دجون گولسۋورسي. «ەكى كوزقاراس» - اڭگىمە
ول ءوزىنىڭ قاراۋىنداعى وسىناۋ قارالى جەردىڭ قوينىنا تالاي ءمايىتتى شىعارىپ سالعان، ولاردىڭ كوپشىلىگىن تانىمايتىن دا؛ ءبىراق تانىسىن- تانىماسىن، الدىنان وتكەن كىمگە دە بولسا باس ءيىپ، تاعزىم ەتىپ تۇراتىن ادەتىنەن ءبىر جاڭىلعان ەمەس. ديرەكتور ءۇشىن ءولىم جونەلتۋ كۇندەلىكتى، ۇيرەنشىكتى جاعداي ەدى، سولاي بولا تۇرا ءاربىر جەرلەۋ ءراسىمى وعان مىنا جالعاننىڭ تۇراقسىز دا تۇرلاۋسىزدىعىن ەسكە سالىپ، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، قاتتى تولقىتاتىنى بار.
ونىڭ ەڭ جاقىن دوسى دارىگەر سەپتيمۋس گودۆيننىڭ دۇنيە سالعانىنا جيىرما جىلداي ۋاقىت وتكەن، ول ءوزى تىرلىگىندە ارسىزداۋ، سونىمەن قاتار ارمانشىل، جەلوكپەلەۋ ادام بولاتىن، ونىڭ اقىلى ناقىلعا اينالعانى، ادامدى بىردەن باۋراپ اكەتەتىن ەرەكشە قاسيەتى تۋرالى دا اڭگىمە كوپ-تۇعىن. ەندى مىنە، ونىڭ بالاسىن جەرلەگەلى جاتىر.
دارىگەر گودۆين ولگەننەن بەرى ديرەكتور ونىڭ جەسىرىن بىردە-ءبىر رەت كورمەگەن، ويتكەنى ول ايەل بۇل قالادان بىردەن كەتىپ قالعان، ءبىراق قويۋ قارا شاشتى، ۇشقىن اتىپ تۇراتىن قوڭىر كوزدى، ۇزىن بويلى سول ايەل بۇنىڭ ەسىندە جاقسى قالىپ ەدى. ول سەپتيمۋس گودۆين ولەردەن ءبىر جارىم جىل بۇرىن عانا وعان تۇرمىسقا شىققان، كۇيەۋىنەن ءبىرشاما جاستاۋ بولاتىن. كۇيەۋىن جەرلەپ جاتقاندا، ونىڭ بەيىت باسىندا قالاي تۇرعانى، سونداعى بەت-الپەتىنىڭ كورىنىسى بۇنى قاتتى تاڭعالدىرعان. سول كورىنىس، سونداعى بەت-الپەت تالاي سىردى... ءيا، ول ءبىر تاڭعالارلىق كورىنىس ەدى عوي.
ديرەكتور جالعىز اياق سوقپاقپەن ەسكى دوسىنىڭ قابىرىنە كەتىپ بارا جاتىپ، قازىر دە سونى ويلاعان. ۇيىنەن سىرىق سىلتەم جەردەگى وسى ءبىر ءدوڭ ءۇستى زيرات توڭىرەگىندەگى ەڭ ادەمى جەر ەدى، سوناۋ تۇستاعى جوتانىڭ اقشىلداۋ باۋرايى دا، تومەندەگى ءمولدىر بۇلاق تا وسى جەردەن جارقىراپ كورىنەدى. ول قالىڭ بەيىت اراسىنداعى جاڭا عانا سىرلانعان تەمىر قاشامەن قورشالعان توقىمداي جەردىڭ جانىنا كەلىپ توقتادى. كوز الدىندا - قۇشاق-قۇشاق گۇل. قاقپاعا سۇيەپ قويعان قارا تاسپالى شەڭبەر-گۇلدەر جاڭا ءمايىتتى كۇتىپ تۇر. ءبارى دە دايىن!
كارى ديرەكتور ءوز كىلتىمەن ساعانانى اشتى. قالىڭداۋ ەتىپ توسەگەن شىنى ەدەننىڭ استىنان اكە گودۆيننىڭ تابىتى كورىنەدى. ونىڭ جانىندا ەندى بالاسى جاتاتىن بولادى.
- كەشىرىڭىز، سەر، مەنىڭ باياعى دارىگەرىمنىڭ قابىرىن نە ىستەگەلى جاتىرسىزدار؟ - دەپ سۇرادى ونىڭ جەلكە تۇسىنان ءبىر بيازى داۋىس.
