جۇسىپبەك قورعاسبەك. اڭىز ءابىش
سويتكەنىمشە بولعان جوق، ارتىمنان تاعى ءبىر كولىك قۇيىنداتىپ كەلىپ قالدى. ە دەپ ەس جيعانىمشا تارس ەتكەن دىبىس شىقتى. ماعان انا كوكسوققان قارسى جاققا وتە بەرگەن تاسباقانى قاساقانا بۇرىلىپ بارىپ باسىپ وتكەندەي كورىندى. جەرگە ءتۇسىپ قاراسام، ساۋىتى قاق ءبولىنىپ قالىپتى. مىلتىق اتىلعانداي تارس ەتكەن دىبىس سودان شىعىپتى.
ەسىمە ءابىش كەكىلباي ۇلىنىڭ «تاسباقانىڭ ءشوبى» اتتى اڭگىمەسى ءتۇستى. توڭكەرىلىپ قالعان تاسباقانى اۋدارىپ ورنىنا قوياتىن قارابالا ەسىمدى كەيىپكەرى ورالدى. قارابالانىڭ جاسى جەر ورتاسىنان اسقان. ءبىراق ازان شاقىرىپ قويعان اتىن قايتىپ وزگەرتەدى. اكە- شەشەسى ول كەيىن شال بولادى دەپ ويلاماعان ءتارىزدى. ءبىزدىڭ حالىق كەيدە وتكەن تاريحتاعى قۋعىن- سۇرگىندەردەن كەيىن دانا بولۋعا دا قورقادى. امان بولسا ءبىر جەردەن تەسىپ شىعار، ايتپەسە دانا بول دەپ قىستاماق ەمەس. قازاق ەمەس دەشى، تۋرا قازاق!
«تاسباقانىڭ ءشوبىنىڭ» استارىندا «ەكى قازاق» يدەياسى جاتىر. ءبىرى ناۋقانشىل، ەكىنشىسى ءتاۋباشىل. قازاقتىڭ بەلسەندىلىگى جيىرماسىنشى، وتىزىنشى، قىرقىنشى جىلدارى بارىنەن اسىپ تۇسپەدى مە؟ ءبىراق ودان وزگە ەمەس، ءوزى زيان شەكتى. سونداي ءبىر بەلسەندى كەيىپكەرىنە ءابىش كەكىلباي ۇلى وڭباي دەگەن ۋداي ەسىم بەرىپتى. وڭباي ءومىر بويى ءبىر تىنىش جۇرگەن ەمەس. سوعىستا ءبىر اياعىن بەرىپ كەلىپ، جالعىز اياعىمەن شولتاڭداپ بەلسەندى بولىپ، نە بولسا دا تىلىنەن تاۋىپ، اقىرى دالادا قالعان. بەلسەندى بولعانى باعىن اشپاي، باسىنا پالە بوپ جابىسقان بەيباق. ءبىراق سۇيەكپەن كەلگەن مىنەز سۇيەكپەن كەتەدى. ۇيدە دە تىنىش جاتپاي، تىلدەپ جاتادى. انادا، مىنادا كەتكەن ەسەسى بار. ءيت جىلعىنى ۇمىتپايدى. ەش نارسەگە كوڭىلى تولمايدى. ءوزى ىستەۋگە قولىنان كەلەر دارمەن جوقتاي. قازاق ەمەس دەشى، تۋرا قازاق!
ال قارابالا ءومىر بويى «اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باسقان» ادام. ايدالادا جىن ۇرىپ كەتكەندەي تاسىرلاتىپ شاپقان قاي قازاقتىڭ بالاسىن كورىپتىك. وڭباي قۇرداسى ونىڭ مومىندىعىن پايدالانىپ، اۋدانعا جۇمسايدى. اۋدانداعىلار سوعىس مۇگەدەگىنە تيەسىلى كولىكتى ءبارىبىر بەرمەيتىنىن بىلەدى، ءبىراق جۇيكەلەرىنە ءتيىپ سۇراپ قويۋ مىندەت. قارابالا تۇك شىقپايتىن ءىستىڭ باسىن ءبىر قايىرىپ كەلۋ ءۇشىن عانا جولعا شىعادى. استىنداعى قۇلاسى دا جۋسان ساناتارداي ميمىرت ءجۇرىستى، بىلايشا ايتقاندا بەرەكەلى. سونىمەن اياڭداپ كەلە جاتىپ، ءتورت اياعى كوكتەن كەلىپ تىرباڭداپ جاتقان تاسباقانى كورەدى. اتىنان ءتۇسىپ، اۋدارىپ تۇرعىزىپ جىبەرىپ، اۋزىنا قىستىرعان ءبىر تال ءشوبىن الادى جارىقتىق جازعىتۇرىم جەر استىنان اۋزىنا ءبىر تال ءشوپ تىستەپ شىعادى ەكەن. مىنە، نەسىبەڭ، ءتاۋبا- ءتاۋبا! قازاق ەمەس دەشى، تۋرا قازاق!
