قىتايداعى قايعىلى ءارى ايگىلى تورعايلاردى جويۋ ناۋقانى
بۇل ناۋقان الەمدەگى كوپتەگەن ەلدەردىڭ ەكولوگيا وقۋلىقتارىنا قارا ءدۇرسىن ءارى عىلىمي نەگىزدەلمەگەن قادامداردىڭ قانداي قاتەلىككە ۇشىراتاتىنىن كورسەتەتىن كورنەكى مىسال رەتىندە كىردى. قازىرگى ورنيتولوگتار سول كەزدەگى وقيعانى ەگجەي- تەگجەيلى بىلە بەرمەيدى. ول كەزدە دە شاش ال دەسە باس الاتىن، كەلتە ويلى ادامدار كوپ بولعان.
وسىدان 20 جىل بۇرىن قازىرگى قىتاي ورنيتولوگياسىنىڭ نەگىزىن قالاعان پروفەسسور چىڭ تسو-سينگە ارنالعان، قىتاي تىلىنەن اعىلشىن تىلىنە اۋدارعاندا «Cheng and The Golden Pheasant» (Yang Qun-Rong 1995) دەگەن كىتاپ شىقتى. ورىس تىلىندە ول تۋرالى ەۆگەنيۋش نوۆاكتىڭ بايكال زوولوگيالىق جۋرنالىندا (شەرگالين 2013) جاريالانعان «ۋاقىت يىرىمىندەگى عالىمدار» (2009) دەگەن ەڭبەگىندە ءومىرباياندىق وچەرك بار. ءبىز وسى كىتاپتان تورعايلارمەن كۇرەستى سيپاتتايتىن ءۇزىندىنى كەلتىرە كەتۋدى ءجون كوردىك.
«1955-جىلدىڭ قىسىندا قىتايدا «ءتورت زيانكەستى»: تورعاي، تىشقان، شىبىن جانە ماسانى جويۋعا ارنالعان بۇكىل حالىقتىق قوزعالىس باستالدى. بۇعان كارىسى دە، جاسى دا، ەركەگى دە، ايەلى دە، ءبارى-ءبارى قاتىستى. ستۋدەنتتەر ساباقتارىنان بوساتىلدى، شەنەۋنىكتەر كەڭسەدەگى جۇمىستارىن توقتاتتى. وسىلايشا بۇكىل بەيجىڭدە سىرنايلار مەن داۋىلپازداردىڭ قۇلاق جاڭعىرتقان ءۇنى تورعايلاردى ۇيالارىنا بەزدىرىپ، جەرگە ءولىپ قۇلاعانشا قۋالادى. اشىق جەرلەردە تورلار مەن ۋلانعان جەمدەر قولدانىلدى. شۋعا تولى ءۇش كۇننەن كەيىن بەيجىڭدە ءبىر دە ءبىر ءتىرى تورعاي قالمادى.
كەلەسى جىلى قىتاي زوولوگيا قوعامى شاندۋڭ ايماعىنداعى شيڭداۋ قالاسىندا تورعاي ماسەلەسى كوتەرىلگەن ەكىنشى ۇلتتىق جينالىسىن وتكىزدى. كەيبىر عالىمدار بۇل قۇستاردى استىقتى وتە كوپ جەيدى دەپ ايىپتاپ، ولاردى «ءۇي ۇرىلارى» دەپ اتادى. قىتايدىڭ اشىق اگرولاندشافتارىندا ون مىڭداعان تورعايلار مەكەن ەتكەندىكتەن، عالىمدار استىق ۇرلاۋشىلاردى تولىقتاي جويىپ جىبەرۋگە ۇندەۋ تاستادى. سونىمەن قاتار، كەيبىر عالىمدار تورعايلاردىڭ كوپتەگەن زيانكەستەردى جەپ، پايدا كەلتىرەتىنىن ايتىپ، ولاردى جويۋعا قارسىلىق ءبىلدىردى. ءارتۇرلى پىكىرلەر ايتىلىپ، ارتى داۋ-جانجالعا ۇلاستى.
