ەجەلگى قازاقتىڭ جەتى ءتۇرلى اسكەري قوسىنى
«تۇرىك شەجىرەسىنىڭ» اۋەلگى نۇسقاسى 1663-جىلى ءابىلعازى جاعىنان جازىلعان. ەڭبەك العاش رەت فرانسوز تىلىنە 1726-جىلى اۋدارىلسا، كەيىن اعىلشىن جانە ورىس تىلدەرىنە اۋدارىلعان. ەڭبەكتە ايتىلۋىنشا ەرتە زاماندا وعىز حان بارلىق اسكەرلەرىن جيناپ جەتىگە بولەدى، وسى جەتى توپتىڭ اتاۋلارى جەكە- جەكە مىنا رەتپەن كەلگەن.
1. قۇراۋىل. ءبىرىنشى توپ - ەڭ الدىندا جۇرەتىن ءبىرىنشى ءبولىمى. بۇل توپ ارميانىڭ ەڭ الدىڭعى قورعانىس ءارى شابۋىلشى شەبى بولعان. تۇرىكتەر بۇل توپتى «قۇراۋىل» دەپ اتاسا، موعولدار (مۇڭعولدار) «بولجوڭعار» دەپ اتاعان دەيدى ءابىلعازى ءباحادۇر «تۇرىك شەجىرەسىندە» . ولار قۇرامالار بولىپ، ەڭ الدىمەن ۇرىسقا كىرىپ شايقاس ءدامىن تاتادى ءارى قىرعىنعا كوپ ۇشىرايتىندا وسىلار. اتى ايتىپ تۇرعانداي ولار ءار- ءتۇرلى قۇراما توپتاردان قۇرالعان. حاندار «قۇراۋىل» قوسىنىنا ءار- ءتۇرلى تۇتقىندارمەن باسقا جۇرىتتاردى كوپ قوساتىن بولعان، سەبەبى قىرىلسا ەڭ الدىمەن سولار قىرىلاتىن، ءوز اسكەرىنە تىم زاقىم كەلمەيتىن. ماسەلەن شىڭعىسحان تۇتقىنعا تۇسكەن تاجىكتەردى تۇمەن- تۇمەنىمەن ەڭ الدىنعى «قۇراۋىل» قوسىنىنا قوسىپ قالالاردى الۋعا جەككەن.
2. ەراۋىل (نەمەسە مۇنقولاي) . ەكىنشى توپ - تۇرىكتەر بۇل قوسىندى «ەراۋىل» (ەرگەن توپ) جانە «مۇنقۇلاي» دەپ اتاسا، موعولدار (مۇڭعولدار) «بوروڭعار» دەپ اتاعان دەيدى ءابىلعازى ءباحادۇر. ولار الداعى «قۇراۋىل» توبىنىڭ ارتىنان ءمالىم ارالىق- قاشىقتىق قالدىرا ەرىپ وتىرادى، بۇل ءبولىمنىڭ باستى رولى بارلىق قوسىندار اراسىنداعى بايلانىستى جانداندىرۋ بولعان. ال اراپتار بۇل توپتى «مۇكدۇمت- يل- جيش» دەپ اتايدى، سەبەبى بۇل توپقا قوسىنداعى ەڭ باتىر جىگىتتەر ۇيىستىرىلعان دەپ جالعاستىرادى ەڭبەك يەسى. بۇل قوسىن «قۇراۋىلدىڭ» ارتىن اڭداپ ەرىپ وتىراتىندىقتان «ەراۋىل» نەمەسە «ەرگەن توپ» اتالعان.
3. وڭقول. ءۇشىنشى توپ - جالپى قوسىننىڭ وڭ جاق بولىمىنە ورنالاسقان. ولار الدىنعى ەكىنشى توپ «ەراۋىلدان» ساداق جەبەسى جەتەر ارا- قاشىقتىق ياعني جەبە ۇشىرىم شالعايلىق ساقتاپ وتىرادى. بۇل توپتى تۇرىكتەر «وڭ- قول» دەپ اتاسا، موعولدار (مۇڭعولدار) «وڭعار» دەپ اتايتىن، اراپشا «يۇمەنا» دەلىنگەن.
4. سولقول. ءتورتىنشى توپ - جالپى قوسىننىڭ سول جاق بولىمىنە تۇراقتاسقان ياعني «وڭقولدىڭ» قارسى جاعىنا ورنالاسقان. تۇرىكتەر بۇل قوسىندى «سولقول» دەسە، موعولدار (مۇڭعولدار) «جوڭعار» دەپ اتايتىن. «وڭقول» مەن «سولقول» ورتاداعى «جاساۋىل» قوسىنىنان تەڭ ارالىق ساقتاپ جايعاسقان، وسى رەتپەن جۇرەدى .
