قالي سارسەنباي: ءسوز سيمفونياسى

استانا. قازاقپارات - راحىمجان وتاربايەۆ شىعارماشىلىعىنداعى ساز، اۋەنگەرشىلىك توڭىرەگىندەگى ءبىرقىدىرۋ ويلار.

 ءبىر جاماعايىن اتى بەلگىلى اعامىزعا «ونەرگە جاقىن جۇرەسىڭ عوي، وسى بالامدى تىڭداپ كورشى» دەدى. قازاق ۇعىمىندا سىنشىلىق ءسوز بولعاندا كۇرەڭباي الدىمەن اۋىزعا الىنادى عوي. سول كۇرەنبايلاردىڭ سارقىتىن ءىشىپ وسكەن كوكەمىز بۇل كىسىنىڭ كوڭىلىن قيماي بالانى تىڭدادى. بالا جوعارى سىنىپتىڭ وقۋشىسى ەكەن. كۇي تارتۋدىڭ تەحنيكاسىن ءبىرشاما يگەرگەن، ءبىراق ونەر جوق. وتە سۇلىق، اسەرسىز تارتادى. بەت- الپەتىندە، جانارىندا جارقىل جوق. قىسقاسى، تال بويىنان ۇلى ونەرگە ۇمتىلىستىڭ نىشاندارى بايقالمايدى. تاپسىرمانى تاپ- تۇيناقتاي ەتىپ ورىنداعان ءتارتىپتى وقۋشىنىڭ كەيپى عانا بار. ارپالىسۋ، سەزىمگە ەرىك بەرۋ، كۇي تابيعاتىنا ەنىپ كەتۋدەن بەيحابار. دەمەك، ونەرپاز شىقپايدى. دومبىرا تارتا الماۋ قازاققا ۇيات دەگەن تالاپقا عانا جاۋاپ بەرەتىندەي قاۋقارى بار. اعامىز بۇل ويىن جاماعايىنعا اشىپ ايتپادى. ءبىراق، ءبىر قازاق بولسا دا دومبىرا ۇستاعانىنا قۋانادى. ونەر، ەڭ الدىمەن، كىسىگە قونادى. ارينە، ءبارى دە تاڭىردەن بەرىلەدى. عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، ءسابي انانىڭ قۇرساعىندا جاتقاندا- اق سويلەپ جاتادى ەكەن. موتسارت ەكى- ءۇش جاسىندا توقتاۋسىز جىلاعان كورىنەدى. سونداعى ءتىلى شىققان بالانىڭ ايتقان ءسوزى «قۇلاعىم شۋىلداي بەرەدى» بولىپتى. دەمەك، بۇل وعان ءتاڭىردىڭ قۇدىرەتىمەن تالبويىنا توقتاۋسىز قۇيىلىپ جاتقان ساز ەدى.

دەمەك، تالانتتىڭ بەرىلگەنى - ەڭ باستى شارۋانىڭ شەشىلگەنى. سودان كەيىنگىسى، سول ءتاڭىردىڭ ۇلى سىيىن تارىك ەتپەۋ، ءارى قاراي ەل يگىلىگىنە اينالدىرۋ - وقۋ- توقۋدىڭ ءىسى.

قازاقتا اقىن- جازۋشى كوپ، ءبىراق، سونىڭ ءبارى وقىلا بەرمەيدى. وقىلاتىندار - سيرەك. سول سيرەكتىڭ ءبىرى - راحىمجان وتاربايەۆ. جازۋشىنىڭ اتىراۋدا وتكەن مەرەيتويى ۇستىندە «قۇداي باسقا سانا بەردى، قولعا قالام بەردى، تىلگە بوياۋ بەردى» دەپ ءبىزدىڭ كۇنىبويى شيىرلاپ وتىرعان شىندىعىمىزدىڭ شىرايىن كەلتىرىپ ايتىپ بەردى.