باسقا ەلدەردىڭ تاجىريبەلەرىنەن مىسالدار كەلتىرىلدى. وتكەن عاسىردا فرانسيادا تورعايلاردىڭ كوزىن جويۋ تۋرالى بۇيرىق شىققان. ءار ولگەن تورعاي ءۇشىن التى شيللينگ تولەنەتىن بولدى. ناتيجەسىندە ءار ادام نەعۇرلىم كوبىرەك تورعاي ولتىرۋگە تىرىستى. الايدا، بىرنەشە جىلدان كەيىن بۇل ناۋقان قازىنانى ورتايتىپ قانا قويماي، جەمىس اعاشتارىنداعى زيانكەستەردىڭ كۇرت كوبەيىپ كەتۋىنە اكەپ سوعىپ، ول ءوز كەزەگىندە ءونىمنىڭ ازايۋىنا اسەر ەتتى دەگەن قورىتىندىعا كەلدى. ۇكىمەت بۇيرىقتىڭ كۇشىن جويۋعا ءماجبۇر بولدى.
قىتاي زوولوگيا قوعامىنىڭ باس حاتشىسى بولعان چىڭ تە ءوز پىكىرىن ءبىلدىردى: «تورعايلاردى تولىق جويىپ جىبەرۋگە بولمايدى. ويتكەنى ول بۇكىل الەمدە بار. ءبىراق، بۇل قۇستاردىڭ سانىن رەتتەي وتىرىپ، ودان كەلەتىن زياندى قىسقارتۋ كەرەك. بالاپان باسۋ كەزىندە تورعايلار جاندىكتەردى جويىپ، پايدا كەلتىرەدى».
سەزد دەلەگاتتارى تورعايلار ءالى تولىق زەرتتەلمەگەن، سولاي بولا تۇرعانمەن، ولار ەكونوميكادا جانە ادامداردىڭ ومىرىندە ۇلكەن ءرول اتقارادى دەگەن شەشىمگە كەلدى.
جينالىستان كەيىن چىڭ پەن ونىڭ ارىپتەستەرى 848 تورعايدى جەمىس اعاشتارى وتىرعىزىلعان چانگليگە جانە بەيجىڭ ماڭىنداعى اۋىل شارۋاشىلىق اۋداندارىنا الىپ كەتتى. ولار جىل بويى نەگىزىنەن قۇستاردىڭ اسقازاندارىنداعى تاماقتاردى ساراپتاما جاساپ، سونداي-اق قۇستاردىڭ تاماق ىزدەۋ ارەكەتتەرىن باقىلاپ، جان-جاقتى زەرتتەۋ جۇرگىزدى. ورنيتولوگتار اسقازانداعى تاماقتىڭ پروتسەنتتىك قاتىناستارىن ولشەدى.
بارلىق كىشكەنتاي قۇستار سياقتى تورعايلاردىڭ دا اسقازاندارىنداعى تاماقتىڭ مولشەرى از بولادى، ونى انىقتاۋ وڭاي ەمەس. سوندىقتان سۋدىڭ سيىمدىلىعى ءادىسىن قولداندى. ورنيتولوگتار كەيىن سالىستىرمالى زەرتتەۋ جۇرگىزۋ ءۇشىن تاماقتىڭ ءارتۇرىن سۇرىپتاپ الدى. وعان قوسىمشا، قولدا كوبەيتىلگەن قۇستارعا تاجىريبەلەر جاسالدى. ولاردىڭ ناتيجەسى تابيعاتتاعى جابايى قۇستاردان الىنعان ناتيجەلەردەن وزگەشە بولسا دا، ولاردى باعالاۋ ءۇشىن نەگىز رەتىندە قولدانۋعا بولاتىن ەدى.
