قاسىم قايسەنوۆتىڭ جاۋ تىلىنداعى جورىقتارى: اڭىزعا اينالعان ەرلىكتەر
بۇكىل ك س ر و بويىنشا 12 مىڭنان استام جاۋىنگەر، كوماندير، قولباسشى، پارتيزان، قاراپايىم حالىق وكىلدەرىنە 1934-جىلى بەلگىلەنگەن ەڭ جوعارى قۇرمەت - كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلسە، سونىڭ 103 ءى- قازاق ۇلتىنان شىققان.
ال، جالپى، بۇل اتاققا 500 گە جۋىق قازاقستاندىق يە بولدى. ولاردىڭ ءاربىرىنىڭ ەسىمى ەلدىڭ ەسىندە، حالىقتىڭ جۇرەگىندە.
كەڭەس دالاسىنداعى قيان-كەسكى ۇرىستار
مايدان شەبىندە عانا بولعان جوق، جاۋدىڭ تىلىندا دا پارتيزان وتريادتارى كوزسىز ەرلىكتەر كورسەتىپ جاتتى. پارتيزاندار ەشەلونداردى جارىپ، قارۋ- جاراق، وق-ءدارى، ازىق-تۇلىك، اسكەري تەحنيكالاردى جويىپ، نەمىستەردى وراسان شىعىنعا ۇشىراتىپ وتىردى. تۇتقيىلدان شابۋىل جاساپ، اسكەري تۇتقىنداردى بوساتىپ الىپ، تۇنگى ۋاقىتتاردا دۇركىن-دۇركىن سوققى بەرىپ، فاشيستەردىڭ دەگبىرىن قاشىردى.
اسىرەسە كەڭەس اسكەرى جاۋدى تىقسىرتىپ كەلە جاتقاندا تىلدان شابۋىل ۇيىمداستىرىپ، جاۋدىڭ بەرىك بەكىنۋىنە كەدەرگى جاسادى.
بۇل ءتاسىل وتە جەمىستى بولىپ شىعىپ، ورتالىق شتاب پارتيزاندىق قوزعالىستارعا ەڭ جاۋجۇرەك جاۋىنگەرلەردى ىرىكتەپ اتتاندىرىپ وتىردى. ارنايى اسكەري دايىندىقتان وتكەن ماماندار از ۋاقىتتا جەرگىلىكتى حالىقتان ورمان ىشىندە جاساق قۇرىپ، اسكەري ءتارتىپ ورناتىپ، تىلداعى قارسىلىق ۇلكەن كۇشكە اينالدى. جەڭىس كۇنىن جاقىنداتۋعا وراسان ۇلەس قوسقان وسىنداي جاۋجۇرەك جاۋىنگەرلەردىڭ ىشىندە قازاقتىڭ قايسار ۇلى قاسىم قايسەنوۆ تە بار ەدى.
قاسىم قايسەنوۆ 1918-جىلى 23- ساۋىردە شىعىس قازاقستان وبلىسى ۇلان اۋدانىنىڭ اسۋ-بۇلاق اۋىلىندا قاراپايىم ەڭبەكشى وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1934-جىلى ورتا مەكتەپتى تولىق اياقتاماي، وسكەمەن قالاسىنداعى ساياسي-اعارتۋ تەحنيكۋمىنا وقۋعا تۇسەدى. 1939-جىلى ونى بىتىرگەن سوڭ اسكەري-بارلاۋ مەكتەبىنە جىبەرىلەدى. 1941-جىلى قاراشا ايىندا وسى مەكتەپتى بىتىرگەن بويدا، وڭتۇستىك-باتىس مايدانىنىڭ شتابىنا جونەلتىلەدى. سول جەردەن ارنايى تاپسىرما بويىنشا ۋكراينانىڭ باسقىنشىلار قولىندا قالعان جەرىنە اتتانادى.