دەمەك، ءبارى تالانتتىڭ ءىسى. تالانت ماسەلەسى شەشىلگەن ەكەن، ەندى نە ىستەمەك كەرەك؟! نە ىستەيتىنى بار، وقىماساڭ، وي توقىرايدى، سەزىم سارقىلادى، بۇلاي ەتپەگەن كۇندە سەن ءتاڭىرى بەرگەن تالانتتى تارىك ەتىپ، ەل الدىندا قىلمىسكەرگە اينالاسىڭ. بولماسا، تالانت بەرگەن كەيبىرەۋلەردىڭ ءومىرى انەكدوتپەن ءوتىپ كەتكەنى دە بىزگە ءمالىم. باعىمىزعا قاراي، وتاربايەۆ بۇل جولعا تۇسپەدى، قازاق ونەرىنە ايتۋلى ولجا سالدى.

سوڭعى ون جىلدا وتاربايەۆ رۋحاني سانانى ءدۇر سىلكىندىرىپ، شىعارماشىلىقتىڭ شىڭىنا دا شىقتى، شىڭىراۋىنا دا ءتۇستى. ەندى وسى بيىگىنەن تۇسپەسە كەرەك.

جازۋشى تۋرالى جازۋ ءۇشىن ونىڭ شەبەرحاناسىنا، ءسوز سارايىنا ءبىرشاما كىرۋ كەرەك، ال، وعان كىرىپ كەتكەننەن كەيىن شىعۋ قيىن. ءسوز سيقىرى ءسىزدى بايلاپ تاستايدى. كەزىندە «وتاربايەۆ وتارلاپ جاتىر» دەگەن پىكىر ءبىلدىرىپ ەدىك. ونىڭ شىعارماشىلىعىنان قازىر تورتكۇل دۇنيەنىڭ حابارى مول. اتان تۇيە تارتا المايتىن الۋان ءتۇرلى پىكىرلەر دۋالى اۋىزداردان توگىلىپ جاتىر. ءبىز، ءسىرا، وعان قوسىپ ايتىپ، جاڭالىق جاساي قويماسپىز. ءبىر ايتپاعىم، كەزىندە مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنىلعان «شىڭعىسحاننىڭ كوز جاسى» كىتابى جونىندە تاياۋدا عانا ماسكەۋلىك سىنشى مارياننا دۋدارييەۆانىڭ بىلدىرگەن پىكىرى مەنىڭ پىكىرىممەن توعىستى.

 «ۇلتتىڭ تاريحىن بايان ەتكەن شىعارما. ونىڭ جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىق رەتىندە باعاسى زور. قازاقتىڭ حالىق اندەرىندەي اسەرى كۇشتى» دەپتى سىنشى. ءسىرا، وسى پىكىرگە بايلانۋعا بولادى. ەگەر ءبىزدىڭ پاتشا كوڭىلىمىزگە سالسا، ادامزاتتىق ايادا وي توقتاتساڭىز، مەملەكەتتىك قانا ەمەس، ەگەر قاجەت بولسا، الەمنىڭ ەڭ تاڭداۋلى سىيلىعىنا لايىق تۋىندى. تورتكۇل دۇنيەگە اتى ءماشھۇر شىڭعىسحان جونىندە كوبىنە ءپالساپالىق، تانىمدىق ەمەس، بايانداۋى كۇردەلى تاريحي دەرەك پەن دايەكتەرگە نەگىزدەلگەن دۇنيەمەن كوبىرەك تانىس بىزگە، مىناۋ حيكايات ادەبيەتكە ءبىر توسىن لەپ الىپ كەلدى. وسىدان كوپ ۋاقىت بۇرىن قىتايلار ۇلى قاعان تۋرالى 28 سەريالى فيلم ءتۇسىردى. ماعان سول فيلمنىڭ مۋزىكالىق جاعىنان اسەرى كۇشتى بولىپ ەدى.

