مۇحتار اۋەزوۆ. بيلەر ايتىسى
سوندىقتان، قازىردە قانداي تۇرلەرى كەزدەسەتىنىن ايتامىز. ءبىراق بۇل جىكتەۋ ۋاقىتشا عانا جىكتەۋ جانە ىلعي ىشكى ماعىناسىنا عانا قاراپ جاسالعان جىكتەۋ بولادى. وسى بەتپەن قاراستىرعاندا بيلىك ايتىستارى: ءبىرىنشى، داۋ مەن بيلىكتى قوسا ايتىپ، رۋ جىگىنىڭ بەتىمەن سويلەيتىندەرى بولادى. مىسالى، بۇقار جىراۋدىڭ كەرەيگە ايتقان تاقپاعى:
كەرەي، قايدا باراسىڭ،
سىردىڭ بويىن كوبەلەپ.
سەن قاشساڭ دا، مەن قويمان،
ارعىماعىم جەبەلەپ.
ەندى الدىڭنان شىعايىن،
جاۋعان كۇندەي سەبەلەپ.
اق مىرزامدى ءولتىردىڭ،
اق سويىلمەن توبەلەپ.
مەن ارعىن دەگەن ارىسپىن،
ازۋى كەرە قارىسپىن.
سەن - بۇزاۋ تەرىسى شونشىكسىڭ،
مەن - وگىز تەرىسى تالىسپىن.
ابىلاي الدىندا بىتىسسەڭ،
قۇداندالى تانىسپىن.
ابىلاي الدىندا بىتپەسەڭ،
اتاسىن بىلمەس الىسپىن.
كوشىڭ كەتەر ءبىر جاققا،
مالىڭ كەتەر ءبىر جاققا،
كوش سوڭىنان جەتە الماي،
ەسىڭ شىعار سول شاقتا.
جار باسىنا قونارسىڭ،
جارتى لاشىق تىگەرسىڭ،
اۋىزىڭنان اس كەتەر،
قارا كوزدەن جاس كەتەر،
بۇل قىلىعىڭ قويماساڭ،
سوناۋ كەۋدەدەگى دۋلىعاداي باس كەتەر.
ەكىنشى، ەكى ءبيدىڭ ءادىل بيلىككە تالاسىپ ايتقان تالاس سوزدەرى. مىسالى، اقتايلاق، سولتاباي بيلىگى.
اقتايلاق:
باي قونىسىن سۇراساڭ،
باتپاق سۋلى دالاسى.
قوي قونىسىن سۇراساڭ،
كەكىرەلى جانتىق شوراشى.
قۇيسا- داعى تاۋسىلماس،
قىدىرلى بايدىڭ ساباسى.
ءسىرا دا ۇشپاق كورەر-اۋ،
وسىنداي تاپقان اناسى، -
دەپ ءوزىنىڭ كەۋدەسىن ءتۇرتىپ:
سەن ءتورت كىسى كۇمان ۇستاتساڭ،
مەن توقسان تۇيە قۇن كەستىم،
ءسوزىمنىڭ بولسا راسى.
بۇگىن كەرەي ولگەندە،
ەرتەڭ نايمان ولمەي مە،
ءولىمدى جاننىڭ مۇراسى، - دەيدى.
بۇل ءسوزدى سولتاباي ۇناتپاعاندا، تاعى اقتايلاق:
اۋەلى باعىرا اشىلسا،
اققۋ شومار كولدەرگە.
تۋىسقانى كىمنىڭ كوپ بولسا،
ۇلكەن مەدەۋ بەلدەرگە.
قىرىق كەز تورعىن جاتىر عوي،
اق ساندىقتىڭ تۇبىندە.
ءبارىن ايت تا، ءبىرىن ايت،
سۇلتانجان- اۋ، سار قاسقا ات تۇر عوي بەلدەۋدە، -
دەيدى.
ءۇشىنشى، ارباسىپ، ىرعاسىپ جۇمباقپەن، تۇسپالمەن ايتىساتىن تالاس بيلىك، مىسالى قارامەندە مەن كەڭگىرباي بيلىگى. دادان رۋى بوقتى دەگەن كىسىنىڭ ءبىر اعايىنىنان، توبىقتىنىڭ مىرزا دەگەن رۋى بەس قىسىراق ۇرلاپ، قىرىپ الىپتى. قۋعىنشى كەلگەندە، مىرزا تانىپ، الدە نەشە جەردە ءسوز بولىپ، اياعى قابەكەڭ مەن قارامەندەگە بارىپ، ەكەۋى بىرىنە- ءبىرى ءسوزىن ايتىپ، اراسىنا قايتا- قايتا كىسى ءجۇرىپتى.