چىڭ جانە ونىڭ كومەكشىلەرى 1957-جىلى «زوولوگيا جۋرنالىندا» «تورعايلاردىڭ تاماقتانۋى تۋرالى الدىن-الا ەسەپ» ماقالاسىن جاريالادى. الىنعان ناتيجەلەرگە سۇيەنە وتىرىپ، ولار «ۇلتتىق كۇندەلىك» دەگەن ۇلكەن گازەتكە جانە باسقا گازەتتەرگە تورعايدىڭ پايداسى مەن زيانى تۋرالى ماقالا جازدى. چىڭنىڭ زەرتتەۋلەرى «تورعايلار قىستا نەگىزىنەن شوپتەردىڭ دانىمەن قورەكتەنەتىنىن؛ كوكتەمدە جۇمىرتقا سالىپ، بالاپان شىعارىپ، ولاردى قورەكتەندىرگەن كەزدە كوپ مولشەردە جاندىكتەر مەن ولاردىڭ جۇمىرتقالارىن قورەك ەتەتىنىن كورسەتتى. بالاپانداردىڭ تاماعىنىڭ %95 ى جاندىكتەر ەكەن: شىلدە جانە تامىز ايلارىندا، استىق جيناۋ كەزىندە تورعايلار ەگىس دالاسىنا جانە قويماعا زيان كەلتىرەدى.
ەگىندى جيناپ العاننان كەيىن تورعايلار ەگىس دالاسىندا قالعان ماساقپەن جانە شوپتەردىڭ ۇرىعىمەن قورەكتەنەدى. سوندىقتان كوبەيۋ كەزىندە تورعايلار ادامدارعا پايدالى، ءبىراق، ەگىن جيناۋ جانە ساقتاۋ كەزىندە زيان كەلتىرەدى. ورمانداعى، قالاداعى تورعايلاردى جانە باسقا ماۋسىمداردا ولاردى جايىنا قالدىرۋ كەرەك. ءبىز ءارتۇرلى ايماقتارعا، ماۋسىمدارعا جانە قورشاعان ورتانىڭ ءتۇرلى جاعدايلارىنا سايكەس، ولاردى ەسەپكە الا وتىرىپ تورعايلاردىڭ تيگىزەر زيانى تۋرالى اشىق، انىق ايتاتىن بولامىز». بۇكىل حالىق تورعايلاردىڭ كوزىن قۇرتۋعا بىلەك سىبانىپ كىرىسىپ جاتقاندا، چىڭ بۇل ىسكە عىلىمي تۇرعىدا قاراۋدى تالاپ ەتتى.
عالىمداردىڭ بۇل پىكىرىنە قىتاي ۇكىمەتى دە قۇلاق ءتۇردى. «اۋىلشارۋاشىلىق دامۋى نەگىزدەرى» جوباسىن تەكسەرۋ كەزىندە «قالا مەن ورماندى جەرلەردەگى تورعايلاردى جويۋعا بولمايدى» دەپ كورسەتىلدى. «نەگىزدەر» رەسمي تۇردە 1959-جىلى ماقۇلدانعان كەزدە، «ءتورت زيانكەس» تورتتىگىندەگى تورعايدىڭ ورنىن جاندىكتەر الماستىردى. امان قالعان تورعايلار قورعاۋشى رەتىندە وزدەرىن قورعاپ قالعان پروفەسسور چىڭ سو-سينگە العىس ايتۋلارى كەرەك. چىڭنىڭ تورعايلاردى وڭالتۋ بويىنشا ىستەگەن ەڭبەگى كەيىنىرەك، مادەني رەۆوليۋتسيا كەزىندە وزىنە ايىپ بولىپ تاعىلاتىنىن ول كەزدە ەشكىم بىلمەگەن ەدى.
