىق اۆياتسيا مينيسترلىگىنىڭ باسشىسى. نيۋرنبەرگ تريبۋنالىندا جاۋاپقا تارتىلعان ءۇشىنشى رايح كوسەمدەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ءىرىسى. باس قىلمىسكەر رەتىندە ايىپتالعان. سوت ۇستىندە ءوزىن وتە ەركىن ۇستايدى، ءوتىمدى جاۋاپ، وتكىر ۋاجبەن تريبۋنال مۇشەلەرىن تالاي رەت تىعىرىققا تىرەگەن، ءتىپتى، مازاققا ۇشىراتقان. بۇل رەتتە تاريحتا قالعان ەڭ ۇتىمدى ءسوزى: «ءسىزدىڭ حالىقارالىق تريبۋنال شىنىمەن ءادىل بولسا، وسى قازىر، ەڭ باستى ايىپكەرلەر رەتىندە مەنىڭ وڭ جاعىمدا - ستالين، سول جاعىمدا - چەرچيلل وتىرۋعا ءتيىس!» - دەگەن، قازاقشا ايتقاندا، تۇيەدەن تۇسكەندەي، كوپشىلىك جۇرتقا سولەكەت كورىنەر، ەندى بىرەۋلەردىڭ پايىمىنشا، شىندىققا تىم جاقىن، توتەنشە لەپەسى.

ءبارىبىر، «جەڭگەن ءيتتى جەلكەسىنەن» دەگەندەي، اناۋ ەكەۋىنسىز، جالعىز ءوزى ولىمگە كەسىلگەن. ءبىراق، ايتتىق، دار تۇزاعىنان قۇتىلۋدىڭ شەشىمتال ءارى ءتيىمدى امالىن تابادى. سوعان قاراماستان، گەرينگتىڭ ءوز بەتىمەن جۇرە الماس ءولى مۇردەسى ازىرشە اياعىنان باسىپ تۇرعان تىرىلەرمەن قاتار اجال الاڭىنا جەتكىزىلگەن ەكەن. ياعني، ول دا ارنايى دارعا تارتىلعاندار ەسەبىندە. مۇنىسى راس، ايتكەنمەن، ءولى دەنە جالپى جۇرتقا جاسالعان كەڭشىلىكتەن قاقاس - اتاۋلى سوڭعى ءسوزىن ايتا المايدى. ايتا قالسا، ءولى مۇردەسى ەمەس، ءتىرى ءوزى كەلىپ، دار تۇزاعىنا موينى ىلىنسە، نە دەر ەدى؟ كۇمانسىز، جاڭاعى، نەگىزگى سارىن. «جاراتقان! گەرمانيانى ساقتاي گور!» «گەرمانيا، باقىتقا جەت!» «گەرمانيا! مەن سەنىڭ بولاشاعىڭا سەنەم!» «جاساسىن ۇلى گەرمانيا!» اقىر ساتىندە ءداپ سولاي تولعانارى انىق. ويتكەنى... ماناعى، ءتاۋباعا كەلگەن، ءدىندار گانس فرانكتان باسقا ەشكىم دە ءوزىن كىنالى ساناماعان. گەرمانيانىڭ مۇددەسى اسقار بيىك. ءبارى دە ۇلى گەرمانيا ءۇشىن!

ولاي بولسا، داريا تولقىپ اققان قان، جەر دۇنيەنى جاپقان قاسىرەت... قالاي باعالانۋعا كەرەك؟ ءوز جۇرتىنىڭ ومىرلىك مۇددەسى دەگەن جەلەۋمەن قانداي قىلمىستى دا اقتاۋعا بولعانى ما؟ مۇنشاما بەزەر قاتالدىق ادامگەرشىلىك زاڭىنا سيا ما؟ «وسىنىڭ ءبارى ءالميساقتان قالىپتاسقان، تابيعي جاعداي. قازىر دە سولاي. ماسەلەن، ءسىز ءۇشىن «امەريكا بارىنەن دە جوعارى!» راس قوي؟» - دەيدى، امەريكان تەرگەۋشىسىنە جاۋاپ كەزىندە سا وبەرگرۋپپەنفيۋرەرى، فيلوسوفيا دوكتورى روبەرت لەي. اسا ىقپالدى، قاتارىندا جاڭا ءتارتىپتى قولدايتىن جيىرما ميلليوننان استام مۇشەسى بولعان داف - گەرمان ەڭبەك مايدانى پارتياسىنىڭ كوسەمى؛ فاشيزمنىڭ باس يدەولوگى گەببەلسكە جەتە- قابىل ناسيحاتشى. «مىنە كيىڭىز، - دەيدى. - يسپاندار وڭتۇستىك امەريكاداعى ۇندىستەردى تۇگەلىمەن قىرىپ سالدى. ال سەندەر، امەريكاندار - سولتۇستىك امەريكانى بايىرعى جۇرتىنان تازارتتىڭدار. سونىڭ ءبارىن كوتەرىپ العان ادامزات. ەگەر ءبىز دە وسى سوعىستا جەڭىسكە جەتسەك، قىزىل قىرعىن، ءولىم لاگەرلەرىنىڭ ءبارى دە ۋاقىت وزا كەلە مۇلدە ۇمىتىلار ەدى. كۇشىڭ ارتىق بولسا، تاريح ءوزى اقتاپ الادى!»

