ءاليحان بوكەيحان: ءدىن تالاسى
بيىل الاش ارداقتىسىنىڭ تۋعانىنا 150 جىلدىڭ ءجۇزى تولىپ وتىر. ايدارىمىزدىڭ بۇگىنگى ماتەريالىندا ءا. بوكەيحاننىڭ شىعارماسىن ۇسىنامىز.
ءدىن تالاسى
(سۋرات كوفەحاناسى)
ھيند جەرىندە، سۋرات قالاسىندا كوفەحانا بار ەدى. سوندا تالاي جەردەن، تالاي ەلدەن ادامدار كەز بولىپ ۇشىراساتىن ەدى. ءبىر كۇنى سول كوفەحاناعا يراننىڭ ءبىر عالىمى كىردى. بۇل عالىم ءتاڭىرىنىڭ تاڭىرلىگىن انىق تانىپ بىلەمىن دەپ كوپ اۋرە بولعان ادام ەدى.
وسى تۋراسىندا كوپ وقىپ، ءوزى دە كوپ جازعان ەدى. كوپ وقىپ، كوپ جازىپ، كوي ويلاپ، اقىلى اۋىسىپ، ويى شاتاسىپ، اقىرىندا قۇدايعا ءتىپتى يلانۋدى قويعان. مۇنىسىن يران پاتشاسى ءبىلىپ، قول استىندا تۇرعىزباي، قۋىپ جىبەرگەن.
سورلى عالىم تاڭىرلىكتىڭ تۇبىنە جەتەمىن دەپ، ويلاي-ويلاي، ءوزىنىڭ ميى اشىعانىن سەزبەي، بارشا عالىمدى بيلەۋشى ۇلىقتىڭ ۇلىعى، دانانىڭ داناسى قۇدايدى جوق قىلماق بولعان. بۇل عالىمنىڭ سوڭىندا قايدا بارسا، قالماي ەرىپ جۇرگەن ءبىر قارا قۇلى بار ەدى.
قوجاسى كوفەحاناعا كىرگەندە قۇلى تىستا قالدى. ءۇيدىڭ كۇن بەتىندە جاتقان ءبىر تاسقا كەلىپ، ۇستىنە قونعان شىبىنداردى قۋعىشتاپ وتىر ەدى. عالىم كوفەحاناعا كىرىپ، ديۆان ۇستىنە جاتىپ، ءبىر شىنى اياق اپيىن سۇرادى. اپيىندى ءىشىپ سالىپ ەدى، اپيىن ميىنا ءتيىپ، ويىن قوزعادى. سوندا عالىم قۇلىنا داۋىستاپ: «ەي، وڭباعان قۇل! سەن قالاي ويلايسىڭ، قۇداي بار دەيسىڭ بە، جوق دەيسىڭ بە»، - دەدى. قۇل ايتتى: «ارينە، قۇداي بار دەيمىن». سولاي دەيدى دە، بەلىنە قىستىرعان اعاشتان جاسالعان ءبىر كىشكەنتاي نارسەنى سۋىرتىپ الىپ: «مىنە، قۇداي»، - دەيدى. «جان بولىپ جاراتىلعاننان بەرى مەنى ساقتايتىن وسى. ءبىزدىڭ جۇرتىمىز تابىناتىن ءبىزدىڭ جاقتا اۋليە اعاش بار، مىناۋ ناق سونىڭ بۇتاعىنان ىستەلگەن»، - دەيدى.
بۇلاردىڭ سويلەسكەن ءسوزىن كوفەحانادا وتىرعان ادامدار ەستىپ تاڭىرقاستى. ولارعا قوجاسىنىڭ ساۋالى دا، قۇلىنىڭ قايىرعان جاۋابى دا تاڭ كورىندى.