بىرەۋ چىڭ تورعايلاردى ۇلى كوشباسشى ماۋ زىدوڭعا قارسى شىعۋ ءۇشىن پايدالانعان دەپ ايتىپ قالادى. سول ساتتە-اق ورنيتولوگتار قاتاڭ سىننىڭ استىندا قالدى. سونداي جينالىستاردىڭ بىرىندە چىڭنەن «سەن ءوزى قانداي سۇمدىق قىلمىس جاساعانىڭدى بىلەسىڭ بە؟» دەپ سۇرايدى. ءوزىنىڭ ەشقانداي قاتەلىك جاساماعانىن بىلەتىن چىڭ «بىلمەيمىن» دەپ جاۋاپ بەردى. سىنشىلار بولسا، «سەن! كەرتارتپا اكادەميك، تورعايلاردى سونشا دارىپتەپ، جوعارى نۇسقاۋلىقتاردى بۇزۋعا ءداتىڭ باردى!» دەپ اشۋعا باستى.
چىڭ قانشا تەرەڭ ويلانسا دا، مۇنى ەش تۇسىنە المادى. تورعايلار ءبارىن جەيتىن زيانكەستەردىڭ تىزىمىندە قالدى. ول ول ما، «اۋىلشارۋاشىلىق دامۋ نەگىزدەرىندە» قاندالانىڭ ورنىن تورعاي باستى. ولار تورعايعا نەلىكتەن سونشا شۇيلىكتى؟ كەيىنىرەك بىرەۋ عالىمعا قۇپيا تۇردە قىتاي عىلىم اكادەمياسىنىڭ حوڭ ۋەي قىزمەتى باسىپ شىعارعان «جوعارعى نۇسقاۋلىقتا» «ەندى تورعايلاردى جويماۋ كەرەك، ولارمەن كۇرەس قاندالامەن كۇرەسكە الماستىرىلسىن...» دەگەن سويلەم بارىن ايتادى. چىڭ بۇعان قاتتى قۋاندى.
1988-جىلى باستاۋىش مەكتەپتەردىڭ 11 وقۋلىعىندا «تورعايلاردى وڭالتۋ» تاراۋى پايدا بولدى. ءبىر پاراگرافتا «ءبىراز ادامدار چىڭ سو-سينمەن كەلىسكەنىمەن، «تورعايلاردى جويۋ» ءتوراعا ماو مەن پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ نۇسقاۋلىعى بولعاندىقتان ءبىر دە بىرەۋىنىڭ ويىن اشىق ايتۋعا باتىلى بارمادى» دەپ جازىلعان. ءبىراق چىڭ باسقالارعا ۇقسامايتىن. ول عىلىمنىڭ اقيقاتىنا جانە ءتوراعا ماو مەن وك ءتۇپتىڭ تۇبىندە عىلىمي اقيقاتقا كوز جەتكىزەتىنىنە [جانە كوز جەتكىزدى دە: جوعارىدا ايتىلعانداردان، كوپتەگەن عالىمدار دا، پارتيا باسشىلارى دا شىن مانىندە جاعدايدىڭ تورعايلاردىڭ پايداسىنا شەشىلەر- شەشىلمەسىن بىلگىسى كەلگەندەرىن انىق بايقاۋعا بولادى] سەنىمدى بولدى.
ول عالىمنىڭ ەڭ باستى ماقساتى - اقيقاتتى ىزدەپ جانە ونى دارىپتەۋ دەپ ەسەپتەدى. سالدارى قالاي بولادى دەپ قورىقپاستان ول ءوز زەرتتەۋلەرىنىڭ ناتيجەلەرى مەن پىكىرلەرىن اشىق تۇردە جاريالاپ وتىردى. ءماتىننىڭ سوڭىندا ول «وسىلايشا تورعايلارعا كەسىلگەن «ادىلەتسىز ۇكىم» قايتا قارالدى» دەپ جازدى. كوپتەگەن ادامدار چىڭنىڭ ءوزىمشىل ەمەس عىلىمي كوزقاراسىن قۇرمەت تۇتىپ، ونى ار-ۇجدان مەن قۇرمەت عالىمى رەتىندە دارىپتەيدى» (Yang Qun-Rong 1995, 92-97 ب. ).
