اۋرۋ اعايىننان كەلەدى

 استانا. قازاقپارات - جاسىراتىن نەسى بار، كەيبىر جىگىتتەر ۇناتىپ قالعان ارۋلارى توڭىرەگىندە «تانىسا كەلسەك، تۋىس ەكەنبىز» دەگەن اڭگىمەنىڭ شەتىن شىعارىپ قويادى.

شىن مانىندە، جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپايتىن قازاق ءۇشىن ءوز رۋىنىڭ قىزىنا كوز سالۋ - ولىممەن تەڭ. جەتى اتاعا دەيىن تۋىس ادامداردىڭ نەكەلەسپەيتىن ءداستۇرى قازاقتار ءۇشىن قاتاڭ قاعيدا جانە ول - ەجەلدەن كەلە جاتقان دالا زاڭى. وسى تىيىمنىڭ ارقاسىندا قازاق حالقى كوپ ازاپتان اۋلاق جۇرگەن، ار- ۇياتتى ساقتاعان، يماندىلىق يىرىمدەرىن جۇرەكتەرىنە ورنىقتىرىپ، رۋحى مىقتى ۇرپاقتىڭ كوبەيۋىنە نەگىز قالاعان. وسى ءۇردىستىڭ سىرى نەدە؟

مىناداي ءبىر اڭىزعا نازار اۋدارىپ كورىڭىزشى. «كۇندەردىڭ كۇنىندە جانىبەك حاننىڭ كەڭەسشىسى جيرەنشە شەشەن قاتتى اۋىرىپ، تۇرا الماي قالادى. حان جاقىن جەرلەردەگى تالاي بەلگىلى ەمشى، باقسىلاردى شاقىرتىپ قاراتسا دا، ەش ەم قونباپتى. كەيىن جانىبەك حان وتەبويداق دەگەن ەمشى بارىن ءبىلىپ، سونى شاقىرادى.

تالاي ەمشى دەرتىن تاپپاي جۇرگەن جيرەنشە وتەبويداقتىڭ ەمىنەن كەيىن تولىق ساۋىعىپ كەتكەن. جانىبەك حان ەمشىگە ريزا بولىپ، بىرنەشە سۇراق قويىپتى. كوپ سۇراقتارعا قونىمدى جاۋاپتار الىپ، سوڭعى سۇراعىنا العان جاۋابى بۇكىل قازاق ەلىنىڭ ومىرىنە وزگەرىس الىپ كەلگەن. ول - جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋ ءداستۇرى.

وتەيبويداق ەمشى جانىبەك حانعا تۇقىم قۋالايتىن اۋرۋلاردىڭ ەمدەلۋى كۇردەلى ەكەندىگىن ايتىپ، اۋرۋدى الدىن- الۋ ءۇشىن جەتى اتاعا دەيىن تۋىس ادامدار قىز الىسپاۋ كەرەكتەگىن ناقتى دالەلمەن كەلتىرگەن. سول ۋاقىتتان بەرى ەمشىنىڭ ايتقانىمەن جانىبەك حان «كىمدە كىم جەتى اتاعا تولماي ۇيلەنسە، ءولىم جازاسىنا كەسىلسىن» دەگەن جارلىق شىعارىپتى. سودان كەيىنگى قازاق حاندارى دا وسى جارلىقتى بۇلجىتپاي ورىنداعان» .

وكىنىشكە قاراي، تازىلارى تۇلكى قۋمايتىن مىنا زاماندا ۇيلەنبەسە دە قىز ءۇيىنىڭ ىرگەسىنەن شىقپايتىن جىگىتتەر كوبەيدى. «قارىنداسىم» دەگەن ءسوزدىڭ قادىرىن كەتىرگەندەر تۋىستىقتى تالقانداۋعا تىرىسادى. بۇل ەندى بويىمىزدان ۇيات بەزگەندىگىن بايقاتادى.