اينا- قاتەسىز اقيقات. ادامزاتتىڭ كوتەرىپ الاتىنى، تاريحتىڭ اقتاپ شىعارى. كىم جەڭسە، ۇكىم سونىكى. قوس ەمەس، ءۇش قۇرىلىق، مۇحيتستانداعى مىڭداعان ارال - جارىم دۇنيە بۇگىنگى قوجايىندارىنىڭ يەلىگىنە قالاي كوشىپ ەدى؟ يسپاندار مەن اعىلشىن- امەريكاندار جەڭىپ، جاۋلاپ قانا قويعان جوق. كىرىپتار جۇرتتى ءتۇپ- تۇقيانىمەن وتاپ سالدى. بەس، ون ەمەس، ءبىر ءجۇز، بەس ءجۇز جىل بويى تىنىمسىز قىرىپ، ەجەلگى قونىس يەلەرىن ءبىرجولا جويدى. ەندى ەشكىمنىڭ دە ورتاعى جوق. بۇگىنگىسى بەرەكە، ەرتەڭگىسى كەنىش. اياۋسىز قانتوگىس، كەنەۋسىز قاتالدىق - ادامزاتقا قارسى عالامات قىلمىس ناتيجەسىندە وزدەرى بار راحاتقا جەتىپ، اۋلەت- ۇرپاعىنىڭ مىڭ جىلدىق، ماڭگىلىك يگىلىگىن قامتاماسىز ەتىپتى.

يسپاندار مەن اعىلشىندار قالىپتاعان، تاريحتىڭ سىنىنان وتكەن قاپىسىز ءتاسىلدى ەندى نەمىستەر جۇزەگە اسىرسا نەسى بار. بۇگىن - ەۋروپا قۇرىلىعى، اۋەلگى كەزەكتە تۇتاس بولماسا دا، ونىڭ ورتالىق جانە شىعىس بولىگى تۇگەلدەي جانە ءبىرجولا گەرمانيانىڭ ۇلەسىنە كەسىلەدى. بۇل - باستاماسى عانا. تاقاۋ جىلدارعا ولشەنگەن. ودان ءارى - اسىل تەك، ۇلى حالىقتىڭ ومىرلىك كەڭىستىگى ۇزارىپ، كەڭەيىپ، اۋماقتانا بەرمەك! بۇرىنعى تاريحتاعى اعىلشىن، يسپان ەكسپانسياسىنان نەگىزگى ايىرماسى - جۇزەگە اسپاي قالۋى. بار كىلتيپان سوندا عانا. ەندى مىنە، جارىم دۇنيەگە قارسى جالعىز اتتانعان، اقىرى، جاۋىن جاپىرا الماي، جەڭىلىسكە ۇشىراعان نەمىس ءوزى كىنالى بولىپ شىقتى.

