تۇرسىن جۇرتباي: «الاشوردا» بولماعاندا قازاقستان دا بولماس ەدى

استانا. قازاقپارات - قوعامدا  الاش ارىستارىنا بايلانىستى ءتۇرلى كوزقاراس بار. ءتىپتى ولار كوتەرگەن «الاش يدەياسى» مەن «تۇركىستاندىق يدەياعا» بايلانىستى قىم- قيعاش، قاراما- قايشى  پىكىرلەر جەتكىلىكتى. ءبىرى تۇركىستان مەملەكەتىن قۇرۋ ءۇشىن جانتالاسقانداردى جاقتاسا، ەكىنشى ءبىرى ۇلتتىق بىرلىكتى، جەرىنىڭ تۇتاستىعىن تۋ ەتكەن  الاش ارىستارىن قولدايدى.

ەگەر تارازىنىڭ ءبىر شەتىندە تۇرعان ءاليحان بوكەيحانوۆ باستاعان توپ تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ دەگەنىنە باس ءيىپ، كونگەندە - بۇگىنگى قازاق مەملەكەتى بولار ما ەدى، بولماس پا ەدى؟

وسى ءبىر كۇردەلى سۇراققا كەزىندە بەلگىلى الاشتانۋشى تۇرسىن جۇرتباي بىلاي دەگەن:

-   قازىر ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن مۇستافا شوقايدى قارسى قويىپ، وندا دا ءاليحاندى تومەندەتىپ، مۇستافادان بوكەيحانوۆتان دا زور ۇلتتىق كوسەم جاساعىسى كەلەتىندەر پايدا بولدى. سولاي ىستەپ تە جاتىر. مۇنى مەملەكەت تە قوستاپ، دەم بەرىپ وتىرعان سىڭايلى.

ءيا، نەگە؟ ونىڭ استارى تەرەڭ، پيعىلى ارام، بۇل - ۇلتتىق بەرەكەنىڭ ەمەس، ارەكەنىڭ، الاشتى ءىرىتۋدىڭ ساياسي ايلاسى. بار سىلتاۋى - تۇركىستاندىق يدەولوگيانى ناسيحاتتاۋ دەگەن جەلەۋ.

ال تۇركىستاندىق يدەولوگيا - تۇركى يدەياسى ەمەس، ول ءوزىنىڭ ماڭىزىن جويعان، جۇزەگە اسپاعان، ۋاقىتشا ساياسات ارقىلى جۇزەگە اسىرىلۋعا ۇمتىلعان مەملەكەتتىك قۇرىلىم.

ورتاق تۇركىستان مەملەكەتىن قۇرۋ يدەياسىن ۇسىنعان بولشيەۆيكتەر ونىڭ اۆتورلارى - لەنين، تروتسكي، ستالين، سولار جىبەرگەن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ وكىلدەرى - تۇركىستان كومممۋنيستىك پارتياسىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى، تۇركىستان اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى، «مۋس بيۋرو»، «تۇركىستان كوميسسياسى»، جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرىنەن تۇرار رىسقۇلوۆ، ۋسمانقوجايەۆ، قوجايەۆ جانە... ءمىناۋار قاري، مۇستافا شوقاي. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، يدەيانىڭ اۆتورلارى مەن ورىنداۋشىلارى وسىلار.