سوندا وتىرعان براھما دىنىندەگى بىرەۋ ءسوزىن ەستىپ شىداپ تۇرا المادى: «ەي، جارىم اقىل بيشارا!»، - دەدى. قۇدايدى ادام بەلىنە قىستىرىپ جۇرە مە؟ قۇداي كىسىنىڭ بەلىنە قىستىرۋعا سيادى دەپ ويلاۋعا مۇمكىن بە؟ ءوزىڭ نە ايتىپ وتىرسىڭ؟ قۇداي براھما ەمەس پە؟ ول بارشا عالامدى جاراتقان، بارشا عالامنان ۇلى، وزگەرىلىپ، تالايى اۋدارىلىپ ءۇستى اسقا ءتۇسىپ جاتسا دا بۇل ابىزداردىڭ قالپى عانعى دارياسىنىڭ بويىندا عيباداتحانالار سالىنعان، قۇداي سول، براھمالىق ابىزدار قۇلشىلىق ەتىپ جالبارىناتىن قۇداي دا سول. حاق قۇدايدى تانىعان ءھام انىق بىلەتىن جالعىز-اق وسى ابىزدار، ءدۇنياداعى ىستەردىڭ قالپى وزگەرىلگەن جوق. ولاردى ساقتاپ پانا بولۋشى جالعىز قۇداي، حاق قۇداي براھما». وسىنى ايتقاندا وتىرعان جۇرت دەن قويىپ يلاناتىنداي-اق براھمالىق مۇنى ايتىپ ەدى، سوندا وتىرعان الىپساتار ياھۋدي وعان قارسى سويلەپ تۇرا كەلدى: «جوق، سەن ولاي دەمە، حاق قۇدايدى تانيتىن جۇرت براھماندار ەمەس. قۇداي پانا بولىپ ساقتايتىن قاۋىمى دا ەمەس. شىن قۇداي ىبراحيم، ىسحاق، ياعقۋب پايعامبارلار تانىعان قۇداي. ول قۇداي پانا بولادى، جالعىز-اق ءوزىنىڭ ىسىراعىل جۇرتىنا. ءدۇنيا جاراتىلعاننان بەرى قۇدايدىڭ قالاعان، سۇيگەن جۇرتى دا ءجۇرت. قازىردە ءبىزدى ءدۇنيا جۇزىنە ىدىراتىپ توزدىرىپ جىبەرگەنى. سۇيگەن جۇرتىنا انشەيىن بەينەت بەرىپ سىناماق ءۇشىن. بىزگە بەرگەن قۇدايدىڭ ۋاعداسى بار: «قاديسكە قايتادان جيناپ، قاديس عيباداتحاناسىن قايتا ورناتىپ، باسقا جۇرتتىڭ ۇستىنەن حۇكىمىڭدى جۇرگىزىپ قويامىن»، - دەگەن. وسىلاي دەپ ياھۋدي جىلاپ جىبەرەدى.
ول تاعى دا سويلەمەكشى ەدى، ونىڭ ءسوزىن سوندا وتىرعان يتالياندىق بىرەۋ ءبولىپ، ياھۋديگە ايتادى: «دۇرىس ەمەس مۇنىڭ؟ سەنىڭ ايتۋىڭشا قۇدايعا عادىلدىك جوق بولارعا كەرەك؟!» ءبىر جۇرتتان ءبىر جۇرتتى ارتىق كورۋ قۇدايدىڭ عادىلدىگىنە لايىق ەمەس. باستاپقى كەزدە ىسىراعىل جۇرتىن قۇداي سۇيسە دە ونان بەرى مىڭ سەگىز ءجۇز جىل بولدى، سەندەرگە ءتاڭىرىنىڭ قاھارى ءجۇرىپ، وتانسىز ءار جەرگە توزىپ كەتكەندەرىڭە، سەندەردىڭ وسى كۇندە دىندەرىڭ جويىلىپ، قاۋىمدارىڭ كوبەيىپ وسپەك تۇگىل، كۇننەن كۇنگە ازايىپ، ءوشىپ بارا جاتىر. قۇدايدا ارتىق ءيا كەم كورۋشىلىك جوق، ءبىراق ساۋاپ تاباتىن جول جالعىز-اق ءبىزدىڭ ريمسكى-كاتوليك دىنىندە، ونان باسقا ساۋاپ تابۋ جوق».
يتاليالىق بىلاي دەپ ەدى سوندا وتىرعان پروتىستانت توبى سۇرلانىپ يتاليالىققا ايتتى: «قالايشا ءسىز جالعىز ساۋاپ جول وزدەرىڭىزدە دەيسىزدەر؟ جادىڭىزدا بولسىن، ساۋاپ تاباتىندار عايسانىڭ دۇرىس «ىنجىلىمەن» عامال قىلعاندار».