بارا سالىسىمەن قاسىم قايسەنوۆ ۆ. ي. چاپايەۆ اتىنداعى پارتيزان قۇراماسىنىڭ وتريادىن باسقارادى. مولداۆيا، ۋكراينانىڭ زاكارپاتە بولىگى، چەحوسلوۆاكيا جانە رۋمىنيا جەرىندەگى ۇرىستارعا قاتىسادى. وسى جىلداردا باستان كەشكەن وقيعالارىن كەيىن كولەمدى ەڭبەك ەتىپ جاريالايدى.
«جاۋ تىلىندا» دەپ اتالاتىن كىتابىنىڭ العى سوزىندە اۆتور اۋىر كۇندەردەن ەستە قالعان وقيعالاردى سارعايىپ، توزىعى جەتكەن قويىن داپتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ جازعانىن ايتادى. ءتىپتى، مايدانداعى ءومىر شىندىعىنان الىس كەتپەگەنىن، قاندى كويلەك پارتيزان دوستارىنىڭ اتى-جوندەرى دە وزگەرتىلمەگەنىن، جەر-سۋ، قالا اتتارى دا قاز قالپىندا ساقتالعانىن جازادى. بۇل تۇرعىدان العاندا، ەڭبەك از-كەم ادەبي كوركەمدەلگەنى بولماسا، شىنايى ەستەلىكتەر دەپ ساناۋعا ابدەن لايىق. بۇگىن وسى ءبىر ەستەلىكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ قاھارمان پارتيزاننىڭ جاۋ تىلىنداعى كۇندەرىنەن سىر شەتپەكپىز...
العاشقى ساپار
قاسىم قايسەنوۆ وڭتۇستىك-باتىس مايدانىنىڭ شتابىنا جەتىسىمەن ۋكراينا پارتيزاندار قوزعالىسى ورتالىق شتابىنىڭ باستىعى گەنەرال-مايور ستروكاچتىڭ بۇيرىعىمەن 8-پارتيزاندار وتريادىنىڭ كومانديرلىگىنە تاعايىندالىپ، مىنانداي تاپسىرمالار الادى: جاۋ قولىندا قالعان كييەۆ، پولتاۆا وبلىستارىندا جەرگىلىكتى حالىقتان پارتيزان وتريادتارىن ۇيىمداستىرىپ، جاۋدىڭ تىلىنا ىرىتكى سالۋ؛ كوپىرلەردى، قاتىناس جولدارىن، كوممۋنيكاتسيالىق توراپتاردى تالقانداۋ؛ جەكە شىققان نەمىستەردىڭ كوزىن قۇرتۋ؛ جاۋدىڭ بارلىق كۇشتەرىنە بوگەت جاساپ، ۇرەۋ تۋعىزۋ...
جۇكتەلگەن مىندەتتى ورىنداۋ ءۇشىن 9 پارتيزان العاش رەت جاۋ تىلىنا اتتانادى.
23 جاسقا ەندى تولعان قاسىم باستاعان وترياد پاراشيۋتپەن جەرگە تۇسىسىمەن جاۋ قورشاپ الىپ، قاسىنداعى جولداستارى تۇگەل قازا تابادى. ارەڭ دەگەندە نەمىس سولداتتارىنان قارا ءۇزىپ شىققان ول بالەن كۇن ورمان ىشىندە جاپادان جالعىز جان ساۋعالاپ جۇرەدى. وسى كەزدەردەگى قيىندىقتاردى بىلاي دەپ جازادى:
«ورمان ىشىنەن جۇرەگىڭدى جالعايتىن ءنار تابا قويۋ وڭاي ەمەس. پىشاقتىڭ ۇشىمەن قايىڭنىڭ قابىعىن تەسىپ، وعان تۇتىك ىسپەتتەس ءىشى قۋىس قۋ ءشوپ سۇعىپ، استىنا كونسەرۆى قالبىرىن توسىپ قويام. قانت قوسقان شاي ءتاررىزدى ءتاتتى-اق. ىشسەم ءاجاپتاۋىر ءنار الىپ، جۇرەگىم جالعانىپ قالعانداي بولادى. ەكىنشى ءبىر قورەگىم: تەرەكتىڭ سىرتقى قابىعىنىڭ استىنداعى اق شەلى... ءدامسىز بولعانمەن، ودان دا تالعاۋ العانداي بولامىن. سوڭعى كۇندەرى اشتىقتان ابدەن بۇرالىپ، كوزىم قاراۋىتىپ، باسىم اينالىپ، قارعا ادىم جەر مۇڭ بولىپ بارادى. ەندى ەڭبەكتەپ ءجۇرىپ، جوڭىشقانىڭ كوگىلدىر گۇلىن تەرىپ جەيتىن بولعام. ودان وزگە قورەك جوق».