ايگىلى قىتايتانۋشى جانە ەكولوگ يۋديت شاپيرو ءوزىنىڭ «ماونىڭ حالقىنا قارسى سوعىسى» (Shapiro 2004) دەگەن كىتابىندا وسى وقيعانى «تابيعات جاۋ سياقتى: تورعايلارعا قارسى كۇرەس» دەگەن بولىمدە بىلاي سيپاتتايدى:
«ەگەر تابيعاتقا اۋىلشارۋاشىلىق جەرلەرى نەمەسە ورمان سياقتى وزگەرتۋ ماقساتىندا قاراسا، وندا ونى كوزىن جويۋعا ءتيىس جاۋ رەتىندە قابىلداۋ كەرەك بولادى. ۇلكەن جارىس اياسىندا تابيعاتقا قارسى باعىتالعان تىكەلەي شابۋىلداردىڭ ءبىرى، تورعايلارعا قارسى ۇلتتىق كوتەرىلىس بولدى. ءوزىمىز كورگەندەي، ۇلكەن جارىستىڭ ماقساتى ۋتوپيالىق سوتسياليستىك بولاشاق بولدى: ول تازالىق پەن گيگيەنا قالىپتى ومىرگە اينالاتىن قوعامعا كوبىرەك نازار اۋداردى. «ءتورت زيانكەس» - ەگەۋقۇيرىق، تورعاي، شىبىن جانە ماسانىڭ كوزدەرىن جويۋ كەرەك بولدى. «ءتورت زيانكەستى سىپىر» (چۋ سي حاي) دەگەن لوزۋنگتار ناسيحاتتالىپ، بۇل ەلدەگى بارلىق قۇستاردى جويۋ ءۇشىن جوعارى شوعىرلانعان جانە بىرمەزەتتى ناۋقانعا اينالدى. ورمانداردى جويۋ نەمەسە اۋىلشارۋاشىلىق جەرلەرىن توزدىرۋدان ايىرماشىلىعى، تورعايلارعا قارسى بۇل ناۋقان تىكەلەي ولتىرۋگە باعىتالدى. تورعايلارعا شابۋىل جاساۋ ءۇشىن تابيعاتقا قارسى سوعىسقا سارباز- بالالاردى تارتتى.
«زيانكەستەرگە» قارسى سوعىستىڭ ەڭ نەگىزگى قاتىسۋشىلارى مەكتەپ وقۋشىلارى بولدى. 1958-جىلدىڭ 18-مامىرىنداعى پارتيانىڭ سەگىزىنشى سەزدىنىڭ ەكىنشى سەسسياسىندا ءتوراعا ماو ناۋقانعا قاتىساتىن بالالاردىڭ جاسىن ءوزى بەلگىلەدى: «بەس جاستان باستاپ، بۇكىل حالىق ءتورت زيانكەستى جويۋ ءۇشىن جۇمىلۋ كەرەك».
