عابيدەن مۇستافين. قۇلاعان قۇز
ارعى قاباقتا اسپانمەن تىلدەسكەن التايعا جاڭا جولمەن بىرگە ەرتىستى كەسە ءبىز دە وتتىك. جول التايدىڭ ىشىنە سۇڭگىدى. ءبىز دە سۇڭگىدىك. جۇرگەن سايىن ارتىمىز ىلدي، الدىمىز ور، ورمەلەپ اسپانعا شىعىپ بارا جاتقان سياقتىمىز. تاۋ قويۋلانىپ، ىرىلەنە ءتۇستى. شات تەرەڭدەپ كەتتى. ەكى ەرنىمەن كوك تىرەگەن تار جىقپىلدى، شاپشي اققان تەنتەك سۋ بوي بەرمەدى. بىلاي بۇرىلساڭ وزەن، بىلاي بۇرىلساڭ تاۋ قاقپالار، قالىڭ جولشىنىڭ سوڭىنان قيالاي ءجۇرىپ كەلەمىز...
سوناۋ باستا، «بۇدان ءارى جول بەرمەيمىن» دەگەندەي، كولدەنەڭ شوگىپ قۇز - جارتاس جاتىر. ونىڭ بەر جاعىندا، قولىندا كىشكەنە قىزىل تۋى بار ءبىر ايەل تۇر. ماشينا جۇرە الماي، قايتىپ كەتتى. جاياۋ ورمەلەدىك. الدەكىم ىسقىرادى! سونشا بولمادى، كوپ گۇرسىل تاۋدى جاڭعىرىقتىرا جونەلدى...
- تاس بۇزعان ءدارىنىڭ داۋىسى عوي...- دەيدى شتاب باستىعى دونشەنكو. قۇلاقتى بىتەپ، جۇرەكتى سىلكىنتكەن كۇشتى گۇرسىل وعان كۇزەتشىنىڭ توقىلداعى سياقتى. الدى-ارتىمىزدان قۇيىنشا كوتەرىلگەن تاس ارالاس توزاڭ ساستىرىپ كەلە جاتسا، ول جالتىراعان قاسقا باسىن كەپكەسىمەن دە بۇركەمەدى.
جاسى ون جەتى - ون سەگىز شاماسىندا، اق تاياق ۇستاعان قىز قۇز تاستىڭ جاقپارىنان شىقتى. جولدىڭ الدىن اشىپ جۇرگەن تاۋ بۇزعىش جاس مامان ەكەن. سوزدەن گورى ءوز ءىسىن سۇيەتىنىن سەزدىرگەن سوڭ، بوگەلمەي ءوتىپ كەتتىك. قۇزعا كەلسەك ءتورت- بەس جۇمىسشى جاشىك- جاشىك ديناميتتى بۇزىپ، ءبىر ۇڭگىرگە تاسىپ ءجۇر... ۇڭگىردىڭ تۇبىندە ەكى- ءۇش ادام ءديناميتتى، كىرپىشتى قالاپ وتىر. ءبىزدىڭ سۇراۋىمىزعا:
- جارتى توننا ديناميت - امانيتپەن قۇلاتامىز بۇل قۇزدى - دەگەن جاۋاپ كەلدى ۇڭگىردەن. جاۋاپ بەرۋشىنىڭ قاراڭعى تۇكپىردەن جارقىراعان كوزى عانا انىق كورىندى.
قۇزدىڭ قۇلاعان قىزىعىن كورۋ ءۇشىن ەكىنشى ءبىر تاۋدىڭ باسىندا كولدەنەڭنەن قاراپ تۇرعان كينوشىلارعا كەلىپ قوسىلدىق. كينوشى، جازۋشى، جۋرناليست، دارىگەر، ينجەنەر - ءبىر توپ ادام بيىكتىڭ باسىندا قاتار تۇرمىز... كوك ماقپالداي قۇلپىرعان، قۇيقالى التايدىڭ جىرالارىن جيەكتەپ، قىرقاسىن قاشاپ، قاسقا جول اسىپ بارادى. اسۋ بەرمەگەن بيىكتەرىن قيالاي كەلىپ، اينالا - اينالا باسىنان اتتاپ كەتكەن...