ءوستىپ جۇرگەندە دنەپر جاعاسىنان بالىقشى ميكولا قارتقا جولىعىپ، جان شاقىرادى. ول دا نەمىستەن قاشىپ، اۋىل-اۋىلدى كەزىپ جۇرگەن پەندە بولىپ شىعادى. قاسىمدى جاقىن ماڭداعى تۋىستارىنىڭ ۇيىنە اپارىپ، الدەندىرىپ، كۇش جيعىزادى...
جارى مەستىڭ جازاسى
كيەۆ وبلىسى رجيتسيەۆ اۋدانىنداعى ماكەدون سەلوسىندا «سوعىس تۇتقىنى» دەگەن جالعان قۇجاتپەن ەركىن جۇرگەن كەزى. جەرگىلىكتى ۇلتشىلداردىڭ ءبىرى نەمىس كومەندانتتارىنا سىرتىنان «ساياسي سەنىمسىز» دەپ كورسەتكەن بولۋى كەرەك، قاسىمدى كومەنداتۋراعا تەكسەرۋگە شاقىرادى. اۋداندىق استىرتىن ۇيىم مۇشەلەرى پوپوۆ، كلوپوۆ، دىچەنكو، ابرامەنكو، ولەينيك، گامان سىندى جولداستارىمەن اقىلداسا كەلە، وندا ەشنارسە تۇسىنبەيتىن جارىمەس ادام بولىپ باراتىن بولىپ شەشەدى.
البا-جۇلبا كيىم كيىپ، كىر-قوجالاق كەيىپتە جالاڭاياق كومەنداتۋراعا كەلگەن قاسىمدى نەمىس پوليتسايلارى جيىركەنە قارسى الادى. قويعان سۇراقتىڭ بارىنە جاۋاپ بەرمەي، بىرەسە ويناپ تۇرعان پاتەفونعا، بىرەسە قابىرعاعا قاراپ مەلشيىپ وتىرا بەرگەن سوڭ پوليتسايلار: «مىنانى ساياسي قاۋىپتى دەپ جۇرگەن جۇرتتا ەس جوق. ءوزى ورىس ءتىلىن دە بىلمەيدى ەكەن، ابدەن ەسى اۋىپ كەتكەن. ۇلتى وزبەك بولۋ كەرەك» دەپ شىعارىپ سالادى.
ارادا ەكى-ءۇش اي وتكەندە رجيتسيەۆ، پەرەياسلاۆ، ميرونوۆكا اۋداندارى استىرتىن ۇيىمدارىنىڭ كۇشىمەن شاعىن-شاعىن ەكى پارتيزان وتريادى قۇرىلىپ، ولار ورمانعا كەتۋى كەرەك بولادى. ورمانعا كەتپەس بۇرىن جەرگىلىكتى كومەنداتۋرالاردى تالقانداپ، قارۋ جاراقتارىن الىپ كەتۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانادى. قاسىم باستاعان توپ وسى ماكەدون سەلوسىنىڭ كومەندانتىن، 12 پوليتسايىن، ءتىلماشىن ءتۇن ىشىندە قولعا ءتۇسىرىپ، ورمانعا الىپ كىرەدى. تاڭ اتا وزدەرى مازاق ەتىپ شىعارىپ سالعان ازيالىقتى كورىپ، پوليتسايلار «بۇنى جارىمەس دەپ جۇرگەن ءبىز جارىمەس ەكەنبىز» دەگەندەي وڭدەرى بۇزىلىپ كەتەدى.