كارى ديرەكتور ارت جاعىنا بۇرىلعاندا ەگدەلەۋ ءبىر ايەلدى كوردى. بۇرىن كورمەگەن ادامى... ءبىراق ءتۇرى يماندىلاۋ ەكەن: بەتىنىڭ ءوڭى سولا باستاعان رايحان گۇلىنىڭ جاپىراقشاسىن ەسكە تۇسىرەدى. كەڭ جيەكتى قالپاعىنىڭ استىنان بۋرىل شاشى كۇمىستەي جىلتىرايدى.
- بۇگىن بۇل جەردە بىرەۋدى جەرلەيدى، مادام.
- سولاي ما ەدى! شىنىمەن-اق ونىڭ ايەلى مە؟
- بالاسى، مادام. جيىرما جاستاعى جىگىت.
- بالاسى؟ جەرلەۋ ساعات نەشەدە؟
- تۇستەن كەيىن، ساعات ەكىدە.
- راقمەت سىزگە. پەيىلىڭىزگە ريزامىن!
ديرەكتور قالپاعىن كوتەرە ءتۇسىپ، ايەلدىڭ سوڭىنان قارادى. ونى مازالاعان نارسە - بۇل جەردەن تانىمايتىن ادامدى كەزىكتىرگەنى ەدى.
جەرلەۋ ءراسىمى وتە سالتاناتتى ءوتتى جانە... سول كۇنى كەشكىسىن ول ءوزىنىڭ ەسكى تانىسى، دارىگەر دوسىنىڭ ۇيىندە وتىرىپ:
- ءسىز بۇگىن وسى جەردە جۇرگەن ءبىر بۋرىل شاشتى ايەلدى بايقاي الدىڭىز با؟ - دەپ سۇرادى.
ۇزىن بويلى، جيرەن ساقالدى دارىگەر قوناعىنا ورىندىقتى وتقا تامان جىلجىتىپ قويىپ:
- ءيا، كوردىم، - دەدى.
- ال ءسىز ونىڭ كوزقاراسىنا نازار اۋدارا الدىڭىز با؟ وتە قىزىق قاراس. بەينەبىر... قالاي دەسەم ەكەن؟ قالاي دەسەم دە وتە قىزىق! كىم ول؟ مەن ونى بەيىت باسىنان ءتىپتى تاڭەرتەڭ كورگەم.
دارىگەر باسىن شايقادى.
- مەنىڭشە، ونىڭ كوزقاراسىندا بالەندەي قىزىق ەشتەڭە جوق.
- بۇنىمەن نە ايتقىڭىز كەلەدى؟ ءتۇسىندىرىپ بەرىڭىزشى سونى.
دارىگەر اۋەلى ەكى ويلى بولىپ تۇرعانداي كورىندى. سوسىن شىنى قۇتىنى قولىنا الىپ، قوناعىنىڭ بوكالىنا شاراپ قۇيدى دا:
- جاقسى. ءسىز گودۆينگە وتە جاقىن ادام بولدىڭىز عوي سەر، سوندىقتان ول ولەر الدىنداعى ءبىر جايدى سىزگە ايتىپ-اق بەرەيىن. ءسىز ول كەزدە ساپاردا بولعانىڭىز ەسىڭىزدە شىعار.
- ايتا بەرىڭىز، ءبارى دە وسى جەردە قالادى.
- سەپتيمۋس گودۆين، - دەپ جالعادى اڭگىمەسىن دارىگەر اسىقپاي، - بەيسەنبى كۇنى ساعات تورتتە كوز جۇمدى، ال مەنى وعان ەكىدە شاقىرعان. مەن كەلگەن كەزدە، ول وتە اۋىرلاپ قالعان ەكەن، ءبىراق كەي ساتتە ەسى كىرىپ جاتتى. ونىڭ ۇيىندە... جارايدى، سىزگە ءبارى دە جاقسى تانىس قوي، سوندىقتان ولار تۋرالى تاعى ەجىكتەپ جاتپايمىن. بولمەدە مەنەن باسقا ونىڭ ايەلى بولدى، اۋرۋدىڭ اياق جاعىندا ونىڭ سۇيىكتى تەرەرى جاتتى. ءسىز بىلەتىن شىعارسىز، ول ءبىر تازا قاندى، تەكتى ءيت ەدى عوي. مەنىڭ كەلگەنىمە ون مينۋتتاي بولعاندا، كۇتۋشى قىز كىردى دە، گودۆيننىڭ ايەلىنە الدەنەنى سىبىرلاپ ايتا باستادى. ميسسيس گودۆين:
- ونى كورگىسى كەلەدى؟ بارىڭىز دا ايتىڭىز، مۇنداي ساتتە ونىڭ كەلۋىنىڭ مۇلدە ءجونى جوق، - دەپ، اشۋلانا ءتىل قاتتى.