«قۇيرىق جالى سۇزىلگەن مىڭ سايگۇلىك مىڭ تاراپقا باس بەرمەي اعىزىپ بارا جاتىر ەكەن دەيدى...» دەپ جازۋشىنىڭ حيكاياتتا وزىنە- ءوزى قامشى سالىپ وتىراتىنداي، سول فيلمنىڭ باستاۋىندا ۇدايى قايتالاناتىن الگى ءبىر ۇلى سارىننىڭ جانىڭدى قويارعا جەر تاپتىرمايتىنى ءتارىزدى، مىناۋ ءسوزى سازعا اينالىپ كەتكەن شىعارمادان دا مىڭ تۇلپاردىڭ تۇياعىنىڭ ءدۇبىرى كۇي بولىپ شالقيدى دا وتىرادى. ءسىرا، الگى ءبىر دانىشپاننىڭ، «ءسوز بىتكەن جەردەن ساز باستالادى» دەۋى دە سودان بولار. بۇل شىعارماداعى شالقۋ، كومپوزيتسيالىق قۇرىلىمدار، يىرىمدەر مۋزىكالىق جانرعا نەگىزدەلگەن. بالكىم، ۇقساستىق، بالكىم، ۇزاق ىڭكار ىزدەنىستەردىڭ ناتيجەسى بولار، راحىمجان اتاقتى ليتۆان ك. چيۋرلەنيستى ەسىمە تۇسىرەدى. ءارى سۋرەتشى، ءارى كومپوزيتور چيۋرلەنيستىڭ تۋىندىلارىنداعى تىلسىمدى ءجاي عانا كورەرمەننىڭ بايقاعانىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەس.

سول سۋرەتشىنىڭ تۋىندىلارىنىڭ الدىنا كەلگەن ادامنىڭ ءبىر سيقىرعا بايلانىپ كەتە الماي، كوز قاراشىعى تالعانشا ۇزاق قارايتىنىنىڭ سىرى دا كوپ جىلدار وتكەن سوڭ ءمالىم بولدى. قىسقاسى، سۋرەتتەن توگىلگەن ءبىر سىرلى ساز كورەرمەندى ءجىپسىز بايلاپ تاستايتىن كورىنەدى. مىنە، راحىمجان كەرەمەتىنىڭ، بالكىم، كوپ قىرىنىڭ ءبىرى وسى بولار. وسى بۋىننىڭ اسا ءبىر دارىندى وكىلى تالاسبەك اسەمقۇلوۆ سۇگىردىڭ «نازقوڭىرى» تۋرالى «ادامنىڭ جۇرەگىندەگى تاۋبەنى بەينەلەيتىن اۋەن» دەپ جازىپ ەدى. ونىڭ بۇل ويىن ودان ءارى تەرەڭدەتىپ، كۇيشىنىڭ كوپ ەكەنىن، ءبىراق، مانەردىڭ از ەكەنىن، ول ءتىپتى كۇيدەن دە بولەك ءبىتىم ەكەنىن تەرەڭ تولعايتىنى بار. قىسقاسى، ر. وتاربايەۆتى وقىعاندا، ءسوزدىڭ سۇگىرىندەي سەزىلەتىنى انىق. سوزدەن شاشىراعان ساۋلە سازعا اينالىپ، شەرتپە كۇي تىڭداپ وتىرعاندايسىڭ. وسىندايدا ءىسلام جارىلعاپوۆتىڭ نوۆەللانى شەرتپەءسوز دەپ اۋدارعانىنا ءتانتى بولاسىڭ. الگى ماسكەۋلىك سىنشىنىڭ «حالىق اندەرىندەي اسەرى كۇشتى» دەۋىنە دە وسى تۇستا دەن قويۋعا بولادى.

ا. كاميۋ دەگەن مىقتى «كۇردەلى جازاتىنداردىڭ تۇسىندىرۋشىلەرى بولادى. قاراپايىم جازاتىنداردىڭ وقىرمانى بولادى» دەيدى. راحىمجاندا وسى ەكەۋى دە بار. ءبىز بىلگەندە، شىن ونەر كۇرسىندىرۋى، ويلاندىرۋى، تولعاندىرۋى، تامساندىرۋى، ءتىپتى، «جىنداندىرۋى» ءتيىس. راحىمجان قازىر وسى شىعارماشىلىق باقىتتىڭ قۇشاعىندا. جازۋشىنىڭ ءوزى ايتقانداي. ءتاڭىرى ونىڭ «تىلىنە بوياۋ» بەردى. «مەنىڭ تىلىمدە اباي ءتىلىنىڭ مادەنيەتى بار» دەپ م. اۋەزوۆ ايتقانداي، ونىڭ بويىنداعى ماحامبەتشىلدىك مىنەز تىلىنە دە قونعان. كوركەم تۋىندىلاردى بىلاي قويعاندا، كوسەمسوزدەرىنىڭ وزىنەن دە ازاماتتىق وي- پىكىرلەر كوركەم كۇيىندە ۇشقىنداپ، لاپىلداپ جاتادى. ءتىپتى، سول كوزقاراسىن، پىكىرلەرىن ول جالاڭاشتاپ، ءجاي ايتىپ سالمايدى، تاعى دا ۇلى ونەر ولشەمىمەن سويلەيدى. ماسەلەن، «ساعىنىش سيمفونياسى» دەگەن جۇمەكەن تۋرالى ماقالاسىنىڭ وزىندە (ماقالا ەمەس- اۋ، تۇتاس ءبىر بەكزات بايان، ءسوز سيمفونياسى دەرسىڭ) ول ءجاي سويلەمەيدى.