پارتيزان وتريادى دالالىق سوتىنىڭ ۇكىمى بويىنشا جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا تىزەسىن باتىرعان كومەندانت پەن ونىڭ نوكەرلەرى تۇگەل اتۋ جازاسىنا بۇيىرىلىپ، جەر جاستانادى. العاشقى تاپسىرمانى ورىنداپ شىققان توپ پانيتوۆ ورمانىنداعى 8-پارتيزان وتريادىنا كەلىپ قوسىلادى.
كوزين كومەندانتىنىڭ كوزىن جويۋ
كەڭەس اسكەرى شەگىنىپ، مايدان شەبى دنەپردەن شىعىسقا ۇزاپ كەتكەن تۇستا سەلو-قالالاردا نەمىستىڭ اسكەري كومەنداتۋرالارى، جاندارمدارى مەن پوليتسايلارى ويلارىنا كەلگەنىن ىستەي باستايدى. ەلدى توناپ، ازىق- تۇلىكتەرىن تارتىپ الىپ، مايدانعا، گەرمانياعا جونەلتىپ جاتادى. ونىمەن قويماي، جۇمىسقا جارامدى جەرگىلىكتى جاستاردى كۇشپەن گەرمانياعا ايداتادى.
وسى تۇستا كيەۆ وبلىسى ميرونوۆكا اۋدانى كوزين سەلوسى كومەندانتىنىڭ جاۋىزدىعى اسىپ تۇرادى. جۇرت ونىڭ قولعا تۇسكەن پاناس ەسىمدى پارتيزاندى اسقان قاتىگەزدىكپەن ولتىرگەنىن ايتقاندا زار يلەيتىن ەدى. اتىسىپ ءجۇرىپ جارالى بولعان جاۋىنگەردى سەلوعا اكەلىپ كەسكىلەپ، ىستىق تەمىرمەن قارىپ، ازاپتاپ ولتىرگەن. وسى زالىمنىڭ كوزىن جويۋ قاسىم قايسەنوۆكە جۇكتەلەدى. ول قاسىنا يۆان پريماك، نيكولاي پوپوۆ، ۆيكتور، ۆاسيلي حلوپوۆ سىندى سىرالعى جولداستارىن ەرتىپ، سول ءتۇنى كومەندانتتىڭ كوزىن جويادى.
ميرونوۆكا كومەندانتى
ەدىل بويىنداعى شايقاستىڭ كەزى. نەمىستەر دنەپردىڭ وڭ جاعالاۋىنداعى رەزەرۆتە تۇرعان اسكەرىن سول جاعالاۋعا كوشىرىپ، توپتاستىرا باستاعان. بۇل توڭىرەكتە ءوز جاساعىنان ايرىلعان سايىن جاۋدىڭ جەرگىلىكتى حالىققا وشپەندىلىگى ءورشىپ بارا جاتادى. سەلولارداعى كومەندانتتار، سەلو ستاروستالارى «كومۋنيسسىڭ»، «كومسومولسىڭ»، «پارتيزانسىڭ» دەگەن جەلەۋلەرمەن جەرگىلىكتى حالىقتى اتىپ-اسۋى كوبەيىپ كەتكەن شاق. اسىرەسە، ميرونوۆكا كومەندانتى قانشاما جازىقسىز ادامنىڭ قانىن موينىنا جۇكتەگەنى جۇرتقا ءمالىم بولاتىن. ونىڭ كوزىن قۇرتۋ جونىندەگى تاپسىرما قاسىم قايسەنوۆكە بەرىلەدى.