جاقىندا ينتەرنەت باسىلىمدارىنىڭ بىرىنەن وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنداعى سايرام اۋداندىق ەمحاناسىنىڭ باس دارىگەرى ايماقتا جاقىن تۋىستاردىڭ ۇيلەنۋىنەن اۋرۋشاڭ ۇرپاقتىڭ پايدا بولعانىن حابارلادى. «ەمحاناعا قاراستى تۋۋ جاسىنداعى ايەلدەردىڭ جۇكتىلىك كەزەڭدەگى جاتىرىشىلىك ۇرىقتىڭ دامۋ كەزەڭىندەگى اقاۋلارىنا كەلگەندە، ۇلكەن پروبلەمالارمەن كەزدەسەتىنىمىزدى ايتۋ كەرەك. ارينە، مۇنىڭ وزىندىك سەبەپتەرى، اسەر ەتەتىن فاكتورلارى بار. سايرام اۋدانى حالقىنىڭ مەنتاليتەتى باسقا اۋداندارعا قاراعاندا وزگەشەلەۋ. حالىق اراسىندا جاقىن تۋىستارىمەن قىز الىسۋ، قانى جاقىن جاستاردىڭ ءبىر- بىرىنە ۇيلەنۋىنىڭ سالدارىنان جاتىرداعى بالادا اقاۋلاردىڭ پايدا بولۋى نەگىزگى سەبەپ بولىپ تابىلادى. «ءداستۇردىڭ وزىعى بار، توزىعى بار» دەگەندەي ۇرپاق ساباقتاستىعىنا كەسىرىن تيگىزىپ وتىرعان مۇنداي داستۇردەن باس تارتاتىن كەز كەلگەن سەكىلدى» دەيدى باس دارىگەر قالدىباي ىدىرىسوۆ.

قانداي ۇلت بولسا دا، بۇل دەگەنىڭىز - بارىپ تۇرعان باسسىزدىق، ۇلت پەن ۇرپاققا تونگەن قاتەر. زاڭمەن تىيىم سالىنعان ماسەلە بولاشاقتا دا قاتاڭ قاداعالانۋى ءتيىس.

قۇران كارىمدە: «سەندەرگە انالارىڭا، قىزدارىڭا، اپكە- قارىنداستارىڭا، اكەلەرىڭمەن ءبىر تۋعان ايەلدەرگە، انالارىڭمەن ءبىر تۋعان ايەلدەرگە، ءبىر تۋعان باۋىرلارىڭنىڭ قىزدارىنا، ءبىر تۋعان اپكە- قارىنداستارىڭنىڭ قىزدارىنا، وزدەرىڭدى ەمىزگەن ءسۇت انالارىڭا، بىرگە ەمىسكەن ءسۇت باۋىر اپكە- قارىنداستارىڭا، ايەلدەرىڭنىڭ انالارىنا، ۇيلەنىپ جاقىنداسقان ايەلدەرىڭنىڭ قولدارىڭداعى وگەي قىزدارىڭا ۇيلەنۋگە تىيىم سالىنادى...» ، - دەيدى. بۇل - قان تازالىعىمەن قوسا، ەرتەڭ دۇنيەگە كەلەتىن ۇرپاقتىڭ فيزيولوگيا مەن پسيحولوگيالىق جاعىنان دەنى ساۋ ۇرپاق بولۋىنىڭ بىردەن- ءبىر كەپىلى.

ايتالىق رەسەيلىكتەر دە اعايىنارالىق نەكەدەن ات- تونىن الا قاشىپ جاتىر. سوعان قاراماستان، شىنداپ كەلگەندە تۋىس ادامدار ءبىر- بىرىنە بايقاۋسىزدا ۇيلەنىپ قويادى ەكەن. تاريحقا ۇڭىلگەن كەيبىر وقىمىستىلار عاسىرلار بويى ءتۇرلى جاعدايلاردا وتاۋ قۇرىپ قويعان تۋىستاردىڭ بولىپ تۇراتىنىن ايتادى. مۇنىڭ قاتەرلى ەكەندىگىن عالىمدار جوققا شىعارمايدى.

ماسەلەن، ەۋروپادا نارەستەلەردىڭ ءولىمى مەن تۋا ءبىتتى پايدا بولاتىن كەسەل كوپ. تۋىس ادامدار نەكەلەسە بەرەتىن شىعىس ەلدەرىندە بۇل سان ءتىپتى باس اينالدىرادى. سوندىقتان وزگە حالىقتار اراسىندا تۋىستىق نەكەنىڭ زياندىلىعى توڭىرەگىندەگى تۇسىنىك شامالى.