سول جەردە سۋراتتا قىزمەت ەتەتىن ءبىر تۇرىك وتىرادى. شىلىمىن تارتىپ ماڭىزبەن ەكى نارسەنى ايتادى: ناعىز حاق ءدىن بىزدىكى دەپ بەكەر ايتاسىزدار، التى ءجۇز جىل بولدى «ءىنجىل» قالىپ، «قۇران» كەلگەنىنە. ساۋاپ ەڭ اقىرعى پايعامبار مۇحاممەدتىڭ جولىندا. وزدەرىڭىز ايتىپ وتىرسىزدار عوي، ياھۋدي ءدىنى ناشار دەپ، ناشارلىعىنىڭ ىسپاتى جايىلماي، قاۋىمى ازايىپ قۇرىپ بارا جاتقانى دەپ. ءىسلام ءدىنىنىڭ ارتىقتىعى ەمەس پە؟! ەۋروپا، ازيا، قىتايدا دا جايىلىپ بارا جاتىر، ونى وزدەرىڭىز كورىپ تۇرعان جوقسىزدار ما؟ ساۋاپ تابادى جالعىز-اق اقىرعى پايعامبار مۇحاممەدكە يلانعان ادام. وندا دا ءسۇننى ءمازھابىنداعىلارى، شيعىپ مازھابىرلەر دا كافىر».
تۇرىكتىڭ سوزىنە قارسى يراندىق بىرەۋ سويلەيىن دەپ ەدى، سوندا وتىرعان ءار ءتۇرلى دىندەگى ادامدار كەرىسكە كىرىپ، شۋلاپ-دۋلاپ كەتتى. ولاردىڭ ىشىندە ءھار ءدىننىڭ ءتۇرلى ءمازھابىنان ادامدار بار ەدى، دىنسىزدەردىڭ كۇنگە تابىناتىن، وتقا تابىناتىن، بۇتقا تابىناتىن قاۋىمدارىنان جوق ەمەس ەدى. ءبارى دە قۇداي كىم ەكەندىگىنە ءھام وعان قىلعان قۇلشىلىقتىڭ دۇرىس بولماقشى ەكەندىگىنە تالاستى.
قىسقاسى ءھار قايسىسى حاق قۇدايدى بىلەتىن ءھام وعان دۇرىس قۇلشىلىق قىلاتىن دا ءبىز دەپ تالاستى. قىسقاسى ءھار كىم ءوز ءدىنىن قۋاتتاپ، اۋىزدارى كوپىرىپ، شۋلاپ-دۋلاپ تالاسىپ جاتتى. جالعىز-اق كانفۋتسي(كۇڭزى - رەد.) ءمازھابىنداعى ءبىر قىتاي تالاسقا كىرىسپەي تىنىش وتىردى. وزگەلەردىڭ سوزىنە قۇلاعىن سالىپ ۇندەمەي شايىن ءىشىپ، جاي وتىر ەدى، تۇرىكتىڭ سوعان كوزى ءتۇسىپ ايتتى: «قىتاي افەندىم، وزگە بولماسا دا سەنىڭ مەنى قوستايتىن ورنىڭ بار ەمەس پە؟ مەن بىلەمىن، ءسىزدىڭ قىتاي جەرىندە وسى كۇندە ءار ءتۇرلى ءدىن بارىپ جايىلىپ جاتىر. بارىنەن دە ءبىزدىڭ مۇحاممەد ءدىنىن ارتىق كورەدى ءھام ءبىزدىڭ دىنگە كىرۋگە ءسىزدىڭ جۇرت بەك ىقىلاستى دەپ، كەلگەن ساۋداگەرلەردىڭ تالايىنىڭ ماعان ايتقانى بار. مەنىڭ ءسوزىمدى قۋاتتاپ، سەنىڭ قوستايتىن رەتىڭ بار. اۋەلى اللا، ەكىنشى حاق پايعامبار تۋراسىندا نە ويلايسىڭ؟ ايتسايشى».
وزگەلەرى دە «سەن قالاي ويلايسىڭ، ويىڭدى ايتشى»، - دەپ قىتايعا جابىستى. قىتاي اسىقپاي كوزىن جۇمىڭقىراپ ويلاندى، سونان سوڭ كوزىن اشتى، كەڭ جەڭىنەن قولىن شىعارىپ كوكىرەگىنە قويدى دا، جاي سالماقپەن ءسوزدى بىلاي باستادى.