ءبىز دە كىنالىمىز. ءبىز - ءبورى ءناسىلدى، ارىستان ايبات، جولبارىس جۇرەكتى تۇرىك قاۋىمى. ونىڭ ىشىندە مىنا بۇگىنگى قازاق. كىنامىز - كەيىنگى جەڭىلىس ەمەس. بۇرىنعى جەڭىس. سول جەڭىستى ورايىمەن پايدالانا الماعان، قاجەتسىز جەردە الدان شىققان اياۋشىلىق، ادامگەرشىلىك قاسيەتتە. ءيا. الدەنەشە عاسىرلىق ەرلىك ءداۋىردىڭ ءبىر عانا كەزەڭى - سايىپقىران شىڭعىس قاعان زامانىن ايتىپ وتىرمىن. بۇگىنگى اق ءناسىلدى ۇستەم جۇرتتار «جاۋىز» دەيدى، «تاعى» دەيدى. مۇندا، تاباندا ەزىلىپ جاتقان بۇرالقى ۇرپاعى قوجايىننىڭ وكتەم اۋەنىنە جاڭعىرىعا ءۇن قوسىپ، جەلگە قارسى تۇكىرەدى. سونىڭ بارىنە كىنالى - ۇلى قاعاننىڭ ءوزى، سول زاماندا تۋ ۇستاعان، ساداق تارتىپ، قىلىش شاپقان - بۇگىنگى پۇشايمان مىنا مەنىڭ اتالارىم. ياعني، بارىنە مەن كىنالى!.. ە- ە، ايتپاقشى، اڭگىمە - سوڭعى لەپەس تۋراسىندا ەدى عوي. ءبىزدىڭ ەمەس، وتكەندەگى، جاقسى ما، جامان با، تىرىلەردىڭ اجال الدىنداعى اقىر ءسوزى. اۋىتقىپ بارادى ەكەنبىز، جاڭا ۇلى بابانىڭ باقۇل سوزىنە ات باسىن تىرەمەك بولعانبىز. سونىمەن، ورايلى كەزەگى كەلدى، شىڭعىس قاعان.

قاھارلى قاعان و دۇنيەگە بەت بۇرىپ، اجال مەزەتى جەتكەن كۇنى ايتىپتى. اقىر ءسوز، اينىماس وسيەت:

«و، ۇلانىم! مەنىڭ تىرشىلىك ساپارىم سوڭعى ساتىنە تاقادى. ءتاڭىرىنىڭ القاۋىمەن، جەر الەمدى جاۋلاپ، بەل ورتاسىنان شەت شالعايىنا دەيىنگى ارالىعى تۇتاس ءبىر جىلدىق ۇلان- بايتاق قونىستا ۇلى مەملەكەت ۇيىستىردىم. سەندەردىڭ يگىلىگىڭ ءۇشىن! ساقتاڭدار، سالتانات قۇرىڭدار! ءاماندا جاۋلارىڭا جۇمىلا اتتانىپ، دوستارىڭدى جاپپاي جارىلقاڭدار. باۋىرداعى جۇرتتىڭ باراقاتىن ويلاڭدار. بەرەكە- بىرلىكتەن ايرىلماڭدار. مەنىڭ «جاساعىم» مەن «بىلىگىم» بۇزىلماسىن!» - سولاي دەپتى.

ءبارى ءجون. تەك... ۇلى قاعاننىڭ تاعى ءبىر ءسوزى بار ەدى: «ورايىمەن باستالعان ءىس - وڭتايلى شەشىمىن تاپسىن!» ياعني... قۋاتتى ۇلىس قۇردىڭىز. ءلابباي. ورايىمەن باستالعان ءىس ەكەن دەپ ريزا بولدىق. حوش. ەندەشە... وڭتايلى شەشىمىن نەگە ۇمىتقانسىز؟ الگى، كەيىندە يسپاندار مەن اعىلشىندار جۇزەگە اسىرعان قاپىسىز ءىستى؟ نەمىستەردىڭ شاماسى جەتپەپتى، ال ءسىزدىڭ اشىلعان الاقان، جۇمىلعان جۇدىرىعىڭىز - تولىق عۇزىرىڭىزدا تۇر ەدى عوي! «وندا... سالىقتى كىم تولەيدى؟!» - دەگەن، تابعاش تەكتى ايار ءۋازىردىڭ سوزىنە توقتاپسىز. سالىق ءۇشىن جاۋلاعان جوقسىز عوي سونشاما جەردى. ۇرپاعىڭىزدىڭ بولاشاعى ءۇشىن. تۇندە ۇيىقتامادىڭىز، كۇندىز وتىرمادىڭىز. توڭىرەكتىڭ ءتورت بۇرىشىن قىلىشتىڭ جۇزىنە كەلتىردىڭىز. ەندەشە... اقىرىنا جەتكىزۋ كەرەك ەدى... بۇكىل ەۋرازيا كەڭىستىگىندە! جارىم دۇنيەدە! ارعى بەتتە اعىلشىن مەن يسپان. بەرگى بەتتە مىنا - مەن! اتتەگەنە... بارلىق ءسوز بىزدىكى بولار ەدى!!