جاقىن تۋىستار اراسىنداعى نەكەدەن تۇقىم وزگەرۋى ابدەن مۇمكىن. گەنەتيكالىق اۋىر دەرتتەر پايدا بولادى. ۇرپاقتىڭ رۋحاني ۋلانۋى وسىدان باستالادى. ال الىس تانىستار اراسىنداعى نەكەنىڭ اتاپ وتەرلىك باسىم تۇستارى كوپ. ەڭ الدىمەن، ادامنىڭ يممۋندىق جۇيەسىنە اسەرى بولمايدى. دۇنيەگە ساۋ ۇرپاق كەلەدى. تۇقىم قۋالايتىن دەرتتەن قۇتىلۋعا بولادى. كەلىنشەكتەردى جۇكتى كەزىندە بالا تاستاپ قويۋدان ساقتاندىرادى.

سوڭعى كەزدەرى تۋىستىق نەكەنى الەم عالىمدارى جاپپاي زەرتتەپ جاتىر.

يسلانديا ماماندارى ايەلدەر اراسىندا جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەرىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا تۋىس بولىپ كەلەتىن اعايىندار اراسىندا قىز الىسۋدىڭ ناتيجەسىندە نارەستەلەردىڭ دۇنيەگە از كەلەتىنىن انىقتاعان. ەسەسىنە، وزگە جەردەن قىز العاندار بالانى دا، نەمەرەنى دە كوبىرەك سۇيگەن.

بۇل دەرەك پەن دايەكتەردىڭ بارلىعى سىزدەردى ساقتاندىرۋ ماقساتىندا ايتىلدى. ويتكەنى سوڭعى كەزدەرى كەيبىر زەرتتەۋشىلەر اعايىنارالىق نەكەنىڭ زيانى جوقتىعىن ايتا باستاعان. بۇل - قاتە پىكىر. وركەنيەتتى ەل ا ق ش- تىڭ وزىندە اعايىنداردىڭ ءبىر- بىرىنەن قىز الىپ، قىز بەرۋىنە مورالدىق تىيىم سالىنعان. ال 31 شتاتتا بۇل ماسەلە زاڭ ارقىلى شەگەلەنىپ قويىلعان. اعىلشىن عالىمدارىنىڭ تۋىستار اراسىنداعى نەكەنىڭ گەنەتيكالىق جاعىنان ەشقانداي كەرەعارلىعى جوق دەگەن ءۋاجى ادامداردى ازعىندىققا يتەرمەلەيدى. شىن مانىندە، ءبىزدى تاڭعالدىرماقشى بولاتىن ءبىرقاتار ەلدەردە نەكە ماسەلەسى ماڭىزىن جويعان. ءبىز سەكىلدى قۋانىپ، «ءورىسىم كەڭەيدى، قولىم ۇزاردى» دەگەن ادەمى اڭگىمە ولاردا جوق. ءارقايسىسى قۇداي بولىپ كورىنگىسى كەلەتىن وركەنيەتتىڭ ازعىندالعان ادامدارى زاڭنان بۇرىن ادامي قۇندىلىقتاردى قۇرتۋ جولىندا جۇمىس ىستەپ جاتىر. يمان، ۇيات جوعالعان جەردە جاۋىزدىق ءورشيدى، قىلمىس كوبەيەدى، ازعىندىق باستالادى.

زوولوگتار حەميش سپەنسەر مەن دايانا كوپتەگەن جىلدار بويى زەرتتەگەن تاقىرىپتارىن قورىتىندىلاي كەلە، تۋىستار اراسىنداعى نەكەدەن ومىرگە كەلگەن بالالاردىڭ اراسىندا شىن مانىندە اۋىر دەرتتەر قايتالاناتىندىعىن ەسكەرتەدى. مۇنىڭ ارعى جاعىندا مەديتسينالىق ەمەس، الەۋمەتتىك ماسەلە جاتقانىن ايتادى. ا ق ش- تىڭ ۇلتتىق گەنەتيكتەر قوعامنىڭ ماماندارى دا دۇنيەگە كەلەتىن وزگە بالالارمەن سالىستىرعاندا تۋىستار اراسىنداعى بالالاردا سىرقات 2-3 ەسە كوپ بولاتىندىعىن جاسىرمايدى. ودان قالا بەرسە، ناشاقورلار مەن ماسكۇنەمدەر، بۇزاقىلار دا وسىنداي نەكەدەن كوپ تارايدى.