مىرزالار، مەنىڭ بايقاۋىمشا، ادامداردى ءدىن تۋراسىندا ءبىر ىنتىماققا كەلتىرمەيتىن جالعىز-اق نامىس. مۇنى مەن سىزدەرگە مىسال كەلتىرىپ عيبراتپەن باياندايىن. مەن قىتايدان «سۋراتقا» اعىلشىننىڭ دۇنيەنى اينالعان پاروحودىنا ءمىنىپ شىقتىم. جولدا سۋ الۋ ءۇشىن سۋماتىرا ارالىندا پاروحود كىدىردى. پاروحودتان ءتۇسىپ بىرنەشە ادام سۋدىڭ جاعاسىنا شىققان قامىس اعاشتىڭ كولەڭكەسىنە بارىپ وتىردىق.
سوندا وتىرعان ءار جەردىڭ، ءار ەلدىڭ ادامدارى ەدىك. ارالداعى تۇرعىن ەلدىڭ ۇلدارى دا بىزدەن قاشىق ەمەس ەدى. ءبىز وتىرعاندا قاسىمىزعا ءبىر سوقىر ادام كەلدى. سۇراپ بىلسەك، كۇنگە كوپ قاراعاننان سوقىر بولعان ەكەن. كۇنگە كوپ قاراعانى، كۇن ءوزى نە نارسە دەپ، كۇننىڭ زاتىن بىلمەك نيەتپەن ەكەن. بىلمەك ماقسۇتى كۇننىڭ جارىعىن قولعا ءتۇسىرىپ الىپ، نۇرىنىڭ بىرەر ساۋلەسىن شىنىعا سالىپ، تىعىنداپ قاماپ قويماق ەكەن. وسىنى ىستەيمىن دەپ ءتۇرلى عىلىمدى دا، ءبىلىمدى دە ايانىپ قالماي، بارىنە دە بار كۇشىن جۇمساعان ەكەن. كۇنگە كوپ قاراسا دا، كوپ اۋرەلەنسە دە ەشنارسە ونبەپتى. بۇل ىسىنەن تاپقانى سول، كۇنگە قاراي- قاراي كوزى اۋىرىپ، سوقىر بولىپتى. سوندا ويىن بىلاي دەپ تياناقتاپ توقتاعان:
- كۇننىڭ نۇرى سۇيىق زات ەمەس، سۇيىق بولسا، قوتارۋعا كونەر ەدى. ءيا جەلدەن شايقالىپ تولقىر ەدى. كۇننىڭ نۇرى وت تا ەمەس، وت بولسا، سۋ ىشىندە سونەر ەدى. كۇننىڭ نۇرى قاتتى دا زات ەمەس، قاتتى بولسا، ونىمەن وزگە نارسەنى قوزعاۋعا دا بولار ەدى. كۇننىڭ نۇرى رۋح تا ەمەس، رۋح بولسا، كورىنبەس ەدى. كۇن نۇرى - جارىعى سۇيىق زات بولماسا، قاتتى زات بولماسا، وت بولماسا، رۋح بولماسا، كۇن جارىعى دەگەن ەشنارسە دە ەمەس، ءتىپتى جوق نارسە، - دەيدى.
ويى وسىعان جەتكەندە كوپ قاراعاننان كوزى دە كەتكەن، كوپ ويلاعاننان اقىلى دا اۋىسقان. كوزدەن ايرىلعان سوڭ، كۇن جوق دەگەنىم راس ەكەن دەپ ناندى دا قويدى.