جارار، ۇلى قاعانعا وكپە، وتكەن تاريحقا وكىنىش ۇستىندە تاعى دا تيەسىلى تاقىرىبىمىزدان اداسىپ بارادى ەكەنبىز. سوڭعى ءسوز ەدى عوي، ءبىزدىڭ قۋا شىققان مۇراتىمىز. قاتارداعى سوڭعى ەمەس، جالعاسى جوق اقىرعى. ادەپكى پەندەنىڭ ەمەس، توپتان وزعان تۇلعانىڭ. ادامزاتتان اسىپ تۋعان ىزگى بابامىز شىڭعىس قاعاندى ايتتىق. كەلەسى... ءبىز تاراپتاعى وكتەمدىكتىڭ باسقا ءبىر تۇرعىداعى كورىنىسى - اقساق تەمىر. بۇكىل تۇرىك دۇنيەسىنىڭ، مۇسىلمان الەمىنىڭ مەيىرىمسىز جەندەتى. باۋىرلاس قاۋىم، ءدىن قارىنداس جۇرتتى تۇگەل ويرانداپ بىتكەن سوڭ، قاندى عۇمىرىندا العاش رەت جات ءناسىل - تاقاۋ توڭىرەگىن تۇگەل ءوزى تازارتىپ بەرگەن، ەندى الىس كەلەشەكتە، ارادا التى ءجۇز الپىس جىل وتكەننەن كەيىن جەر الەمنىڭ جالعىز قوجاسى بولۋعا ءتيىس قىتايعا قارسى اتتانىس الدىندا، وتىراردا اجال ساعاتى جەتكەن. سوڭعى ءسوزى: «قىلىشتى قولدان تۇسىرمەڭدەر! بىرلىكتە بولىڭدار، الاۋىزدىق تۇپكە جەتەدى. قىتاي جورىعىنان ات باسىن بۇرماڭدار!..» ءيا، ايتپاقشى، بۇل - سوڭعىنىڭ الدىنداعى لەپەس. بۇدان سوڭ: «ءلا يللاھا يل- اللا...» - دەيدى، قىرىلداپ، ىقىلىق اتىپ. كاليماسىن ءتامامداپ ۇلگەرمەپتى. قايتكەندە دە ون ءتورت عاسىرلىق مۇسىلمان تاريحىنداعى ەڭ كۇناكار پەندە اللا اتىمەن كوز جۇمادى.

ءتاۋباعا تىم كەش كەلگەن. يمان- تىلەگى قۇردىمعا كەتەدى. دانا نەمىس، كورىپكەل گوتە ايتقانداي، مۇحامەد پايعامباردىڭ قارعىسىنا ۇشىراپ، تۇپا- تۋرا جاھاننامنىڭ قاق ورتاسىنا بارىپ ءتۇسىپتى. ۇلى جورىق تۋرالى وسيەتى دە دالادا قالعان. قىتايعا قارسى، انادولى - ەدىل تارابىنداعى جويقىن سوعىستاردىڭ ورنىنا، بۇدان ون بەس، جيىرما جىل بۇرىن اتتانۋ كەرەك ەدى. بىرلىك تۋرالى ناسيحات تا كەرىسىنشە شىعادى. قىلىشىن تەرىسكە باعىتتاعان مۇراگەرلەر اراسىندا تاققا تالاس - اۋىر ۇرىستارعا تولى ءوزارا قىرقىس باستالادى. اقىر تۇبىندە قان - قانمەن جۋىلىپتى. زورلىقپەن قۇرعان مەملەكەتى شىلپىرا ىدىراپ، ارادا عاسىر وتپەي بار ۇرپاعى - تاقتا وتىرعان امىرىنەن بەسىكتە جاتقان بالاسىنا دەيىن ءتۇپ- تامىرىمەن - شىڭعىس قاعان، جوشى حان اۋلەتى، دالا كوكجالى مۇحاممەد- شايبانيدىڭ قولىنان اجال تابادى. ءيا، جالعىز بابۇر عانا قاشىپ قۇتىلعان. بالكىم، انا تەگى تورە بولعاندىقتان.

«مەنىڭ ولىگىمنىڭ ۇستىندە كەنەۋسىز، بىتىسپەس الاۋىزدىق باستالادى!» - ۇلى جيھانگەر ەسكەندىر زۇلقارنايىننىڭ اقىر ءسوزى. اقساق تەمىر سياقتى، جاقىن جۇراعاتىن عانا قاراقتاماعان، كوزىن شەل باسپاعان جاس پاديشاح ءوزى قۇرعان، حالقى ءار تەكتى، بايتاق مەملەكەتتى قولباسى سەرىكتەرى بولشەكتەپ اكەتەتىنىن ناقتى پايىمداپتى.