سول كەزدەگى كوپتەگەن ورتا مەكتەپ وقۋشىلارى سول ناۋقاندى كوڭىل كوتەرەتىن، مەكتەپتەگى ساباقتان بوساتىلاتىن وقيعا رەتىندە ەستەرىنە الادى. سىچۋاننىڭ ءبىر تۇرعىنى مەكتەپتەگى كەزىندەگى تورعايلاردى جويۋ ناۋقانىنا قالاي قاتىسقانىن بىلاي دەپ ەسكە تۇسىرەدى: «ءتورت زيانكەستى سىپىر» دەگەن ناۋقان - كوڭىل كوتەرۋ بولاتىن. ءبىز قۇستاردىڭ ۇياسىن بۇزۋ ءۇشىن ساتىلاردى پايدالاندىق جانە كەشكىسىن ۇيالارىنا قوناقتاۋعا كەلگەن قۇستاردى ۇركىتۋ ءۇشىن داۋىلپاز سوعا باستادىق. تورعايلاردىڭ جاقسى قۇس ەكەنىن تۇسىنگەنشە ءبىراز جىل دا ءوتىپ كەتتى. ول كەزدە ءبىز تەك ولاردى ءدان جەيتىن زيانكەس رەتىندە بىلەتىنبىز. قازىرگى اسكەري ناۋقاندار سياقتى، ەڭ باستىسى ارەكەت كوورديناتسياسى بولدى. ناۋقانعا قاتىسۋشىلار ءبىر مەزەتتە شابۋىل جاساۋلارى كەرەك. ايتپەسە تورعايلار تىنىش جەرگە ۇشىپ كەتەر ەدى. ءبىراق ءارتۇرلى جاستاعى ميلليون قىتاي وي مەن قىرعا شىعىپ، ءبىر مەزەتتە شۋ كوتەرگەن كەزدە، تورعايلاردىڭ ۇشار جەرى، قونار بۇتاعى قالمايتىن ەدى. بۇل كەزدەگى بىرمەزەتتىلىك دارەجەسى وتە ۇلكەن اسەر قالدىردى».
وڭتۇستىك- باتىس اۋىلشارۋاشىلىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اۋىلشارۋاشىلىق حيمياسى مامانى چوڭكيڭ «ىمىرت كەزىندە بۇكىل بەي-بەي - چۋڭشيڭ قالاسىنىڭ باتىس بولىگىندەگى اۋدان - دوڭگە شىقتى دەپ ەسكە الادى. ءبىز تورعايلار ابدەن شارشاپ قۇلاعانشا، دابىلدى توقتاتپاي ۇرا بەرۋمىز كەرەك بولدى. ءبىز مۇنى بىرنەشە كۇن قاتارىنان جاسادىق. وسىدان كەيىن قالاتىن ءتىرى تورعايلار سانى ساۋساقپەن سانارلىق قانا ەدى. جاپونيامەن سوعىس كەزىندە سۋجوۋدان چوڭكينگە كوشىپ كەلگەن ايگىلى لۋگاوجيان مەيرامحاناسى ءالى ەسىمدە. ول جەردەگى ەڭ سۇيىكتى تاعامداردىڭ ءبىرى «جياوعا» ارنالعان تاياقشاداعى تۇزدالعان ەكى تورعاي بولاتىن. ءبىراق ءتورت زيانكەسكە قارسى ناۋقاننان كەيىن بۇل تاعامعا تاپسىرىس بەرۋ مۇمكىن بولمادى. 1959-جىلدارى جاندىكتەر كوبەيىپ كەتتى. سىرت كوزگە بىردەن بايقالماعانىمەن، وسىمدىكتەردى قورعاۋ دەپارتامەنتى استىقتى زيانكەستەردىڭ كوبىرەك بۇلدىرگەنىن اتاپ ءوتتى. ءتورت زيانكەس تۋرالى پلاكاتتار ولاردى ءدال جاۋ سياقتى كورسەتىپ جاسالعانى ونىڭ ءالى دە ەسىندە:
«باسقالار جىلقىنىڭ، اسشاياننىڭ نەمەسە بالىقتىڭ سۋرەتتەرىن سالۋدى ۇيرەنىپ جۇرگەندە، تورعايدىڭ سۋرەتىن سالۋعا ماشىقتانعان ءبىر سۋرەتشى بولدى. ءبىراق ءتورت زيانكەستەن ارىلۋ ناۋقانىنان كەيىن ول سۋرەتتەرىن ەشكىمگە كورسەتە المادى!». ونىڭ ايماعىنداعى ءتورت زيانكەستەن قۇتىلۋ ناۋقانى ۇزاق ءارى پەستيتسيدتەردى ارتىق پايدالانىپ، وتە قاتال جۇرگىزىلدى. «مەن جىلدار بويى تورعايدى كورە المادىم. بيىل ءبىرىنشى رەت تەرەزەمنەن تورعايدىڭ ۇياسىن كوردىم».