سوقىرمەن بىرگە قۇلى دا كەلىپ ەدى. قوجاسىن اعاشتىڭ تۇبىنە وتىرعىزىپ، جەردەن حاقوس اعاشىنىڭ جاڭعاعىن الىپ، بىلتە شام ىستەي باستادى. حاقوستىڭ شۋداسىنان بىلتە ىستەپ، جاڭاعىنىڭ قابىعىن ساۋىت ەتىپ، دونىنەن سىعىپ مايىن شىعارىپ وتىردى. ءبىر مەزگىلدە قوجاسى كۇرسىندى دە قۇلىنا ايتتى:
- كۇن جوق دەگەنىم راس ەمەس پە؟! «كۇن-كۇن» دەپ ايتىلار كۇن دەگەن ول نە نارسە ءوزى؟ قۇلى ايتتى:
- قايدان بىلەيىن، كۇن نە نارسە ەكەنىن. كۇنمەن جۇمىسىم دا جوق. مىنە، مەن بىلتە شام ىستەپ الدىم، مەنىڭ بىلەتىنىم وسى جارىق. بۇل جارىقپەن ساعان دا قىزمەت قىلامىن. ۇيدەگى نارسەلەردى تاۋىپ الامىن. - قول شامىن قولىنا الىپ كوتەرىپ: «مەنىڭ كۇنىم مىناۋ»، - دەدى. سول جەردە بالداقپەن جۇرەتىن ءبىر اقساق وتىر ەدى. بۇل سوزدەردى ەستىپ، كۇلىمسىرەدى دە سوقىرعا ايتتى: كۇندى بىلمەگەنىڭ ىشتەن تۋعان سوقىرسىز عوي، مەن ساعان كۇن نە نارسە ەكەنىن ايتىپ بەرەيىن. كۇن وتتان جاسالعان دومالاق، بۇل دومالاق كۇندە تەڭىزدەن شىعادى دا كۇندە بارىپ كىشكەنە ءبىزدىڭ ارالدىڭ تاۋىنىڭ اراسىنا بارىپ قونادى. مۇنى ءبىز كۇندە كورەمىز. كوزىڭ ساۋ بولسا، سەن دە كورەر ەدىڭ.
مىنا ءسوزدى ەستىپ، سوندا وتىرعان ءبىر بالىقشى اقساققا ايتتى: بۇلاي دەپ وتىرعانىڭ ارالىڭنان شىعىپ، الىسىراق جۇرمەگەنىڭ عوي. كۇن ءبىزدىڭ ارالدىڭ تاۋىنا قونبايتۇعىنىن اقساق بولماساڭ، تەڭىزبەن ءجۇرىپ كورەر ەدىڭ. كۇننىڭ قايدان شىعىپ، قايدان باتاتۇعىنىن مەن ايتىپ بەرەيىن. كۇن تەڭىزدەن شىعادى، تەڭىزگە باتادى. مەنىڭ مۇنىم ءشۇباسىز دۇرىس. كۇن سايىن كۇندى مەن سۋدا ءجۇرىپ، كوزىمنەن شىعارىپ، كوزىمنەن باتىرامىن. ۇندىلىك بىرەۋ ەستىپ ايتتى: «ەستى ادام ەسى جوقتىڭ ءسوزىن سويلەگەنىنە قايرانمىن. مۇنىڭ ايتۋىنشا كۇن وتتان جاسالعان بولا تۇرىپ سۋعا باتادى ەكەن دە، سونبەيدى ەكەن. مۇنى دا ءسوز دەپ ەسى دۇرىس ادام سويلەي مە؟! كۇن نە ەكەنىن مەن ايتىپ بەرەيىن، كۇن ديۋا دەگەن قۇداي. ارباسىنا ءمىنىپ كوكتەگى اسپىراۋا دەگەن التىن تاۋدى اينالادى دا جۇرەدى. راعۋ ءھام كيتۋ دەگەن ەكى جىلان كۇندى كەيدە جۇتىپ جىبەرەدى. سوندا قاراڭعى بولادى. ءبىراق ءبىزدىڭ ابىزدارىمىز (يمامدارىمىز) ازان ايتىپ، دۇعا قىلىپ، قۇتىلۋىنا تىلەكتەس بولادى. سولاردىڭ دۇعاسىمەن جارىق بولادى دەپ، سىزدەر سىقىلدى ءوز ارالىنان باسقا جەرگە شىقپاعان، كورگەن-بىلگەنى از، قاراڭعى ءجاھىل ادامدار ايتادى» دەگەندە، ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ، كەمە يەسى مىسىرلىق بىرەۋ سويلەدى، ول ايتتى:
- بۇ دا دۇرىس ەمەس، كۇن قۇداي ەمەس، ءھام جالعىز عانا ءۇندىنىڭ التىن تاۋىن اينالىپ تۇرمايدى. مەن سۋدا كوپ ءجۇردىم، قاراتەڭىزدە ءجۇردىم، عارابستان جاعاسىندا ءجۇردىم. ماداعاسقاردا دا، فيليپپابدا دا بولدىم. كۇننىڭ جارىعى جالعىز ءۇندىستانعا ەمەس، جەردىڭ بارىنە دە تۇسەدى. كۇن جاپونيانىڭ ارعى جاعىنان شىعادى. «جاپون» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى - كۇنتۋىس دەگەن ءسوز. سونان شىعىپ اعىلشىن ارالدارىنىڭ ار جاعىنا بارىپ باتادى. مەن مۇنى ءوز كوزىممەن تالاي كوردىم، اتامنان دا ەستىدىم. اتام تەڭىزدىڭ ەڭ شەتىنە شەيىن بارعان ادام. سوندىقتان مەن كۇننىڭ جايىن جاقسى بىلەمىن. ونىڭ ءسوزىن ءبىز مىنگەن كەمەدەگى اعىلشىن ماتروس (كەمە قىزمەتكەرى) ءبولىپ ايتتى:
- كۇننىڭ قالاي جۇرەتىن جايىن ءبىزدىڭ اعىلشىنداردان ارتىق ەشكىم بىلمەيدى. ءبىز اعىلشىن ادامدارى بىلەمىز، كۇن ەش ۋاقىتتا تۋمايدى دا، ەش جەردە باتىپ جاتپايدى دا. كۇن توقتاماي جەردى اينالادى دا جۇرەدى. ءبىز وسى جولى دا جەردى اينالىپ كەلىپ وتىرمىز. كۇننىڭ ەش جەردە قونىپ جاتقانىن كورگەنىمىز جوق.