كۇتۋشى قىز شىعىپ كەتتى دە، سالدەن سوڭ قايتا ورالدى: سىرتتا تۇرعان ايەل بولماعاندا ءبىر مينۋتقا ميسسيس گودۆيندى كورگىسى كەلەدى ەكەن. ءبىراق ميسسيس گودۆين كۇيەۋىن تاستاپ ەشقايدا شىعا المايتىنىن ايتتى. كۇتۋشى قىز نە ىستەرىن بىلمەي ابدىراپ قالعانداي بولدى دا، شىعىپ كەتتى، الايدا بىرەر مينۋتتان كەيىن تاعى دا قايتىپ كەلگەن.
- بيكەش قانداي جاعدايدا دا دارىگەر گودۆيندى كورۋىم كەرەك. بۇل - ماسەلەنىڭ نە ءومىر، نە ولىمگە تىرەلگەن جەرى دەپ تۇر.
- ءولىم دەيدى؟ قانداي ارسىزدىق! - دەدى ميسسيس گودۆين تىستەنىپ. - ايتىڭىز وعان، ەگەر بۇل جەردەن ول دەرەۋ جوعالماسا، مەن قازىر پوليتسيا شاقىرامىن.
بەيشارا قىز جاۋتاڭداپ ماعان قاراعان. مەن كەلگەن اداممەن ءوزىم سويلەسەيىن دەپ تومەنگە ءتۇستىم. ول اسحانادا وتىر ەكەن، كورگەن جەردەن بىردەن تانىدىم. اتىن اتاماي-اق قويايىن، تەك ايتارىم: ول وسى ارادان ءجۇز ميلدەي جەردە تۇراتىن بەلگىلى اۋلەتتەن شىققان ايەل ەدى. كەلىستى، سۇلۋ ايەل بولاتىن. ءبىراق سول كۇنى قاتتى ابىرجىپ تۇرعاندىقتان با، ءوڭى ءسال سىنىقتاۋ كورىنگەن.
- قۇداي ءۇشىن، دارىگەر، ايتىڭىزشى، الدەقانداي ءبىر ءۇمىت بار ما؟ - دەدى ول.
مەن ەشقانداي ءۇمىت جوق ەكەنىن ايتۋعا ءماجبۇر بولدىم.
- ونداي جاعدايدا مەن ونى ولسەم دە كورۋىم كەرەك، - دەپ، ول العا ۇمسىنا ءتۇستى.
مەن وعان رايىڭىزدان قايتىڭىز، ويلانىڭىز دەپ جالىنا ءوتىنىش جاسادىم. الايدا ول كۇتپەگەن جەردەن ماعان بەدەرلى جالپاق ساقينانى جارق ەتكىزىپ، قولىما ۇستاتا قويدى. بايقاعان شىعارسىز، گودۆيندىك ءتاسىل ەمەس پە بۇل؟ قانداي بايرونيزم دەسەڭشى!
- ول ماعان بۇل ساقينانى ءبىر ساعات بۇرىن عانا بەرىپ جىبەرىپتى، - دەدى ايەل - ءبىزدىڭ باياعىدا-اق كەلىسكەن مىناداي شارتىمىز بار ەدى: ەگەر ول بۇنى ماعان جىبەرسە، مەن وعان مىندەتتى تۇردە كەلۋىم كەرەك. و، ەگەر ماسەلە تەك جالعىز ماعان تىرەلىپ تۇرسا، مەن ەشتەڭە دەمەستەن كەتە بەرەر ەدىم. ايەل ادام نە دەمەيدى، نە ىستەگىسى كەلمەيدى. ءبىراق ول ءولىپ بارا جاتىپ: «مەنى كورگىسى كەلمەدى، وعان ءبارىبىر ەكەن» دەپ كەتەدى عوي بۇل ومىردەن. جوق، مەن ول ءۇشىن ءوز ومىرىمدە بەرۋگە دايىنمىن..!