مىسال كەلتىرەيىك.

«... تاس تا اينالاسىنا تاۋدىڭ تۋىسقانىمىن دەپ ايبات شەكپەي مە؟ سەلدىرەگەن توعايدا قالىڭ ورماننىڭ جۇراعاتىمىن دەپ جاتپاي ما؟..

... سول الماتى ءالى كۇنگە مەنىڭ كوز الدىمدا. كۇز ەدى. سارى الا جاپىراقتار ساعىنىشتاي بوپ توبەڭنەن جاۋىپ تۇراتىن. جاس ەدىك. اقىل از دا، ارمان كوپ ەدى. قازىر عوي، اقىلدىڭ كوبەيىپ، ارماننىڭ ازايىپ كەتكەنى. اباي داڭعىلىنداعى «باسپالار ءۇيىنىڭ» الدىندا جۇمەكەن اعانى توسىپ تۇردىم. اينالاڭدى ءۇيىرىپ مايدا سامال ەسەدى. تەنتەك بۋرانىڭ وركەش جۇنىندەي شاشى ءۇرپيىپ، جان- جاعىما الاق- جۇلاق قارايمىن.

جالعىز ءوزى كەلە جاتتى. ۇستىندە قوڭىر بارقىت بەشپەتى، شاشى يىعىنا توگىلىپ، سابىرلى ءجۇزى، ويلى كوزىنە ءسال- ءپال مىسقىل جۇگىرگەن. قازىر ءبىر قۇرداسىنا ۋىتتى ءازىل ايتا قوياتىن سىندى.

قازاقى امان- ساۋلىقتان سوڭ بويىما كوز تاستاپ ءۇنسىز قالدى. «كوڭىلى تولمادى- اۋ» دەپ ويلادىم. اۋزى بەرىك كىسى ەدى عوي، «وتىز جىلدان سوڭ قوشالاقتان ءبىر بالا كەلگەن ەكەن عوي، - دەدى ءۇمىت ءۇزدىرىپ بارىپ. - جۇرە عوي، مەنىمەن بىرگە...

اعا العا ءتۇستى. سارى الا جاپىراقتار جاۋىپ تۇر. كۇز ەدى. جۇمەكەن اعانىڭ اينالاسىندا التىن شۋاقتار ءۇيىرىلىپ بىرگە كەتىپ بارا جاتتى. - جۇرە عوي، مەنىمەن بىرگە...

ول جالقى ەدى. جىردا دا، مىنا جاراپازانشىل الەمدە دە. سابىردان قالعان جالعىزدى جەتكىزەم دەۋمەن وتكەن اتاسى جايلى «مەنى ءوسىردى قولدا بار بيىگىنە كوتەرىپ» دەسە، بۇل - يمانداي سىر. شىقىلىقتاعان قوڭتورعاي تىرلىك، سۇيەگىڭدى ۇڭگىگەن زار، ءۇشبۇرىشتى مايدان حاتى، كورەرىڭ - شولاق بەلسەندى اتانعان اقساق- توقساق، ساڭىراۋ، سوقىر»