ريم يمپەراتورى، جەتپىس جەتى جاسقا كەلگەن، ەلۋ جەتى جىل ەل بيلەگەن، ونىڭ قىرىق ءتورت جىلىندا تەجەۋسىز ءامىرشى، كوزى تىرىسىندە اۋليە تانىلعان وكتاۆيان اۆگۋست تا ءوز ۇلىسىنىڭ بولاشاق تاعدىرىن قاپىسىز بولجاپتى. قايتكەندە دە بەرەكە- بىرلىكتە تۇرادى، وسيەتسىز- اق ەل مۇددەسىن جوعارى ۇستايدى. سوندىقتان دا اقىر ءسوزى تابيعي ءارى سىرلى. ايەلىنە ايتىپتى: «ليۆيا، قوش... قوساعىمىزبەن وتكەرگەن باقىتتى كۇندەردى ۇمىتپاعايسىڭ!» ءبىراق ءتۇپتىڭ ءتۇبى، ارادا ون ەسە قىرىق ءتورت - ءتورت ءجۇز قىرىق جىل وتكەندە مىزعىماس ريم دە قۇلاعان.

ەشقاشان ەسكىرمەس، ماڭگىلىك - ءسوز عانا. ءامىرشى، زۇلىم... اقىلمان - تۇلعانىڭ سوڭعى ءسوزى. اقىننىڭ بارلىق ءسوزى. بارلىق ءسوزدىڭ ىشىندەگى مايەگى. پەرعاۋىن پيراميدالارىنان دا جوعارى، تىنىمسىز بۇرقاسىن دا، ۇيتقىعان جەل دە، جىلدار تىزبەگى، عاسىرلار كەرۋەنى دە توزدىرا الماس، باقيلىق مۇرا.

«سىرلى جىرىممەن ماڭگىلىك ەسكەرتكىش ورناتتىم!» - گوراتسي.

«جوق، ولمەن، جانىم جاسار ولەڭىمدە!.. « - پۋشكين.

«كوڭىلىم مەنىڭ قاراڭعى، بول، بول، اقىن.. .» - بايرون - اباي.

«دۇرىلدەگەن نايزاعاي - بۇرقىراعان جاۋىننىڭ، - اشىلماعى بار ما باسىنان - باعى قايتقان قاۋىمنىڭ؟» - ميتسكيەۆيچ - اباي.

«قاراسام، قايعىرتار جۇرت بۇل زامانعى...» - لەرمونتوۆ - اباي.

«تىنشىعارسىڭ سەن داعى، - سابىر قىلساڭ ازىراق...» - گوتە - اباي.

اباي. جالعىز اباي! «قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم!..»

ءبىز ءۇشىن ارعى- بەرگى بارلىق پاتشانىڭ بارلىق وسيەتىنەن ارتىق، شىن اسىل لەپەس. بار تولعامنىڭ باستاۋى. جانە ءتۇيىنى.

«قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم!.. «

ءتاسىلىم ساتتە ۇزىلگەن دەممەن استاس شىعار اقىر ءسوز.

اباي - مۇحتار... ماعاۋين!..

جوق! مەن باسقا ءبىر ءسوز ايتقىم كەلەر ەدى. بۇگىنگى قاۋىمعا ەمەس، بولاشاق ۇلانعا:

«ۋا، جاڭا ءوسپىرىم ۇرپاعىم! الاش ۇرانى بارىنەن دە جوعارى! تۋعان حالقىڭنىڭ ۇلتتىق مۇددەسى بارىنەن دە بيىك! كەۋدەلەرىڭدى كوتەرىڭكى ۇستاڭدار. بابالاردىڭ بار مۇراتىن بەرىك تۇتىڭدار. بايىرعى مەكەن، بايتاق قونىستى ساقتاڭدار. ىنتىماق، مەيىردەن ايرىلماڭدار. ارۋاقتىڭ اماناتى ۇمىتىلماسىن. سوندا ماڭگىلىك سالتاناتقا جەتەسىڭدەر!»

وسىنشاما ۇزاق وسيەت ايتۋعا مۇمكىندىك تاپپاسام، ەكى- اق اۋىز ءسوز:

«قايران قازاق! ەجەلگى ەرلىگىڭدى تاپ! قاسيەتىڭدى قالپىنا كەلتىر!»

اقىرعى، ءتاسىلىم ساتتە وعان دا دارمەنىم جەتپەي قالسا، مىنە، الدىنالا ايتىپ قويدى دەپ ەسەپتەڭىز:

«و، ءتاڭىرىم! قازاق ەلىن قولداي گور!.. «

مۇحتار ماعاۋين

2005.

http://madeniportal.kz