الدەبىر باسكەسەردىڭ پارتيزاندارعا قارسى ۇرىستا ەرلىك كورسەتكەنى ءۇشىن العان قۇجاتىن ۇسىنىپ، ۆاسيانى (تىلدا جۇرگەندە قاسىمدى ءبارى سولاي اتاعان) تاپسىرماعا جونەلتەدى.
بۇل قۇجاتپەن ول ميرونوۆكا اۋدانىنا قاراستى يۋحنو حۋتورىنا جەتىپ، جەرگىلىكتى ستاروستادان قالاعا جەتكىزىپ تاستاۋىن تالاپ ەتەدى. ستاروستا ءبىر اۋىز سوزگە كەلمەستەن، قاسىنا 14-15 جاستاعى بالانى ەرتىپ، قوس اتپەن جولعا شىعارىپ سالادى.
تال تۇستە كومەنداتۋراعا بارىپ، نەمىس ءتىلىن جەتىك بىلەتىنىن ايتىپ، حاتشى ايەلدەن كومەندانتقا جالعىز كىرۋگە ءوتىنىش بىلدىرەدى. جوعارىدان ارنايى تاپسىرمامەن كەلگەنىن، ەشكىم مازالاماۋى كەرەكتىگىن ەسكەرتەدى. وسىلاي جالعىز ءوزى كومەندانتقا كىرىپ كەتەدى.
كىرىپ بارىپ، سەكەم الدىرماس ءۇشىن وڭ قولىن كوتەرىپ، نەمىستەرشە سالەمدەسەدى. كەلەسى ساتتە ءتوس قالتاسىنا قولىن سالا بەرەدى. كومەندانت قۇجاتىن كورسەتكەلى جاتىر دەپ تۇسىنسە كەرەك، وتىرعان ورنىنان تاپجىلماي قاراپ وتىرادى. وسى كەزدە دىبىسسىز پيستولەتتى لەزدە شىعارىپ، قاق ماڭدايدان باسىپ قالادى. سودان سوڭ قالتاسىنداعى «چاپايەۆ» قۇراماسى دالالىق سوتىنىڭ جەندەتتى اتۋ جازاسىنا بۇيىرعان ۇكىمىن ستولدىڭ ۇستىنە جايىپ كەتەدى.
شىعىپ بارا جاتىپ حاتشىعا: «پان ەشكىمدى قابىلدامايمىن دەدى. ازىرگە ەشكىم كىرمەسىن»، - دەپ ەسىكتى نىعارلاپ جابادى.
ەندىگى ساتتە كۇدىك تۋدىرماۋ ءۇشىن قانشا جۇرەگى تاس توبەسىنە شىعىپ تۇرسا دا، اتقا دەيىن اقىرىن باسىپ بارۋ كەرەك. وسى ساتتەگى الاي-دۇلەي بولعان جاي كۇيىن بىلاي سيپاتتايدى:
«اتتەڭ شىركىن، اتقا ءبىر جەتسەم-اۋ» دەيمىن! اندا-ساندا ارتىما ۇرلانا ءبىر قاراپ قويامىن. كۇدىكتى ەشنارسە كورىنبەيدى. كومەنداتۋرا الىستاعان سايىن اياعىمدى جىلدام باسامىن».
بۇلار قالادان شىعا بەرە ارتىنان پوليتسايلار اسپانعا مىلتىق اتىپ، ءبىر-بىرىنە بەلگى بەرە باستايدى. سالدەن سوڭ قۋعىنشىلاردىڭ دا قاراسى كورىنەدى. اتقوسشى بالا ەكەۋى ازەر دەگەندە قۇتىلىپ، ورمانعا ەنەدى. بۇل باتىر قاسىمنىڭ قاپتاعان جاۋ ورتاسىنا جالعىز بارىپ، جۇرتتى قاقساتقان زۇلىمنىڭ كوزىن جويعان كەزەكتى تاپسىرماسى ەدى. ارينە، مۇنداي قيىن ىستەر تەك تاڭداۋلى پارتيزاندارعا عانا تاپسىرىلاتىن.