جەردىڭ قاي جاعىندا دا بولسا، كۇن وسىنداي تاڭەرتەڭ كورىنەدى، كەشكە تامان تاساعا تۇسەدى. كۇننىڭ جەردى قالاي اينالىپ جۇرەتىن جايىن بايانداپ تۇسىندىرمەك ءۇشىن تاياقپەن قۇمنىڭ بەتىن سىزىپ شيمايلاپ، قاراپ ەدى، تۇسىندىرە المادى. سونان سوڭ، جانىندا وتىرعان كەمەنىڭ دۋمانشىسىنا قاراپ: مىناۋ مەنەن گورى وقىمىستى ەدى، بۇل دۇرىستاپ تۇسىندىرەر، - دەدى. دۋمانشى ەستى ادام ەكەن. ەندى جۇرتتىڭ ءبارى ءوتىنىپ ءتۇسىندىر دەگەن سوڭ سويلەدى، ول ايتتى:
- بارشاڭىزدار ءبىرىڭدى-ءبىرىڭ اداستىرماقسىڭدار! ءھام وزدەرىڭ دە الدانۋداسىڭدار! كۇن جەردەن اينالمايدى، جەر كۇننەن اينالادى. جەر ۇرشىقتاي ءۇيىرىلىپ اينالعاندا جەر ءۇستىنىڭ ءبارى دە بىرىنەن سوڭ ءبىرى كۇن جاققا قارايدى. جيىرما ءتورت ساعات ىشىندە جەردىڭ كۇنگە قارامايتىن جاعى جوق. جاپونيادا، فيليفيادا، بۇل ءبىز وتىرعان سوماتىرا دا كۇللى افريكا دا، ەۆروپا دا، ازيا دا سوتكەسىنە كۇنگە ءبىر-ءبىر قاراپ وتەدى. كۇن جارىعى تۇسەتىن ءبىر عانا تاۋ ەمەس، ءبىر عانا ارال ەمەس، ءبىر عانا تەڭىز ەمەس، كوپ پلانەتالارعا دا تۇسەتىن كۇننىڭ جارىعى. كۇن جالعىز ماعان عانا جارىق بولادى دەپ ءيا جالعىز مەنىڭ وتانىما عانا جارىق بولادى دەپ، كوزتارلىق ەتىپ، اياقتارىڭ اسىتان قاراماي، جوعارى كۇنگە قاراساڭدار وسى ايتقاننىڭ بارىنە دە ءارقايسىسىڭ وپ-وڭاي-اق تۇسىنەر ەدىڭدەر.
كوپ جۇرگەن، كوپ قاراپ، كوپ كورگەن دانىشپان دۋمانشىدان ەستىگەن ءسوزىم وسى ەدى قىتاي ءسوزىن بىلاي اياقتادى: «سولاي مىرزالار! كۇن تۋراسىندا قانداي اداسۋ-الدانۋ بولسا، قۇداي تۋراسىندا دا سونداي اداسۋ-الدانۋ بار. ءدىن تۋراسىندا اداسۋ ءتۇبى نامىستان، وزىمشىلدىكتەن. ءار ادام قۇداي وزىمدىكى، ءيا وتانىمدىكى، ءيا دىندەسىمدىكى بولسا ەكەن دەيدى. كۇللى دۇنيەگە سىيمايتىن ۇلىع ءتاڭىرىن ءار جۇرت ءوزىنىڭ عيباداتحاناسىنا قاماعىسى كەلەدى. ادامدار ءۇشىن قۇدايدىڭ ءوزى جاساعان عيباداتحاناسى جيھان.