ەڭ اقىرعى قيىن اسۋ ءبىز تۇرعان پيحتوۆكا. تولىپ جاتقان شات، قۇز، تۇيە مويناق كەزەڭ. ەكى جاق بەتكەيى ءيت تۇمسىعى وتكىسىز، قاراعاي سياقتى قاراكوك جىڭ اعاش. مۇزداي سۋىق زىمىراپ اققان ءمولدىر بۇلاق. بۇلاقتىڭ بويى اعاش جاپىراعىمەن جاپقان، جىپىرلاعان كولحوز قوسى، شاشتاراز، اسحانا، ەتىكشىلەر بالاعانى... جوعارىدان قاراعاندا كولەڭكەلى كوك تورعىن اڭعاردىڭ ىشىنەن جۇلدىزداي بولىپ جارقىراعان ەلەكتر شامدارى، اس ءپىسىرىپ جۇرگەن اق كيىمدى ايەلدەر وزگەشە كەز تارتىپ تۇر. بوگەلەكشە ىزىڭداعان دينامونىڭ ۇنىنەن اسىرىپ، اسپازشى ايەلدەردىڭ تاۋ جاڭعىرىقتىرا شىرقاعان ءتاتتى ءانى كەلەدى قۇلاققا. بىلاي قاراساڭ قايناعان جۇمىس، بىلاي قاراساڭ سەرۋەن، ساۋىق.
ەكى، ءۇش اۋداننان كەلگەن ەكى- ءۇش مىڭ كولحوزشىنىڭ سالىعى وسى ارادا. وزدەرى سوناۋ قيادا قۇمىرىسقاشا بىجىناپ، شەكسىز. ولاردىڭ ابدەن ەتى ۇيرەنىپ كەتكەن. قالتاسىندا سىرەڭكەسى بولماسا، ديناميتتەن قۋ جاساپ، شاقپاق شاعادى، - دەپ سىلق- سىلق كۇلەدى دونشەنكو. جاس ينجەنەر حاميت جاڭا جولمەن بىرگە جاڭا كادرلار جاسالعاندىعىن ايتادى... جۇمىس ۇستىندە ەكى ءجۇز ەلۋ بۇرعىشى، ۆزرىۆشيك ءوز ىشتەرىنەن شىققان. وسى قالىڭ توپتىڭ الدى نورماسىن التى ەسە، ارتى ءبىر جارىم ەسە، ورتا ەسەپپەن العاندا ەكى ەسە ورىنداعان. بۇحتارما اۋدانىنان كەلگەن قۇرىمبايەۆ جولداس، (ەڭبەكتەن ۇزدىك شىققان مەدالى بار) جەر قازۋ جۇمىسىندا ىستەيدى: نورماسىن سەگىز ەسەگە دەيىن اسىرا ورىنداعان. جولشىلار اراسىندا سوتسياليستىك جارىس اكە مەن بالانىڭ اراسىنا دەيىن جەتىپتى.
گۋسيني سەلسوۆەتىنىڭ پرەدسەداتەلى - مارحيلوۆ، بالاسى-ۆاسيليمەن جارىسىپ، نورماسىن جەتى ءجۇز ەلۋ پروتسەنت ورىنداعاندا، بالاسى ەكى پروتسەنت كەيىن قالعان ەكەن. ەكەۋىنىڭ بىرگە تۇسكەن سۋرەتىن كوردىم. اكەسى شالقيىپ، كۇلىمدەپ وتىر. بالاسى - «قالاي وزدىڭ» دەگەندەي وعان قاراپ تۇر.
تاۋدى بۇزىپ، وزەندى اتتاپ، ۇزىندىعى ءتورت ءجۇز قىرىق ءتورت كيلومەتر تاقتايداي تەگىس تاس جول سالىپ جاتقان قالىڭ كوپتىڭ ىنتاسىن ورشىتكەن، قايراتىن قوزدىرعان مىقتى سەبەپتىڭ ءبىرى - ءومىر بويى ولاردىڭ باسىنان كەشكەن جولسىزدىق ازابى ما دەيمىن. التاي ىشىندە پوچتانى قورجىنعا سالىپ، سالت اتپەن تاراتۋ ءالى كۇنگە قالعان جوق. بۇحتارما سياقتى اۋداندىق ورتالىقتىڭ وزىندە ماشينالارمەن ارالاس، قوڭىراۋلاتقان پار اتتىلار كورىنەدى. «بۇل كىم؟» - دەپ تاڭىرقاي قالساڭىز، «پوچتالون عوي» دەپ جۇرە بەرەدى تۇرعان حالىق.