ارينە، ءمىناۋار قاري مەن مۇستافا شوقاي بولشيەۆيكتەرسىز تۇركىستان مەملەكەتىن قۇرۋدى كوزدەدى. مۇنى ءتۇسىنۋ ءۇشىن سول تۇستاعى پارتيالىق قۇجاتتاردى پاراقتاپ شىقسا جەتىپ جاتىر. كەكسە تاريحشىلار پارتيالىق قۇجاتتاردى جاتقا بىلەدى، ال بوزوكپە تاريحشىلار ساياسي ساۋاتسىزدىق پەن تاريحي ساۋاتسىزدىقتى جويۋ مەكتەبىنەن وتپەگەندەر. ايتپەسە قوقان اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەمەر- ءمينيسترى مۇحامەدجان تىنىشبايەۆ اي جارىم ۋاقىتتان كەيىن نەگە لاۋازىمنان باس تارتتى؟ ول كەزدە بۇرىنعى بۇقارا مەن حيۋا، قوقان حاندىعى ءوز الدىنا دەربەس مەملەكەت بولاتىن. وزگەسىن بىلاي قويعاندا، وسى ءۇش مەملەكەت ءبىر- ءبىرىن مويىنداپ بولماعان. بولشيەۆيكتەر سونىڭ باسىن بىرىكتىرۋ ءۇشىن ورتاق تۇركىستان مۇسىلمان مەملەكەتىن قۇرۋعا مۇددەلى بولدى.

 تاريحشىلار كوبىنە ءىستىڭ ءمان- جايىنا سول كەزدەگى قالىپتاسقان تاريحي جاعدايعا بايلانىستى باعا بەرمەي جاتىپ، ءۇستىرت، جالاڭ يدەيانى كوبىرشىكتەندىرىپ بەتىنەن قالقىپ كەتۋگە بەيىمدەلىپ بارادى. بۇدان ساق بولعان ءجون. ونىڭ ار جاعىندا قانداي استار بار؟ سونى اشىپ، ناقتى باعالاپ، تاۋەلسىز قازاقستانعا پايداسى تيەتىن تۇجىرىمدى ۇسىنعانى ءجون شىعار دەپ ويلايمىن. ءبىر مىسال ايتايىن، ءبىر تاريحشى دوكتور، پروفەسسور باۋىرىمىز كەڭەستە بىلاي دەپ سويلەپ تۇر: «الاشتىڭ قاتەلىگى تۇركىستان يدەياسىن مويىنداماعانى»، - دەيدى.

شىدامادىم، ءوز پىكىرىمدى ءبىلدىردىم.

«ەگەر الاش پارتياسى، ياعني، «الاشوردا» ۇكىمەتى تۇركىستان يدەياسىن مويىندايتىن بولسا، وندا قازىرگى تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتى بولماعان بولار ەدى. ال قازاق مەملەكەتىنىڭ، ارى كەتسە ت. رىسقۇلوۆ پەن س. قوجانوۆ، م. شوقاي ۇسىنعانداي، جالپى ورتا ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ قۇرامىندا، بەس وبلىستىڭ كولەمىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن قايتىپ كوز الدىڭىزعا ەلەستەتە الاسىز. جانە سول كەزەڭدەگى تاريحي، ساياسي، شەكارالىق جاعداي قانداي ەدى؟» - دەپ سۇراق قويدىم. ۇندەمەيدى.

شىنتۋايتىنا كەلگەندە، ول كەزدە سولتۇستىك التى وبلىس - سەمەي، قاراعاندى، اقمولا، كوكشەتاۋ، كەرەكۋ، قىزىلجار باتىس سىبىرگە، ال سولتۇستىك باتىستاعى - تورعاي، قوستاناي، ورال وبلىستارى ورىنبورعا، الماتى، تاراز، شىمكەنت، قىزىلوردا، اتىراۋدىڭ جارتىسى، ماڭقىستاۋ تۇگەلدەي تۇركىستانعا قارايتىن. مىنە، قازاق جەرى ءوستىپ ۇشكە ءبولىنىپ جاتتى. ال «الاشوردا» اۆتونومياسى سول كەزدەگى تورعاي، قوستاناي، ورال، ورىنبور ايماعىن عانا قامتىدى. وسىنى ەسكەرە كەلە «الاش» باسشىلارى: قازاق جەرىنىڭ قيدالانعان تۇستارىن بىرىكتىرە وتىرىپ، تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتىن قۇرۋدى ۇلتتىق جانە ساياسي ماقسات ەتىپ قويدى.  مۇنى ۇسىنىپ وتىرعان ارينە، شوقاي ەمەس، بوكەيحانوۆ.