شارۋالار تورعايلاردىڭ زياندى جاندىكتەرگە قارسى كۇرەستە ەڭ ۇلكەن وداقتاسى بولعانىن تىم كەش ءتۇسىندى. 1960-جىلدىڭ ءساۋىر ايىنا تامان توسەك بۇرگەلەرى جاۋ رەتىندە تورعايدىڭ ورنىن الماستىردى. الايدا، بۇل كەزدە قىتايدىڭ كەيبىر ايماقتارىندا تورعايلاردىڭ پوپۋلياتسياسى تولىقتاي جويىلىپ كەتكەن ەدى. يۋننان پروۆينسياسىندا ءبىر بوتانيك ماونىڭ ءوزى تورعايلاردىڭ ماسەلەسىن شەشۋدى قولعا الۋعا شاقىرعانىمەن، كەيىن كۇتپەگەن جەردەن ناۋقاندى توقتاتتى دەپ ەسىنە الادى.
«ءبىز تورعايلاردىڭ ۇياسىن لاقتىرىپ، جۇمىرتقالارىن شاعىپ، بالاپاندارىن ولتىردىك. كەيىن عالىمدار تورعايلاردىڭ جاندىكتەردى جەيتىنىن جازا باستادى، ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى تورعايلاردىڭ جەگەن استىقپەن سالىستىرعاندا قانشا زيانكەس جاندىكتەردىڭ كوزىن قۇرتاتىنىن سالىستىرىپ باياندامالار جاسادى. سودان كەيىن ءتوراعا ماو «سۋنلە» (مۇنى ۇمىتىڭدار) دەگەنى سول ەدى، ءبارىمىز قۇستاردى ءولتىرۋدى دوعاردىق. ول كەزدە ءبارى ءبىر ادامنىڭ سوزىنە بايلانىستى ەدى».
اقىلعا سىيىمسىز ءىس بولعانى ايقىن بولعانىمەن، «ءتورت زيانكەسكە» قارسى ناۋقان رۋحى قىتايدا تولىق جوعالىپ كەتكەن ەمەس. 1988-جىلدىڭ 19-ماۋسىمىندا وڭتۇستىك- باتىس ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كوپشىلىك الاڭىنا ىلىنگەن پوستەردە: «ءتورت زيانكەستەن قۇتىلىڭدار» دەپ ءدال ۇلكەن جارىستاعىداي ءسوز جازىلعان ەدى. تورعاي نەمەسە توسەك بۇرگەسىن تاراقاندار الماستىردى.
ال قالعان زيانكەستەر سول باياعى - ەگەۋقۇيرىقتار، شىبىندار جانە ماسالار بولدى. تۇرعىن ۇيلەر مەن جۇمىس ورىندارىنىڭ %95 ىن زيانكەستەردىڭ بەلگىلى ءبىر پروتسەنتىنەن بەلگىلەنگەن مەرزىمدە تازالاۋ كەرەك بولدى. مۇمكىن ەمەس سياقتى كورىنگەنىمەن، مۇنداي تاپسىرمالار ورىندالادى جانە جەرگىلىكتى حالىق مۇنداي ناۋقانداردى جاقسى قابىلدايدى [جارىس ارقىلى بۇعان قول جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىراق ك س ر و- نىڭ ءىرى قالالارىندا جانە باسقا دا سوتسياليستىك ەلدەردە جوسپارلى تۇردە جۇزەگە اسىرىلعان دەراتيزاتسيا قالالاردى اۋماقتارعا ءبولىپ، بەلگىلى ءبىر قارقىنمەن جوسپارلى تۇردە اتقارۋدىڭ ارقاسىندا تابىستى بولدى. جەكە مەنشىك پەن ەركىن كاسىپكەرلىك جاعدايىندا بۇل مۇمكىن ەمەس ەدى. ويتكەنى ءبىر-بىرىمەن باسەكەلەسكەن دەراتيزاتسيالىق فيرمالار ءىس جۇزىندە سينانتروپتى كەمىرگىشتەردى ساقتاپ قالۋعا مۇددەلى. سايكەسىنشە، كۇش مەن تەحنيكالىق مۇمكىندىكتەردى بىركەلكى ۇيىمداستىرىپ، جۇمىلدىرعان «سوتسياليستىك قالالار» «كاپيتاليستىك» قالالارعا قاراعاندا تازا بولدى. كاپيتاليزمنىڭ كەلۋىمەن ماماندار مەن عىلىمي زەرتتەۋلەر قالعانىمەن، ءبارى قۇردىمعا كەتتى. - جاريالاۋشىنىڭ ە س ك.]
