سوعىس تەحنيكالارى تاريحتان سىر شەرتەدى

وسكەمەن. قازاقپارات - وسكەمەندە وسىمەن ءۇشىنشى جىل قاتارىنان جەڭىس كۇنىنە وراي سوعىس تەحنيكالارىنىڭ شەرۋى وتەدى.

باستامانىڭ اۆتورى - «بيپەك اۆتو-ازيا اۆتو» كومپانيالار توبى. قازاقپارات ءتىلشىسى اتالمىش كاسىپورىننىڭ قويماسىندا بولىپ، سوعىس تەحنيكالارىنىڭ تاريحىمەن تانىسىپ قايتتى.

قويمانى كىشى-گىرىم قارۋ مۋزەيى دەسە دە بولادى. ءوز زامانىندا جاۋدىڭ قۇتىن قاشىرىپ، اجال وتىن بۇرىككەن تەحنيكالاردىڭ بۇگىندە كومەيى بىتەۋلى. سوندىقتان، قويما قىزمەتكەرلەرى ولاردى «ماكەت» دەپ اتايدى. بيىل سول ماكەتتەردىڭ قاتارىن رەسەيدەن اكەلىنگەن بىرنەشە تەحنيكا تولىقتىرىپتى.

كومپانيا وكىلى دميتريي دوبرودەيەۆتىڭ ايتۋىنشا، قويمادا ۇزىن سانى 25 سوعىس تەحنيكاسى ساقتاۋلى. ولاردىڭ ەڭ كونە دەگەندەرىنە 90 جىل بولعان. مىسالى، بيىل رەسەيدەن اتتاي قالاپ الدىرعان گاز-64 اسكەري تەحنيكاسى 1930- جىلى شىعارىلىپتى.

«مۇنداي ەكى كىسىلىك ماشينالار سوعىستىڭ باسىنان باستاپ، سوڭىنا دەيىن قولدانىلعان. بەرلينگە دەيىن جەتكەندەرى دە بار. ءبىزدىڭ قولىمىزداعى تەحنيكانىڭ كەيبىر بولشەكتەرى عانا ءتۇپ نۇسقا. قالعان بولىكتەرىن سول كەزدەن قالعان سىزبالار نەگىزىندە قايتا قۇراپ شىقتىق» - دەيدى دميتري.

بيىلعى شەرۋدە سوعىس جىلدارىندا قوعامدىق كولىكتىڭ ءرولىن اتقارعان گاز-0330 اۆتوبۋسى دا جۇرت نازارىنا ۇسىنىلماق.

«بۇل شاعىن ليتراجدى اۆتوبۋس 1933-41-جىلدار ارالىعىندا شىعارىلدى. ونىڭ نەگىزىندە گاز- ا ا جۇك كولىگىنىڭ قاڭقاسى جاتىر. ال ونىڭ ارعى تەگىن قوپارساڭ، امەريكادان ءبىر- اق شىعادى. ەڭ قىزىعى، شاناعى مەن ەدەندەرى تۇگەل اعاشتان. جۇرگەن كەزدە اعاشتاردىڭ شيقىلداعان داۋسىن ەستۋگە بولادى. اعاش شاناق سىرتىنان قاڭىلتىرمەن قاپتالعان. شەرۋدە وسى اۆتوبۋسقا سول كەزدىڭ داۋىس زورايتقىشىن ورناتىپ شىعارامىز. بۇل كولىك سوعىستان كەيىنگى جىلدارى دا مارشرۋتتىق اۆتوبۋس قىزمەتىن اتقارعان» - دەيدى مامان.

ال 45 ميلليمەترلىك تانكىگە قارسى زەڭبىرەك 1943-جىلعا دەيىن كەڭەس اسكەرىنىڭ ەڭ سەنىمدى قارۋى سانالعان ەكەن. قارسى جاقتىڭ كىشىگىرىم تانكىلەرىن بۇيىم قۇرلى كورمەپتى. مايدان دالاسىنا ايگىلى «تيگر»، «پانتەرا» تانكىلەرى كەلگەننەن كەيىن جارامسىز بولىپ قالعان. زەڭبىرەك وسكەمەنگە ۋكراينادان اكەلىنگەن ەكەن. سوعىس كورگەنىن بويىنداعى وقتان قالعان تەسىكتەر مەن سىزاتتار دالەلدەپ تۇر.

ال ك-61 دەپ اتالاتىن قارۋ جەر باۋىرلاپ ۇشقان نىسانداردى امان جىبەرمەگەن. العاشىندا ونى جۇك كولىگىنە ورناتقانىمەن، كەيىن شەشىپ الىپ، كوپقاباتتى ۇيلەردىڭ شاتىرىنا قوندىرعان. وسى ارقىلى ستراتەگيالىق ماڭىزدى نىسانداردى بومبالاۋشى ۇشاقتاردان قورعاۋعا تىرىسقان.