ال، ءوزىڭىز بىلەسىز، ماقشار الدىنداعى ءوتىنىش - قاسيەتتى نارسە. مەن وعان:
- كورەسىز ونى. قالايدا كورسەتەمىن، - دەدىم. سوسىن ونىڭ سوڭىمنان ەرۋىن، ءبىراق گودۆين ەسىن جيناعانشا ەسىك سىرتىندا كۇتە تۇرۋىن ءوتىندىم. ومىرىمدە ەشكىم ماعان ءدال سول ايەلدەي العىسىن جاۋدىرماعان شىعار. مەن دەمالىس بولمەسىنە كىردىم. گودۆين ءالى ەسسىز جاتىر ەكەن. اياق جاعىنداعى تەرەر اقىرىن عانا قىڭسىلاپ قويادى. كورشى بولمەدەن بالانىڭ جىلاعانى ەستىلەدى، اناۋ الگى، بۇگىن ءبىز جەرلەگەن جىگىت... ميسسيس گودۆين ولگەلى جاتقان كۇيەۋىنىڭ توسەگى جانىندا ءالى دە مەلشيىپ تۇر.
- ءسىز ودان بولمەدەن شىعا تۇرۋىن ءوتىندىڭىز بە؟
- جوق، مەن وعان: «گودۆين ول ايەلدى شىنىندا كورگىسى كەلگەن ەكەن» دەدىم. ءبىراق ميسسيس گودۆين: «جو-جوق، ول سالداقىنى بۇل جەردەن كورگىم كەلمەيدى!» دەپ ايقايلاپ جىبەردى. مەن ونىڭ سابىرعا كەلۋىن جالىنا سۇرادىم، كۇيەۋى ولگەلى جاتقاندا بۇنىسى ابەستىك بولاتىنىن دا ەسكەرتكەن بولدىم.
- الايدا ونىڭ ايەلى مىنا مەن ەدىم عوي! - دەپ ول تۇلان تۇتىپ، بولمەدەن شىعا بەردى.
دارىگەر وتقا ويلانا قاراپ وتىرىپ، ءبىر ءسات ءۇنسىز قالدى. سوسىن يىعىن ءبىر قوزعاپ قويىپ، اڭگىمەسىن قايتا جالعاپ ەدى.
- ەگەر رەتى كەلسە، مەن ونىڭ اشۋىن باساتىن دا ەدىم، ءبىراق ولەر اداممەن كىم داۋلاسادى! قايعى-قاسىرەت دەگەن - ءتىپتى مىنا سىزگە دە، دارىگەرلەرگە دە قاسيەتتى بولىپ تابىلادى. ەسىك سىرتىنان ەكى ايەلدىڭ داۋسى شىعىپ جاتتى. ولاردىڭ ءبىر-بىرىنە قانداي كەسەك لاقتىرا باستاعانىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى بىلەدى. ال مۇندا قوزعالىسسىز، قىبىرسىز، سۇلىق ءتۇسىپ گودۆين جاتىر، قاشانعىداي ادەمى، ونىڭ قارا كومىر شاشى بوزارعان ءوڭىن ءتىپتى ايقىنداي تۇسكەن. ءبىرازدان سوڭ ازداپ ەس جيعانى سەزىلدى. وسى مەزەتتە ايەلدەردىڭ داۋىسى تاعى ەستىلە باستاپ ەدى، الدىمەن ونىڭ ايەلىنىكى - اشى، اشۋلى؛ سوسىن باسقا داۋىس - اقىرىن، ۇزىك-ۇزىك. گودۆين قولىن كوتەرىپ، ەسىك جاقتى نۇسقادى. مەن سىرتقا شىعىپ، ايەلدەرگە: «دارىگەر گودۆين سىزدەردى كورگىسى كەلەدى. وتىنەم، وزدەرىڭىزدى ۇستاڭىزدار»، - دەدىم.
ءبىز بولمەگە كىردىك. ايەلى جانىمىزدا. ءبىراق گودۆين تاعى دا ەسىنەن ايىرىلىپ قالدى. ەكى ايەل تىزە بۇگىپ وتىردى.
سونداعى كورىنىس ءدال قازىرگىدەي كوز الدىمدا: ولار بەتتەرىن قولدارىمەن جاۋىپ، توسەكتىڭ ەكى جاعىندا وتىر. ەكەۋى دە ءۇنسىز. سول ءۇنسىز قالپى ولار كۇندەستىكتىڭ وتىنا كۇيە وتىرىپ، ءارقايسىسى ءوز ماحابباتىن اقىرىنا دەيىن قورعاپ قالعىسى كەلەتىندەي. وي، دۇنيە-اي، سول ساتتەگى ولاردىڭ كۇيزەلىستەرىن اۋىزبەن ايتىپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس شىعار تەگى. ال قابىرعانىڭ ارعى جاعىندا شىر-شىر جىلاپ بالا جاتىر - بۇلاردىڭ بىرەۋىنىكى. ول ءتىپتى باسقا ءبىر ايەلدەن تۋۋى دا مۇمكىن ەدى عوي.