تورعايلاردىڭ كوزىن جويعاننان كەيىن جاندىكتەردىڭ زاقىمداۋىنان، اسىرەسە استىق ونىمىنە اسەر ەتەتىن باسقا فاكتورلاردى ەسەپكە الا وتىرىپ، قانشا استىقتىڭ شىعىن بولعانىن ەسەپتەۋ مۇمكىن بولمادى. بارلىق كۇشتى بولات بالقىتۋعا شوعىرلاندىرعان 1958-جىلى مەملەكەتتىڭ ونى ەسەپەۋگە مۇرشاسى دا بولمادى. قىتايلىقتار «ءتورت زيانكەسپەن» كۇرەس بويىنشا ناۋقاندى ەل تەرريتورياسىنداعى ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلعان ەكولوگيالىق تەڭگەرىمسىزدىكتىڭ سەبەبى رەتىندە ءجيى ەسكە الادى. تورعايلاردى جاپپاي قىرۋ - قورشاعان ورتانى كۇرت وزگەرتۋ ماقساتىندا ادامداردىڭ كۇشىن ەشكىمگە كەرەكسىز جۇمىلدىرۋدىڭ قيسىنسىز كورىنىسى رەتىندە قالدى. بۇل وقيعا ماو داۋىرىندەگى تابيعاتقا قاتىستى قاراما-قايشى قادامداردىڭ قالاي ناقتى قادامدار مەن ارەكەتتەرگە اينالعانىن كورسەتەتىن ايقىن مىسال بولدى (Shapiro 2004).
ادىلدىك ءۇشىن ايتا كەتۋ كەرەك، زيانكەستەرگە جاپپاي شابۋىل جاساۋ ماونىڭ ويلاپ تاپقانى ەمەس - ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا-اق ونى قولعا العاندار بولعان. ءبىراق ول ادامداردى جاپپاي ۇيىمداستىرۋدا جانە ەكوجۇيەگە ماسشتابتى اسەر ەتۋدە بارىنەن اسىپ ءتۇستى (Garret 1970). سوڭعى جىلدارى عالامتوردان وسى قايعىلى وقيعا جايلى بەينەروليكتەردى كورۋ مۇمكىندىگى پايدا بولدى. بۇل تۇرعىدا قىتايدىڭ قايعىلى تاجىريبەسى مۇنداي ناۋقاندى قايتالاماۋ ءۇشىن باسقا ەلدەرگە ساباق بولدى.
[ق ح ر- دا تەك مۇنداي ساتسىزدىكتەر عانا ەمەس، «ەسكى قىتايدا» مۇمكىن بولماعان ۇلكەن جەتىستىكتەر دە ورىن الدى. مىسالى، فيزيولوگيا جانە مەديتسينا بويىنشا نوبەل سىيلىعىنىڭ قازىرگى يەگەرلەرىنىڭ ءبىرى - سول جىلدارى قازىرگى ۋاقىتتا دا وتە ءتيىمدى بولىپ قالعان بەزگەككە قارسى ءدارىنى ويلاپ تاپقان قىتاي ايەل ادامى. ]
ە. ە. شەرگالين
رۋسسكيي ورنيتول. جۋرن. 2015. توم 24. ەكسپرەسس- ۆىپۋسك № 1171
bilim-all.kz