سۋرەتكەردىڭ اتى - سۋرەتكەر. ول قاي جانردا جازسىن، ءبارىبىر ءبىلىم- بىلىگىن بايقاتىپ كەتەدى. ءبىلىم- بىلىك دەمەكشى، باسقا دا بەلگىلى زيالى، دۋالى اۋىزدار ءتارىزدى، وتاربايەۆتىڭ وي ۇشقىندارى دا «الماتى اقشامىندا» وقتىن- وقتىن جاريالانىپ تۇرادى. سەبەبى، قوعامنىڭ دەرتىنە ەم بولاتىن، كوپشىلىكتىڭ كوڭىل- كۇيىن ءدوپ باساتىن وي- تولعانىستاردىڭ ءبىزدىڭ باسىلىمدا دا جاريالانىپ جاتۋى ءاۋ باستان ۇردىسكە اينالعان. سول ۇزدىكسىز جاريالانىپ جاتاتىنىڭ ءبىرى دە وسى قالامگەر. وي ورتاق، پىكىر ورتاق، كەيدە كوزقاراستارىندا قايشىلىق بولعانىمەن، ونىڭ ءوزى دە تاعلىم تۇيگىزۋگە، ويعا وي قوسۋعا جەتىپ جاتىر. سۋرەتكەردىڭ ءبىر ءتۇيىپ ايتاتىن تۇجىرىمدارىن نە بولماسا ۇلكەن سۇحباتتارداعى وي- پىكىرلەرىنەن «زيالىنىڭ ءسوزى» ايدارىمەن ءۇزىپ الىپ بەرەتىنىم دە سوندىقتان.

شىن شىعارما پىكىر الۋاندىعىنان، كوزقاراستار قايشىلىعىنان تۋادى. تالانتتىڭ ءوزى قايشىلىقتان تۇرادى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، جازۋشىنىڭ سوڭعى ۋاقىتتارداعى وي- تولعانىستارىنداعى ايتىلعان جايلارعا دا ۋاقىتتىڭ ءوزى وزگەرىس ەنگىزۋى ابدەن مۇمكىن.

دارىننىڭ اتى - دارىن. ول - حالىقتىڭ ولشەۋسىز بايلىعى. سوندىقتان بۇلدا قوعامدا ءوز باعاسىن الۋى كەرەك. ولاي بولماعان كۇندە ادەبيەت پەن ونەردە «ءجاي پىسىقتار» (س. مۇقانوۆ)، «سال شەنەۋنىكتەر» (م. اۋەزوۆ) العا شىعىپ كەتۋى مۇمكىن. ال، بۇلار قوعام ءۇشىن دە اسا قاۋىپتى قۇبىلىستار.

تالانتتىڭ ءوز باعاسىن الۋ ءۇشىن قوعامدا، ونىڭ ىشىندە، جەرگىلىكتى جەردە دە ميني- وماروۆتار، ميني- جانىبەكوۆتەر وتىرۋى ءتيىس. وسىلاي دەگەندە، اتىراۋ وبلىسىنىڭ اكىمى نۇرلان اسقار ۇلى نوعايەۆتىڭ «ورحون- ەنيسەي جازبالارىندا: «بەگىن سىيلاعان حالقى بولسا، حالقىن سىيلاعان بەگى بولسا - ول ەل ماڭگى بولادى» دەگەن جازۋ بار ەكەن. مىنە، ءبىز وسى ۇستانىممەن ءجۇرىپ كەلەمىز. وتباسىندا، ورتاسىندا ادامي قۇندىلىقتاردى ناسيحاتتاي بىلەيىك» دەگەن ءسوزى ەرىكسىز ەسىمە ءتۇستى.

P. S. بالكىم اڭىز، بالكىم، اقيقات، ەرتەدە وقىعان ءبىر دەرەك ەسىمدە قالىپ قويىپتى. شىعىس جاقتا ءبىر كىشكەنتاي ەل بار دەيدى. سول ەلدىڭ زاڭدارى وتە قىسقا جازىلادى ەكەن. ءتىپتى، زاڭدى بىلمەيتىن كورىنەدى. سەبەبى، بۇل ەلدىڭ كارى- جاسى تەك ادەبيەتتى وقيدى ەكەن. «ادەبيەتى جوق ەلدە ادەپ بولمايدى» دەگەن ۇران- ءسوز كىسى بويىنداي ەتىپ جازىلىپ قويىپتى. سودان با ەكەن، ەلدە قىلمىس اتاۋلى بولمايتىن كورىنەدى. قىلمىس جوق جەردە زاڭنىڭ كەرەگى نە؟! بىلايشا ايتقاندا، نۇرلانداي باسشىلارى، راحىمجانداي جازۋشىلارى بار ەل بولسا كەرەك.

بىزگە دە ءبىر ءسات وسىلاي ارمانداۋعا تۋرا كەلىپ تۇر.

قالي سارسەنباي، جازۋشى

http://madeniportal.kz