وعان ادام سالعان عيباداتحانالار قانداي بولعانىمەن جەتەر مە؟ عيباداتحانالاردىڭ ۇلگىسىن ادامدار قۇداي جاساعان دۇنيەدەن الماي قايدان الدى؟ عيباداتحانالارعا قاراساق، كۇمبەزدەرى بار، شامدارى بار، سۋ ساۋىتتارى بار، سۋرەتتەرى بار، جازىلعان ماداقتارى بار، شاريعات كىتاپتارى بار، شالاتىن قۇرباندارى بار، قۇربان شالاتىن ورىندارى بار. ءبىراق كوكتەي سالىنعان كۇنبەز بار ما؟ كۇندەي، ايداي، جۇلدىزداي شام بار ما؟ تەڭىزدەي سۋ ساۋىتى بار ما؟ جانى بار ءبىر- بىرىنە قاراسقىش ادامعا جەتەرلىك سۋرەت بار ما؟ ءتاڭىرىنىڭ ىزگىلىگىن سيپاتتايتىن قۇداي ءوزى دۇنيەگە شاشقان نىعمەتىنە جەتەتىن ماداق ءسوزى بار ما؟ ادام جۇرەگىنە جازىپ قويعان قۇدايدىڭ ءوز كىتابىنداي شاريعات كىتابى بار ما؟ جاقىن ءۇشىن جانىن پيدا ەتەتىن ەرلىككە جەتەتىن قۇرباندىق بار ما؟ قۇرباندىق قابىل بولۋىنا ىزگى ادامنىڭ شىن ىقىلاسى كوڭىلىنەن ارتىق ورىن بار ما؟
نەعۇرلىم قۇدايدى جوعارى دەپ، بيىك دەپ، ۇلىق دەپ ۇقسا، سوعۇرلىم جاقسىراق تانىماقشى. جاقسىراق تانىعان سايىن قۇدايعا جاقىنىراق بولماقشى. جاقىن بولۋدىڭ ماعىناسى: راحمەتىن كورىپ، راقىمدى بولماق. بىرەۋدىڭ كوزى سوقىر، بىرەۋدىڭ كوڭىلى سوقىر. كوزى سوقىر جارىقتى كورمەي، جارىق جوق دەر، ياكي كۇنگە كوزى جەتپەي، كورىپ وتىرعان شامىن كۇن دەپ بىلەر. كوڭىلى سوقىر حاقتىقتى ايىرىپ، قۇدايدى تانىماي، قۇداي جوق دەر، ياكي قولىنا ۇستاپ، كوزىمەن كورىپ وتىرعان اعاشىن قۇداي دەپ بىلەر. قاي سوقىرلىق تا بولسا كەمشىلىك. ءبىراق سوقىرلىعىنىڭ بەينەتىن اركىم ءوزى كورەدى. كوزىڭ سوقىر دەپ قورلاۋ ءجون بولا ما؟ كوڭىلىڭ سوقىر دەپ قورلاۋ دا ءجون ەمەس».
كانفۋتسي جولىنداعى قىتاي وسىلاي دەدى. ءدىن ارتىقشىلىعىنا تالاسىپ كوفەحانانى باسىنا كوشىرىپ، دۋلاپ- شۋلاپ وتىرعان جۇرت تالاستارىن تاستاپ، جىم-جىرت بولدى. بۇل ءسوز ادام بالاسىنىڭ بارىنە اعايىنشىلىق كوزبەن قاراعان رۋستىڭ ۇلىع فيلوسوفى تولستوي سوزىنەن الىندى. ول بەرناردەن دەسان پيەر دەگەننىڭ سوزىنەن العان ەكەن. باسقالار دا تولستوي كوزىمەن قاراسا، وسى كۇنگى بالقاندا سۋداي اعىپ، توگىلىپ جاتقان قانعا ورىن بولماس ەدى.
ءا. ب.
1913 ج. «قازاق» گازەتى № 2 -سانى