5. جاساۋىل. بەسىنشى توپ - جالپى قوسىننىڭ قاق ورتاسىنا ورنالاسىپ، «قول» دەپ اتالعان. ولار «وڭقول» مەن «سولقول» ەكى توپتىڭ اراسىندا قيمىل جاساپ، قوزعالىس الىپ بارادى. «جاساۋىل» قوسىننىڭ قولباسى ۇرىستا ءوزىنىڭ ورنىن وسى ارادان اۋىتقىتپاي ساقتاپ، بۇيرىعىن وسى ەكى ارادا اتقارادى. بۇل قوسىن تۇرىك تىلىندە «جاساۋىل» دەلىنسە، اراپشا «قالىب- ءال- ءجايش» دەلىنگەن. حاندار مەن پاتشالار وسى جاساۋىل قوسىنىندا جۇرەتىن بولسا كەرەك، «تۇرىك شەجىرەسىندە» شىڭعىسحان نايمانحانمەن ۇرىستا وسى «جاساۋىل» قوسىنىندا تۇرعاندىعىن ايتادى,. بۇل قوسىنعا بۇزىپ- جارىپ كىرۋ وتە قىيىن بولعان، سەبەبى «جاساۋىلدى» الدىدا «قۇراۋىل» مەن «ەراۋىل» قوسىنى قورعاسا، وڭ جاقتان «وڭقول» ، سول جاقتان «سولقول» قوسىنى قىمتاعان، ال ارتىنان «شاڭداۋىل» جانە «بۇقتىرما» قوسىنى قورعاعان.
6. شاڭداۋىل. التىنشى توپ - الدىنعى «قول» توبىنان بەلگىلى ارالىق ساقتاپ ورنالاسقان، ياعني ولار «قول» قوسىنىنىڭ ات ءتۇياعىنان شىققان شاڭىنا جەتەقابىل قاشىقتىقتا ەرىپ ءجۇرۋى كەرەك. بۇل قوسىن تۇرىك تىلىندە «شاڭداۋىل (شاڭدى- اۋىل) » دەلىنسە، اراپشا «ساكەح» دەلىنگەن. كەيدە تۇرىكتەر بۇل توپتى «وقشى» دەپ اتاسا، موعولدار (مۇڭعولدار) «وقجوڭعار» دەپ اتايتىن.
7. بۇقتىرما. جەتىنشى توپ - «شاڭداۋىل» قوسىنىنا وڭ- سولعا بولىنبەي جيناقى تۇردە ەرىپ وتىراتىن قوسىن. ولار جاۋلار «شاڭداۋىل» قوسىنىنىڭ ات تۇياعىنان شىققان شاڭدى كورە المايتىنداي ارالىق تاستاي بۇعا ەرىپ وتىرادى. تۇرىكتەر بۇل توپ قوسىندى «بۇقتىرما» ، موعولدار (مۇڭعولدار) «باسوڭعار» ، پارىستار «كۇمەنگاح» دەپ اتايتىن ەدى، ال اراپ تىلىندە نەدەيتىنى انىق ەمەس، ولار بۇل توپقا ات قويماعان سياقتى. پارىستار وسى تەكتەس قوسىن- ارميا اسكەري تۇزىمدەرىن تاتارلاردان (تۇرىك- موعولداردان) العان. اتى ايتىپ تۇرعانداي «بۇقتىرما» جالپى قوسىننىڭ ەڭ ارتىنان بۇعىپ جاسىرىنا ەرىپ جۇرەتىن قوسىن. بۇل ەرتەدەگى اسكەري اتاۋلار كونە زامانداعى تۇرىك- مۇڭعول ەل- ۇلىس- رۋلارى جورىقتارىندا قولدانىلعان. ىستەتىلگەن. قىزىعارلىعى بۇل اتاۋلاردىڭ تۇرىكشەسى قازىرگى قازاقتار اراسىنا، ال موعولشاسى مۇڭعولدار اراسىندا ءالى كۇنگە دەيىن قولدانىستا، بۇل قازاقتاردىڭ ولارمەن تىكە مۇراگەرلىك جالعاستىرۋشى بايلانىستا ەكەنىن انىقتاي تۇسەدى.
پايدالانعان ەڭبەكتەر: 1. «تۇرىك شەجىرەسى» (1838-جىلعى لوندون نۇسقاسى) ، ج. نۇرسۇلتان اۋدارماسى.
2. « ءجاميع ءال- تاراۋيق» ، ءراشىد اد- ءدىن.
3. «زافارناما» ، يازيد 4. ء«تاريق ءال- عۇزيدا» ، حامادۇللاح قازۋىني
5. «قازاقشىلىق، اسا تاۋەكەل سەرىلىك جانە قازاقتاردىڭ قالىپتاسۋى، الاشا حان ءبولىمى» ، جويپلي.
جولداس نۇرسۇلتان ۇلى baribar.kz