وسىنىڭ زاردابىن تارتىپ جۇرگەن كورشىلەرىمىز دە بار. ماسەلەن، تاجىكستان پارلامەنتىنىڭ تومەنگى پالاتاسى جاقىن تۋىستار اراسىنداعى نەكەگە تىيىم سالاتىن جانە جاس جۇبايلاردى ۇيلەنبەي تۇرىپ، مەديتسينالىق تەكسەرۋدەن وتۋگە مىندەتتەيتىن زاڭعا ەنگىزىلەتىن تۇزەتۋلەردى ءبىراۋىزدان ماقۇلداعانى بەلگىلى. زاڭعا ەنگىزىلگەن تۇزەتۋلەرگە بايلانىستى بولەسىمەن جانە جيەندەرىمەن نەكەگە تۇرۋعا بولمايدى.

اقپارات كوزدەرىنىڭ دەرەكتەرىنە قاراعاندا، ەل اۋماعىندا، اسىرەسە، تاۋدى جانە اۋىلدىق جەرلەردە جاقىن تۋىستارمەن نەكەلەسۋ كەڭىنەن تاراعان كورىنەدى. بۇل ءوز كەزەگىندە ۇرپاقتىڭ دەنساۋلىعىنا كەرى اسەر ەتىپ، ۇلتتىڭ جويىلىپ كەتۋ ءقاۋپىن تۋدىرعان. ەلدىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنشە، كەمتار بالالاردىڭ شامامەن 30-35 پايىزى جاقىن تۋىستاردىڭ نەكەسىنەن تۋعاندار.

«ازاماتتىق حال اكتىلەرىن مەملەكەتتىك تۇرعىدان تىركەۋ تۋرالى» زاڭعا جانە وتباسى كودەكسىنە ەنگىزىلگەن تۇزەتۋلەر كۇشىنە ەندى. قازىرگى ۋاقىتتا ەل بيلىگى ۇيلەنۋ الدىندا جاس جۇبايلار ءوتۋى ءتيىس مەديتسينالىق اناليزدەر ءتىزىمىن جاساۋ ۇستىندە. مىندەتتى مەديتسينالىق تەكسەرۋدەن وتكىسى كەلمەگەندەرگە قولدانىلاتىن شارالار دا قاراستىرىلۋدا. بۇل تالاپتى ورىنداعىسى كەلمەگەندەرگە ۇلكەن مولشەردە ايىپپۇل تولەيدى.

ايتا كەتەتىن ءبىر جايت، مۇنداي ۇسىنىستى ەل پرەزيدەنتى ەمومالي راحمون ۇسىنعان.

«ءار قازاق مەنىڭ جالعىزىم» دەيتىن زاماندا، ۇلتىمىز ۇياتتان اجىراپ قالماۋى ءتيىس. ۇيات بار جەردە عانا ۇلى سەزىم، ماڭگىلىك ماحاببات، بەرىك وتباسى بولادى. ەڭ باستىسى، بايقاماي باسقان وتتىڭ شوعى جامان، اۋرۋ اعايىننان كەلەتىندىگى جادىڭىزدا ءجۇرسىن.

 

دەرەك پەن دايەك

جەر شارىندا تۋىستارىنان قىز العان اتاقتى ادامدار بولعان. ويتكەنى كەيبىر حالىقتاردا بۇل ءداستۇر ابدەن قالىپتاسقان. بىرتىندەپ وسى قۇبىلىس جوعالىپ بارادى. زاڭمەن تىيىم سالعاندار دا بار.

دجەسسي دجەيمس

ول الەمدە باسكەسەر، ۇرى، قانىشەر رەتىندە تانىمال. سوعان قاراماستان، ونى دانىشپان رەتىندە سانايتىندار بارشىلىق. بىردە دجەيمس جاراقات الىپ، ونى جاقىن تۋىسى زەرەلدا ميممس كۇتىمگە الادى. اقىرى ارالارىندا عاشىقتىق سەزىمدەرى ويانىپ، اعاسى مەن قارىنداسىنىڭ اراسىندا ەگىز دۇنيەگە كەلەدى. وكىنىشكە قاراي، دجەسسي ەدۆارد جانە مەري سيۋزان ەسىمدى ەكى ءسابي دە ءومىردى تاني الماي جاتىپ دۇنيەدەن وتەدى.