دارىگەر ءۇنسىز قالدى. كارى ديرەكتور قۇددى تاس قاراڭعىدا سيپالاپ جول ىزدەگەندەي كەيىپپەن ءوزىنىڭ اق ساقالدى، قىزىل شىرايلى ءجۇزىن وعان بۇردى.
- ءدال وسى ۋاقىتتا، - دەپ، دارىگەر اڭگىمەسىن ءارى جالعادى. تاياۋ جەردەگى شىركەۋ قوڭىراۋى نەكەلەسۋ ءراسىمىنىڭ اياقتالعانىن ءبىلدىرىپ، كۇمبىرلەپ قويا بەردى. وسى وقىس داۋىس گودۆيننىڭ ەسىن قايتا جيعىزىپ ەدى. جۇرەك تەبىرەنتكەندەي ايانىشتى دا قىزىق ءبىر جىميىسپەن ول ەكى ايەلگە الما-كەزەك كوز تاستادى. ال ەكى ايەلدىڭ كوزى جالعىز ەركەكتە - گودۆيندە. ايەلىنىڭ ءجۇزى - بەيشارا-اي دەسەڭشى! - ىزعارلى، بەينە ءبىر تاستان قاشاپ جاسالعانداي سۋىق كورىنەدى، ءوزى دە تاستاي قاتىپ، قىبىرسىز وتىر. ال ەكىنشىسىنە كەلەر بولساق... ونىڭ بەتىنە قاراۋعا مەنىڭ ءداتىم جەتپەگەن.
گودۆين ماعان ىمداپ، بىردەڭە دەپ سىبىرلاعان بولدى. ءبىراق ونىڭ ءسوزىن قايتا سوعىلعان قوڭىراۋ ءۇنى قۇمىقتىرىپ جىبەرگەن. ارادا ءبىر مينۋتتاي وتكەندە... ول ماڭگىلىككە كوز جۇمىپ ەدى.
ءومىر دەگەن - وسى! تاڭەرتەڭ ەكى اياعىڭدى نىق باسىپ تۇراسىڭ، سوسىن - كۇتپەگەن جەردە سىلكىنىس، بۇتىڭ كوكتەن ءبىر-اق كەلەدى. شىراق قالاي سونسە، ادام ءومىرى دە سولاي سونەدى. ەگەر ءسىزدىڭ سول ءومىرىڭىز تەك ءبىر ايەلدىڭ ومىرىمەن بىرگە سونسە - باقىت دەگەن سول عوي...
ايەلدەر جىلاعان جوق. ميسسيس گودۆين ءمايىت جانىندا قالدى دا، ەكىنشىسىن ەكيپاجعا دەيىن شىعارىپ سالدىم. بۇگىنگى جەرلەۋ كەزىندە وسىندا بولعان ايەل - سول ايەل... ونىڭ كوزىندەگى جۇمباق سىر سىزگە ەندى تۇسىنىكتى بولدى-اۋ دەپ ويلايمىن.
دارىگەر ويلانا وتىرىپ قالدى. ديرەكتور ءۇنسىز باس يزەپ قويدى. ءيا، ەندى وعان بەيتانىس ايەلدىڭ تەرەڭ سىرلى، جۇمباق تا قىزىق كوزقاراسى تۇسىنىكتى بولعان ەدى. سونداي-اق ەندى وعان جيىرما جىل بۇرىن گودۆيندى جەرلەگەن كەزدەگى ونىڭ ايەلىنىڭ دە كوزقاراسى تۇسىنىكتى بولعان! وتقا مۇڭايا قاراپ وتىرىپ ول:
- ولاردىڭ ەكەۋى دە قۇددى سالتانات قۇرعانداي ەدى، - دەدى. دەدى دە كارى ادامداردىڭ ادەتى بويىنشا سۋي باستاعان تىزەسىن قولدارىمەن اقىرىن سيپالاي بەردى.
ورىس تىلىنەن اۋدارعان د. ءاشىمحان ۇلى
bilim-all.kz