دميتري دوبرودەيەۆ سوعىس جىلدارىندا ەڭ امبەباپ كولىك سانالعان زيس-5 جۇك كولىگىنىڭ ورنى ەرەكشە بولعانىن ايتادى. ءبىر قىزىعى، اتالمىش تەحنيكانىڭ سىزباسىن كەڭەس بارلاۋشىلارى امەريكالىق «اۆتوكار» زاۋىتىنان ولجالاعان ەكەن.

«1930-جىلى 3 توننالىق جۇك كولىكتەرىن قۇراستىرۋ تالابى تۋىندايدى. ويتكەنى، 1,5 توننالىق كولىكتەرگە اۋىر جۇك ارتۋعا كەلمەيتىن. 3 توننالىق جۇك كولىگىنىڭ ۇلگىسىن كەڭەس بارلاۋشىلارى گەرمانيا مەن فرانسيادان ىزدەپ، قولعا تۇسىرە الماعان. ا ق ش- قا رەسمي ساپارمەن بارعان دەلەگاتسيانىڭ كەلىسسوزدەرى دە ءساتسىز اياقتالادى. ەسەسىنە بارلاۋشىلار سىزبا اۆتورىن تاۋىپ الادى. ال ول «اۆتوكار» زاۋىتىنىڭ قوجايىندارىنا وكپەلى بولىپ شىعادى. وزىق ۇلگىدەگى كولىكتىڭ سىزباسىن دايىنداعانى ءۇشىن 25 مىڭ دوللار سىياقى سۇراعان شەبەردىڭ تالابى ەسكەرۋسىز قالادى. ءوزىن جۇمىستان زاڭسىز قۋىلدىم دەپ ەسەپتەيتىن شەبەر كەڭەس دەلەگاتسياسى بەرگەن 25 مىڭ دوللارعا بۇكىل سىزبانى ساتا سالادى. وسىلايشا، كەز كەلگەن ايازدا وتالاتىن، ەڭ ساپاسىز جانارمايمەن جۇرە بەرەتىن زيس-5 كولىگى كەڭەس اۋماعىندا «دۇنيەگە كەلەدى». ىستىق كۇندەرى بەنزيننىڭ ورنىنا كادىمگى كەروسين قۇيىپ تا جۇرە بەرەتىن بولاتىن. 1938-جىلى اتالمىش كولىك كەڭەستىك جۇيە اتىنان بۇكىلالەمدىك كورمەگە قاتىسىپ، ۇزدىك جۇك كولىگى اتانىپتى» - دەيدى دميتري.

1,5 توننالىق گاز-ا ا كولىگىنىڭ دە ارعى تەگى امەريكاندىق بولىپ شىقتى. العاشقى نۇسقالارىندا ايگىلى «فورد- اا» كولىگىنىڭ ەمبلەماسى بولعان ەكەن. سوعىستاعى نەگىزگى مىندەتى - اسكەر تاسۋ. قويمادا مۇنداي كولىكتىڭ ەكەۋى تۇر. ەكەۋى دە ماسكەۋ تۇبىندەگى باتپاقتان تابىلسا كەرەك. ءبىرىنىڭ قاڭقاسىنان وقتىڭ ىزدەرىن انىق كورۋگە بولادى.

«سول كەزدەگى كولىكتەردىڭ سىرتقى بولشەكتەرى ءبىر- بىرىنە وڭاي كەلەتىن. بۇل سوعىس تۇسىندا وتە وڭتايلى ەدى. ەسىگى مەن موتور قاقپاعى، دوڭگەلەگى مەن شاناق تەتىكتەرى ءبىر تيپتە جاسالدى. اسىرەسە گاز ماركالى كولىكتەردىڭ بولشەكتەرىن الماستىرىپ قولدانا بەرۋگە بولادى» ، - دەيدى زاۋىت قىزمەتكەرى.

1930-جىلدارى حالىقتىڭ قورقىنىشتى تۇسىنە اينالعان «گاز- م1» كولىگىنىڭ ءبىر نۇسقاسى ساقتالىپتى. نكۆد وكىلدەرى مىنگەن سۇستى كولىكتى حالىق «قۇزعىن» اتاپ كەتكەنى بەلگىلى. الاش ارىستارىن اجال اپانىنا تاسىعان بۇل «قۇزعىننىڭ» قاڭقاسى الماتىنىڭ تۇبىنەن تابىلادى.