ەندى مۇستافا شوقايعاعا كەلەيىك. 1918 -جىلى تۇسكە دەيىن وتكەن جينالىستا مۇستافا قوقان مەملەكەتىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ سايلاندى، الايدا ەكى جارىم ساعاتتان كەيىن قىزىلداردىڭ شابۋىلى باستالىپ، شوقاي باس ساۋعالاپ ول جەردەن ازەر قاشىپ قۇتىلعان ەدى. مىنە، كوردىڭىز بە، قوقان مەملەكەتى دە، بۇقار مەملەكەتى دە، حيۋا مەملەكەتى دە تۇركىستاندى جانە ونىڭ جاڭا پرەمەر- ءمينيسترىن مويىنداپ ۇلگەرگەن جوق. ەگەر دە تۇرار رىسقۇلوۆ ايتقانداي، تۇركىستان مەملەكەتى قۇرىلاتىن بولسا، وندا وسى كۇنگى قازاقستانعا قانداي سىباعا بۇيىرار ەدى، شىعىستاعى، سولتۇستىكتەگى، باتىستاعى وبلىستار قايدا قالار ەدى؟

وزدەرىڭىزگە ءمالىم، ءبىز وزبەكتەن «تۇركىستان» دەگەن اتاۋى عانا بار، ون- ون بەس ۇيدەن قۇرالعان اۋىلدى قايتارىپ الا الماي قويدىق. ال بەس وبلىستى ولار ولسە بەرە مە بىزگە؟  جوق. ەشۋاقىتتا. باتىس قازاقستانسىز قانداي تۇركىستان مەملەكەتى بولۋى مۇمكىن؟

سونداي- اق، باتىس پەن شىعىستى ءسىبىر مەملەكەتى، ياعني، رەسەي ماڭگى- باقي بىزگە بەرمەس ەدى.

مىنە، تۇركىستاندىق يدەيا دەگەننىڭ استارىندا وسىنداي تاريحي كىلتيپان جاتىر.

ال، الاشورداشىلار جانە س. ءسادۋاقاسوۆ باستاتقان جاس قايراتكەرلەر قوجانوۆقا قارسى بولدى، - دەيدى ءبىزدىڭ وپپونەنتىمىز. س. قوجانوۆتىڭ يدەياسى نە ەدى؟ قوجانوۆ: تۇركىستان رەسپۋبليكاسى بولسىن، ءبىراق وسىعان قارايتىن بەس وبلىس قازاق اۆتونمياسى بولىپ جاريالانسىن - دەگەن ۇسىنىس ايتتى. ول شىعىس، سولتۇستىك، باتىس وبلىستاردىڭ قوسىلۋىن قالىس قالدىردى. سوندا بۇل دا الاش قايراتكەرلەرى قولدايتىن ۇسىنىس پا؟ سول اۆتونوميانىڭ وزىنە ت. رىسقۇلوۆ ءۇزىلدى- كەسىلدى قارسى شىقتى. ياعني، بۇل - كەزىندەگى ءبىرتۇتاس قازاق ەلى مەن جەرىن بولشەكتەۋ بولىپ شىعادى.

ولاردىڭ يدەياسى جۇزەگە اسا قالسا، بۇگىن تورعاي مەن ورال ءوڭىرى عانا قازاقستاننىڭ تەرريتورياسى بولىپ قالار ەدى.

بوكەيحانوۆتار ايتىسىپ- تارتىسىپ وتىرىپ، بولشەكتەنۋدىڭ از- اق الدىندا قالعان قازاق جەرىن ءبىرتۇتاس وردا بولاتىنداي ەتىپ، 1920 -جىلى 24 - تامىز كۇنى لەنيننىڭ قولىمەن ماڭگىلىك بەكىتتىردى عوي.

سوندا بۇل دا قاتەلىك پە؟ ءبىز قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى مەن جەرىنىڭ شەكاراسىن مويىندايتىن بولساق، وسى يدەيانى دا مويىنداۋىمىز كەرەك قوي...

اقشارقات احمەتبەك

 دەرەككوز:    kaz.365info.kz