قاسىم قايسەنوۆتى ۋكراينادان كەيىن دە تالاي قاندى جورىقتار، ەرلىككە تولى ۇرىستار كۇتىپ تۇرعان ەدى. شتاب تاپسىرماسىمەن قاسىنا ءبىر عانا جولداسىن ەرتىپ، كارپات تاۋىنا تۇسىرىلەدى. ەكەۋى از ۋاقىتتا جەرگىلىكتى حالىقتان جاساق قۇرىپ، تالاي-تالاي قيان-كەسكى ۇرىستار ۇيىمداستىرادى. سان رەت اجالمەن بەتپە-بەت كەلىپ، تۋعان ەلىمەن، جەرىمەن ىشتەي قوشتاسادى. ءبىراق، ەشقاشان بەرىلۋدى، نە شەگىنۋدى ويلامايدى. سول ءۇشىن دە ونى كومانديرى «كازاحسكيي نارود»، «امانگەلدى» دەپ ارقاسىنان قاعاتىن. ونىسى - باتىلدىعىن مويىنداپ، ماقتان تۇتقانى، ماقتاعانى دا!
ەلگە ورالۋ
جاۋ تىلىنان شىعىپ، كيەۆتەگى ۋكراينانىڭ پارتيزاندار قوزعالىسى شتابى قاسىنداعى دەمالىس ۇيىندە جاتقان قاسىمدى اتاقتى اقىن، پارتيزان وتريادىنىڭ كوميسسارى جۇماعالي ساين ىزدەپ بارادى. وسى ءبىر جۇزدەسۋ ونىڭ تاعدىرىندا ۇلكەن وزگەرىس اكەلەدى. سەبەبى، قاسىم قايسەنوۆ سوعىستان كەيىن ۋكراينادا قالۋعا بەل بايلاپ جۇرگەن. وسى شەشىمىن ەستىگەن جۇمەكەڭنىڭ ءوڭى بۇزىلىپ كەتەدى. بۇل شەشىمنىڭ دۇرىس ەمەستىگىن ايتىپ، بىردەن بەتىن قايتارىپ تاستايدى.
ءوزى قۇرمەت تۇتاتىن اقىنعا قاسىم دا قارسى كەلە المايدى. تەك، باسشىلىق مەنى ەلگە جىبەرمەيتىن شىعار دەگەن ءۋاجىن ايتادى. وسىدان سوڭ جۇماعالي ساين شتابقا، ناركوماتقا، ءتىپتى ورتالىق پارتيا كوميتەتىنە دەيىن بارىپ ءجۇرىپ، قاسىمدى بوساتىپ الادى.
ءبىر قىزىعى، جۇمەكەڭ ۋكرايناعا اتتاناردا «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ رەداكسياسىندا ءبىر قازاق كەلىنشەگى جولىعىپ، حاتىن الا كەتۋىن قيىلىپ سۇراعان ەكەن. ءبىراق، ۋادەلى كۇنى ەكەۋى كەزدەسە الماي قالادى. سول كەلىنشەك قاسىم قايسەنوۆتىڭ جارى - اسىل انامىز بولىپ شىعادى. كەيىن شتابتىڭ ۆاسيا دەپ جۇرگەنى وسى قاسىم ەكەنىن بىلگەندە اقىن جۇماعالي قاتتى وكىنىپتى. سول ايىبىن جۋىپ، قاسىمدى ەلگە الىپ كەلىپ، اسىل ەكەۋىن قول ۇستاستىرعان ەكەن...