«بۇل كولىكپەن نكۆد قىزمەتكەرلەرى «حالىق جاۋلارىن» تۇندەلەتىپ اكەتىپ وتىرعان. مۇنىڭ اسكەري نۇسقاسىنا گاز-6173 دەگەن دەربەس اتاۋ بەرگەن. نكۆد كولىكتەرىنەن ايىرماشىلىعى سول اتاۋىندا عانا. ءدال وسىنداي كولىكپەن جۋكوۆ مايدان دالاسىن ارالايتىن بولعان. سول كەزدەگى ەڭ جايلى كولىك سانالسا كەرەك» ، - دەيدى دميتري.

«ب م-13» نەمەسە كاتيۋشا. امەريكالىق US-6 ستيۋديبەيكەرىنە ورناتىلعان مۇنداي تەحنيكا قازاقستان بويىنشا تەك وسكەمەندە عانا قالىپتى. قوزعالتقىشىنان باستاپ 6 ۆولتتىك سىمدارىنا دەيىن ءتۇپ نۇسقا كۇيىندە ساقتالعان. سوعان قاراماستان، ۇستىنە «ب م-13» قوندىرعىسىن ارتىپ، شەرۋگە قاتىسىپ ءجۇر. «لەند ليز» باعدارلاماسى جۇزەگە اسىپ، امەريكا كەڭەس اسكەرىن تەحنيكامەن جابدىقتاعانعا دەيىن «ب م-13» قوندىرعىسى ز ي س-6 كولىگىنە ورناتىلعان ەكەن. بارلىق كەڭشارلار مەن ۇجىمشارلاردان قارا جۇمىسقا جەگىلگەن ز ي س-6 كولىكتەرى الىنعان. ويتكەنى، دۇركىندەتە اتۋ قوندىرعىسىن كوتەرىپ جۇرە الاتىن كەڭەستىك جالعىز كولىك سول بولاتىن. ال كەيىن ولاردىڭ ورنىن «زيل» جۇك كولىگى ءبىرجولا باسقان.

مۇنداعى ب م-2 تانكىسىن سول كەزدەگى جاۋىنگەرلەر «ەكى ادامدىق باۋىرلاستار بەيىتى» اتاپ كەتكەن. قورعانىش قاباتى وتە ءالسىز بولعاندىقتان، نەمىس اسكەرى ونى وڭاي ىستەن شىعارىپ وتىرعان. دەگەنمەن، وسى ب م-2 تانكىلەرى سوعىستىڭ العاشقى جىلدارى كەڭەس ارمياسىنىڭ باستى ارقا سۇيەر قارۋىنىڭ ءبىرى بولادى. گەرمانيا اسكەرى ولاردى العاشىندا بۇلدىرمەي قولعا تۇسىرۋگە تىرىسقان. الايدا، ونىڭ مۇمكىندىكتەرىن كورگەن سوڭ، ۇرىسقا قولدانۋدان باس تارتقان. كەڭەس اسكەرى ونى شايقاسقا پايدالانسا، ولار جۇك سۇيرەۋ ءۇشىن قارا جۇمىسقا قولدانعان.

«تانك ەكيپاجى ەكى ادامنان تۇراتىن. مەحانيك-جۇرگىزۋشى تانكتىڭ تۋرا ورتاسىندا، ال تانك كومانديرى ونىڭ ۇستىندە وتىراتىن. ۇڭعىنى وقتاۋشى دا، باعىت سىلتەۋشى دە سول كوماندير. مەحانيك-جۇرگىزۋشىنىڭ ليۋگى تانك ۇڭعىسىنىڭ تۋرا استىندا ورنالاسقان. تانك كومانديرىنە وق تيسە، ول ۇڭعى قوزعالىسسىز قالادى، ياعني مەحانيك كابينادان شىعا المايتىن بولعان. بەنزينمەن جاناتىن موتور جۇرگىزۋشىنىڭ بۇيىرىندە تۇر. جانارماي قۇيىلعان بوتەلكەمەن- اق بۇل تانكىنى ەكيپاجىمەن قوسا ىستەن شىعارۋعا بولادى. جەڭىلدىگىنىڭ ارقاسىندا ول ساعاتىنا 60 شاقىرىممەن جۇرگەن. جالعىز ارتىقشىلىعى سول»، - دەيدى دميتري.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس قارۋلارىن قالپىنا كەلتىرۋ قازىر رەسەيدە تابىستى بيزنەسكە اينالىپ وتىر. زاڭدى تۇردە تىركەلىپ، ارنايى اينالىساتىن ىزدەۋ جاساقتارى جىل سايىن كوبەيۋدە. وسكەمەندە شەرۋلەتىپ جۇرگەن كونەكوز تەحنيكانىڭ كوبى سول جاساقتاردان قىرۋار اقشاعا ساتىپ الىنعان.