ناعىز جارىققا تۇسەتىن ەكى كۋا بولماي، ىشەك-قارىن ارشىعان قاتىننان شىققان ءسوز دەپ، جۇماعۇل بولىپ جابىلا تانعان سوڭ، كۇمانعا سالايىق دەسە، بوقتى كونبەي، ابدەن ىسقاياق داۋعا اينالعان. سول تاقىرىپتى قابەكەڭ بايعارا كەنبايدى قارامەندەگە جۇمساردىڭ الدىندا، سەندەر قارامەندەگە: «شىن بولسا، جەلدەگەن تايى شىعار. وتىرىك بولسا، قازاقتىڭ باياعى جالا جاپقان جايى شىعار. باتىر ايعاق، باي شۇگەلى بولماعان داۋدىڭ جايى قالاي بولاتىنىن قارامەندە ءوزى ايتسىن»، - دەپ ايتىڭدار. سوندا قارامەندە ايتار: «بۇل قارەكەڭنىڭ كۇمان ال دەگەنى مە، نە باسقا جۇزدەن كەلگەن داۋ ەمەس. تىم بولماسا وزگە ورتا ءجۇز داۋى ەمەس. قارامەندە مەن كەڭگىرباي توبىقتىنىڭ بەس تايىن قاعىپ تابا الماي، كۇمانعا سالىپتى دەگەنگە جاننىڭ ءبورى كۇلمەي مە. ونان دا قابەكەم ءوزى قاقىندا، نە بار، نە جوق قىلسىن، مەن ءسوزىمدى سول كىسىگە بيلەتتىم» دەر. سوندا سەن ويلانعانسىپ وتىر دا: «ياپىر-اي، بۇرىن دا شاتاسقان انتۇرعان داۋ ەدى. ەندى ەكەۋىڭنىڭ اراندا ءجۇرىپ، وسى بەس تاي ءۇشىن ءومىرىمىز وتە مە؟ «. بۇل ءسوزىڭىزدى ايتقاندا، قابەكەڭ: «قارامەندەنىڭ مۇنىسىنا راحمەت، بەردى دەپ جۇتا سالعانىم لايىق ەمەس قوي، مەن وزىنە بەرگەنىم بەرگەن دەسە، تاعى قايتا كەلەم بە؟ ءبىتىمىن ايتىپ جىبەرسەڭىز بولماي ما؟ قابەكەڭ سىزگە بەردى عوي» دەندەر. سوندا قارامەندە ايتار: «كەڭگىرباي بۇل ءسوزدى ماعان ءبىرجولاتا بەرىپ وتىرعان جوق، ونىسىن ءسوز قوسىپ، قۇيرىعىنان ۇستاي بەرىپ وتىرعانىنان بىلمەيمىسىڭ، ونىڭ قاسىندا كوپ ءجۇرىپ، سىرلاس بولىپ ەدىڭ عوي:
«قۇيرىعىن ۇستاپ مال بەرسە،
قولىما ءتيدى دەمەڭىز،
الاقانىن جايماي اس بەرسە،
اساتتى عوي دەمەڭىز»، -
دەپ، قۇتتىباي ءبي ايتقان جوق پا. بۇل ءسوزدى مەنى قىستاماي-اق ءوزى ايتسىن، ءبىراق:
«قوڭىردى قاعۋ كىمگە ءجون،
ءومىردى قاعۋ كىمگە ءجون
وسىنىمدى ايت»، -
دەر. سوندا سەن: «بۇل سوڭعى ءسوزىڭدى قابەكەڭە ايتىپ بارمايمىن. مۇنىڭىز قابەكەڭنىڭ ءوزىن كۇمانعا ۇستاعان بولماي ما؟ - دە، ول ءسوز ايتقانشا: «ايتقاندايىن، باياعىدا قازىبەك بي انەت باباڭنان شاريعاتپەن ەسكى قازاق جولىن ۇيرەنەمىن دەپ، كوشىپ كەلىپ، ءبىر جاز ۇيرەنىپ، كۇز قايتا كوشەرىندە: «تابان اقىندى ايت، باتا بەر»، دەگەندە، باباڭ نە دەپ ەدى. سونى ۇمىتىپ قالىپپىن، سۇراي كەل، وسى سوزگە نە ايتسا دا ۇمىتپاي كەل دەپ ەدى-اۋ» دەپ ايت»، - دەيدى.