يگور فەدوروۆيچ ستراۆينسكي

بەلگىلى ورىس كومپوزيتورى 1905 -جىلى جاقىن قارىنداسىنا ۇيلەنۋگە شەشىم قابىلدايدى. ءبىراق ەكاتەرينا گاۆريلوۆنا نوسەنكو مەن يگور فەدوروۆيچتىڭ نەكە قيۋىنا شىركەۋ تىيىم سالادى. ولار كەيىنىرەك سوعان قاراماستان وتاۋ قۇرادى.

فرانكلين رۋزۆەلت

ا ق ش- تىڭ 32-پرەزيدەنتى ەت جاقىندارىنىڭ قىزى ەلەونور رۋزۆەلتكە ۇيلەنگەن. بۇل نەكەگە اعايىندارىنىڭ قالاي قاراعانى بەلگىسىز، دەگەنمەن، ولار از عانا بىرگە عۇمىر كەشكەن.

يوگانن سەباستيان باح

ۇلى كومپوزيتوردىڭ سۇيگەن جارى ماريا باربارا باح نەمەرە قارىنداسى بولىپ كەلەدى. ميۋلحاۋزەندەگى اۋليە ۆلاسيا شىركەۋىندە ورگانشى بولىپ جۇمىسقا تۇرعان ول 1707 -جىلى وتاۋ قۇرادى. جەتى بالاسىنىڭ ۇشەۋى شەتىنەپ كەتكەن. 13 جىلدان سوڭ ايەلى دە كوز جۇمىپ، باح ءانشى اننا ماگدالەنا ۆيلكەگە ۇيلەنەدى.

گەربەرت دجوردج ۋەللس

اعىلشىننىڭ تانىمال جازۋشىسى فانتاستيكا جانرىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى ۋەللس بيولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى بولعان. دارۆين تەورياسىن جاقتايتىنداردىڭ ءبىرى. وسىنداي اقىل- ويى بولا تۇرا، 1891 -جىلى عالىم جاقىن تۋىستارىنىڭ قىزى يزابەللە مەري ۋەللسكە ۇيلەنەدى. الايدا ءبىر جىل بولماي جاتىپ اجىراسىپ، ستۋدەنتى ەمي روببينسپەن كەتىپ قالادى.

توماس دجەففەرسون

ا ق ش پرەزيدەنتى توماس دجەففەرسوننىڭ ماماندىعى زاڭگەر بولعان. تاۋەلسىزدىك دەكلاراتسياسىنىڭ اۆتورى. وسىنداي اقىلمان بولا تۇرا، تۋىسىنىڭ قىزىنا ۇيلەنەدى. الايدا مارتا 33 جاسىندا ومىردەن ءوتتى. اق ءۇيدىڭ ءبىرىنشى حانىمى اتانۋ قىزى مارتاعا بۇيىرادى. ول اناسىنىڭ قۇرمەتىنە وسى ەسىمدى يەمدەنگەن.

البەرت ەينشتەين

ۇلى فيزيك ەكىنشى رەت وتاۋ قۇرۋدى ويلاستىرعاندا كوزى قارىنداسى ەلزاعا تۇسەدى. جەتى جىل ءجۇرىپ، اقىرى ەلزاعا قولى جەتكەنىمەن نەكەلەرى ۇزاققا بارمايدى. ارالارىندا بالا دا جوق. كوپ ۇزاماي، ايەلى جۇرەك تالماسىنان كوز جۇمدى.

چارلز دارۆين

وسىنداي اقىل يەسىنىڭ ۇيلەنۋگە كەلگەندە شاتاساتىنىن ەشكىم بىلمەگەن. قارىنداسى ەممە ۆەدجۆۋدتەن ون بالا سۇيەدى. ونىڭ ۇشەۋى جاستايىنان شەتىنەپ كەتكەن. تىرىلەرىنىڭ كوپشىلىگى اۋرۋدان ازاپ شەككەن.

ۆيكتوريا حانشايىم

اتاقتىلاردىڭ، ونىڭ ىشىندە تۋىستاردىڭ اراسىنداعى نەكەگە جيىركەنىشپەن قاراماعانداردىڭ ءبىرى - ۆيكتوريا حانشايىم. 1840 -جىلى اقپاندا جاقىن اعاسى البەرت ساكسەن- كوبۋرگ- گوتسكيگە تۇرمىسقا شىعادى. 42 جاسىندا ومىردەن وتكەن كۇيەۋىن ەشكىمگە ايىرباستاماعان.

 

 جولداسبەك دۋاناباي

«ايقىن»