- التى اۆتوماشينامىز بار. التاي جول بەرمەگەن سوڭ باسىنان سامولەتپەن اتتاپ بارىپ، زايساننىڭ ەكى ادامىن ولىمنەن قۇتقارىپ الىپ قالدىق، - دەيدى دارىگەر تىلەۋقابىلوۆ جولداس. ەلۋگە كەلگەن كەمپىردىڭ يت داۋىسى كەلگەن جەرگە كەلە الماعانىن ول ءتىپتى قىزىق قىلىپ ايتىپ بەردى... بۇحتارمادان وتىز بەس كيلومەتر جەردەگى تروەگلاز پوسەلكەسىندە جاسىنان بەرى تۇرادى ەكەن الگى بايبىشە (اتىن ۇمىتتىم) . جاڭا جولدىڭ سالىنۋىنا ەلدەن الابوتەن قۋانىشتى بولسا كەرەك، ءالى كۇنگە بۇحتارمانى كورمەپ ەدىم، ەندى كورىپ قايتامىن...- دەپ قۋتىڭ - قۋتىڭ ەتەدى دەيدى.
جولسىزدىقتان تۋعان اڭگىمە، اڭىزداردىڭ دا تاۋ باسىندا وتىرىپ تالايىن ەستىدىك. قۇزدىڭ تۇبىنەن شىققان ىسقىرىق اڭگىمەنى توقتاتتى. كينووپەراتورلار اپپاراتىن جاقىنداتىپ، قۇزعا تۋرالاپ جاتىر. كوك ءتۇتىندى بۇرق ەتكىزدى دە، قۇز تۇبىندەگىلەر قاشا جونەلدى. ال دالادا وتىرىپ ءبىز دە تاۋ باسىنا ورمەلەي تۇستىك. كەشەگى جارىلىستا، ءبىر بەلدىڭ استىنداعى شتابتىڭ شاشتارازىنا ون كيلوگرامما تاس كەلىپ ءتۇسىپ، شاشتارازدى قيراتىپ كەتكەنىن دونشەنكو ايتقان. مىناۋ جارىلىس بارىنەن دە كۇشتى. ءۇش مينۋت ءۇش ساعاتتاي بولدى، بىتەر ەمەس. تاۋدى جاڭعىرىقتىرىپ، سولقىلداتقان كۇشتى گۇرسىل ەستىلمەي جاتىپ- اق دەنە سەزىپ، وي ەلەستەتىپ تۇر. ءوزى الابۇرتقان جۇرەكتى دونشەنكو ونان سايىن الابۇرتا تۇسەدى. ويىن، شىنىن كىم ءبىلسىن:
- قۇلاق بارابانىڭ ناشارىڭ قۇلاعىڭدى تىعىنداپ ال. جۇرەگىڭ ناشارىڭ وسى باستان قاشا بەر، - دەپ كۇلەدى، بىرەسە «شىن ايتامىن» دەپ ناندىرادى. ءبارىمىزدىڭ دە كوزىمىز، كوڭىلىمىز قۇزدا. سوندا دا بىرەۋلەر بۇتا قارمالاپ، بىرەۋلەر تاسقا تاسالانىپ جاتىر... ءۇش مينۋت ءوتتى. تاس بوراتقان كۇشتى قۇيىن بۇرق ەتتى دە، جاعاداعى قۇز جۇلىنداي ۇشتى. ەستۋ سەزىمىنەن كورۋ سەزىمى باسىمىراق پا، الدە قۇزدىڭ استىنان ءدارىنىڭ داۋسى قاتتى ەستىلمەدى مە! ايتەۋىر گۇرسىل ءبىز كۇتكەندەي كۇشتى بولعان جوق. وتىرعان تاۋىمىز ءبىر سولق ەتتى دە قويا قويدى. تاۋدان دومالاي - دومالاي جۇگىرىپ كەلسەك تەرەڭ شاتتان اققان اساۋ وزەندى قۇلاعان قۇز تۇنشىقتىرىپ باسىپ الىپتى... وزەن جوق. ارعى جاقتاعى تەلەگراف باعانالارى تاس - تالقان. تۇيەدەي تاستار قاڭباقتاي ۇشىپ، الدە قايدا بارىپ تۇسكەن. كۇيرەگەن قۇزدىڭ ورنى تۇرىپ- تۇرىپ، وكسىگەندەي گۋ-گۋ اقتارىلا قۇلاپ جاتىر...
سامساعان جولشىلار قولىنىڭ الدى كەلىپ جەتتى... قۇلاعان قۇزدىڭ كەۋدەسىن باسا، جول توسەگىن جايا باستادى. بەتى وسكەمەن قالاسى...
1940 -جىل.