كەنباي قارامەندەگە كەلىپ، قابەكەڭ ءسوزىن ايتسا، ءدال قابەكەمنىڭ ايتادى دەگەنىن ايتىپتى. ۇيرەتىندى سوزدەرگە ءدال ايتقانداي شىعىپتى دا: «سوڭعى ءسوزىڭدى ايتپايمىن، باباڭ قازىبەككە نە دەپ ەدى؟ «- دەگەندە، قارامەندە: «ءا» دەپ تۇرا قالىپ: «مەن اداسىپ وتىر ەكەنمىن عوي. بۇل ءسوز كەنبايشانىڭ ءسوزى ەمەس، كەڭگىربايشانىڭ ءسوزى ەكەن عوي، جاۋلاسقان جاتقا ايتاتىن ءبىتىمسىز ءسوزىن ماعان ايتقانى ەكەن عوي:
- كوبىك اۋىز بوقتى كونبەس،
كوك اۋرۋ مىرزا بەرمەس،
كەڭگىرباي ءسوزى بۇل بولسا،
بۇل ارا قونىس بولماس.
كەڭگىربايعا سالەم دە، بۇل ءسوزدى ماعان بەرسە، مەن بەس تايدى سالاۋات قىلدىم. ول ۇلكەن بولىپ قونىس السىن، مەن وتاۋ بولىپ ءورىس الايىن.
كۇندەردىڭ كۇنىندە
كورىسەرگە كۇن جاقسى بولسىن.
الىستان ىزدەمەسىن،
كەزەڭ استىنداعى كەڭ قاقتان تابار، -
دەپتى انەت باباڭ.
قازاق جولى قاناعات،
و دا جولدان اداسپاس،
قاساڭداۋ ەمى شاريعات،
وعان ەشكىم تالاسپاس، -
دەگەن ەكەن.
ءتورتىنشى، داۋ مەن بيلىك تۇسىندا، نە جامانداپ، نە ماقتاپ ايتاتىن سوزدەر. مىسالى، سابىربايدىڭ سولتاباي تورەگە ايتقان ولەڭى:
الديار، ءبىزدىڭ اۋىل بەرىكقارادا،
بەلگە سوققان جىلانداي ەكى ارادا
توبىقتى كۇندە ءتيىپ جىلقى الادى،
يەسىز يەن ەلدە ەرىك بولا ما.
شۇبارىم، ارعىماعىم، ارىستانىم،
سوزگە باي اۋىزدىققا الىسقانىم،
جاسىقتى جانىپ- جانىپ تاسقا سالعان،
بولاتتىڭ سۋىن تاپقان، دانىشپانىم.
شۇبارىم، ارعىماعىم، كەرمارالىم،
ءوز زاڭىنشا پولكوۆنيك، جاندارالىم.
كاپىر قاۋلان بولعاندا، مۇسىلمان از،
قايراڭداپ قازى قۇرتتاي جان قالارىم.
شۇبارىم، ارعىماعىم، جۇلدە العانىم،
ارقاۋىلدىڭ جونىنداي كۇن شالعانىم.
اسۋسىز تاۋ، وتكەلسىز سۋ كەلگەندە،
قۇيقىلجىپ قۇلادىنداي جول سالعانىم.
شۇبارىم، ارعىماعىم، سارى جىلىك،
ارعىن، نايمان اراسى بولدى بۇلىك،
ەجەل، تىشقان قىستايدى قۇندىزدىنىڭ
يەن ءتۇر باباڭ قونعان قىزىل شىلىك.
سولتەكە، سەنىمەنەن قاي تورە تەڭ،
تورەنى اقىل، قارانى قايراتپەن جەڭ.
جالدى جىلقى، قۇيرىقتى قوي جەمەگەن،
حان يەم- اي، سول مىنەزىڭ جايىقتان كەڭ.
سولتەكەم بەسبايىستىڭ قاراعىنداي،
الىبەك، ايتاق قىستايدى قارا قۇمدى-اي،
قولىنا وتتى شالا ۇستاپ تۋعان،
جات باۋىر قىلا كورمە باراعىمدى-اي.
بۇل ايتىستاردا ەكى جاقتىڭ بىردەي ايتۋى شارت ەمەس، زاتىندا داۋ مەن تالاس، تارتىس ۇستىندە شىققان سوزدەر بولعاندىقتان، جالعىز ءبىر-اق جاقتىڭ سوزدەرى ولەڭمەن ايتىلعان بولسا دا، بيلەر ايتىسىنىڭ مىسالىنا الامىز.