تاسباقانىڭ ءشوبىن العان ادامنىڭ قالاۋى بولاتىنى ەسىنە تۇسەدى. تاعىنان باياعىدا ءتۇسىپ قالعان تاقسىرىنىڭ تاپسىرماسى ورىندالىپ قويىپ جۇرمەسىن اۋەلى. ءۇمىتسىز كەلە جاتىپ، ءسويتىپ ءۇمىتى اياق استىنان ويانا كەتەدى. سول ۇمىتپەن بارعاندا شىنىمەن دە ءىسى وڭعا باسىپ، بولمايتىن ءىستى بولدىرىپ كەلەدى.
تىرنەكتەگەن قازەكەمنىڭ تىرلىگى - تاسباقانىڭ تىرلىگىندەي كەيدە. قارىن باسى جارقىراپ ويدا قالدى، قىردا قالدى. بۇل حالىقتىڭ وبال- ساۋابىن ەشكىم ەسكەرگەن دە جوق، ەسىركەگەن دە جوق. ال ەندى سول تاسباقانىڭ داۋىلى قانداي بولادى دەسەڭىزشى. تاسباقا جەردىڭ استىنان سۇلدەرىن سۇيرەتىپ ارەڭ شىققاندا، داۋىل تاسباقانىڭ ءۇستىنىڭ شاڭىن قاعۋ ءۇشىن سوعادى. تاسباقانىڭ داۋىلى تاسباقادان باسقانىڭ ءبارىن كوتەرىپ كەتەدى. تاسباقا ورنىندا قالادى، باسقانى كوكتەن ىزدە، جەردەن ىزدە، تاپپايسىڭ. قازاق ەمەس دەشى، تۋرا قازاق.
وسى ارادا اڭگىمەمدى ءبىر تۇزدىقتاپ العىم كەلىپ تۇر. ءبىر جىلى ەسەنعالي راۋشانوۆ، ۇلىقبەك ەسداۋلەت، تۇرسىنجان شاپاي ءبارىمىز جاركەنت- اراسانعا جول ءتۇسىپ بارا قالدىق. كولىك تىزگىنىندەگى تۋعان جيەنىمنىڭ اتى اداي ەكەنىن بىلگەن ەسەنعالي:
«مىنا تاۋدى جاڭعىرتىپ، «ءاي، اداي» دەپ ايقاي سالشى»، - دەدى. اقىننىڭ ارقاسى كوتەرىلىپ تۇر ەكەن دەپ ويلاپ، ايقاي سالعانىمىزدا توبەمىزدەن تاس قۇلاي جازدادى. سويتسەك، ءبىز كەلىپ توقتاعان دەمالىس ءۇيىنىڭ تاق قاسىمىزداعى تەرەزەسى اشىق تۇرعان بولمەسىندە ءابىش كەكىلباي ۇلى مەن قۋانىش سۇلتانوۆ ءشاي ءىشىپ وتىر ەكەن. ازىلدەگەن ادام ءبىر جىميىپ كۇلدى، ارانداعان ادام قىزاراڭ ەتتى. ءبىراق ءابىش اعامىز رۋىن قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن ايقايلاپ ايتقانعا ەش رەنجىگەن جوق.
مىنە، ومىردە كورگەن، كىتاپتارىن وقىعان، سويلەگەن سوزدەرىن ەستىگەن اۆتوردىڭ شىعارماسىن تالداعاندا ونىڭ كىسىلىك كەلبەتى وسىلاي ءبارىبىر كوز الدىڭا كەلە بەرەدى. مىسالى، ءبىر قاراعاندا «تاسباقانىڭ ءشوبىنىڭ» يدەياسىن قاراپايىم وقىرمانعا ءتۇسىندىرۋ اسا قيىنعا سوعا قويمايدى. سول زاماندا جازىلعاندىقتان، ۇيرەنشىكتى سوتسرەاليزم قالىبىنا سىيماي تۇرعان ەشتەڭەسى جوقتاي كورىنەدى. الايدا بۇل كەز - ءابىش كەكىلباي ۇلىنىڭ ءوز ەستەلىگىندە كەلتىرىلگەن فاريزا وڭعارسىنوۆانىڭ بۇلارعا: «اسقار سۇلەيمەنوۆ ەكەۋىڭ پول ەليۋار مەن شارل بودلەردى اۋەلى وزدەرىڭ تۇسىنەسىڭدەر مە، الدە جۇرتتىڭ باسىن قاتىرۋ ءۇشىن ادەيى ماقتايسىڭدار ما؟» - دەپ ءتيىسۋىن كوبەيتكەن كەز.
دەمەك، الەم ادەبيەتىنىڭ جاڭا اعىمدارىن قاتارلاستارىنان بۇرىنىراق باعامداپ ۇلگەرگەن جازۋشى وقيعانى ءجاي قىزىقتاپ قانا جازا سالۋى ەش مۇمكىن ەمەس. ياعني، اتالعان شىعارماسىندا تاسباقانىڭ شوبىندەي تاڭدايىنىڭ استىنا سالىپ ساقتاعان ءبىر استاردىڭ بارى قايتكەندە دە انىق. ول استار نە استار ەكەنىن جازۋشى قۇلاعىمىزعا سىبىرلاپ ايتىپ كەتكەن جوق. الەم ادەبيەتىندە بىردە- ءبىر جازۋشى مەن انانى ايتايىن دەپ ەدىم، مىنانى ايتايىن دەپ ەدىم دەپ پۇشايمان بولماعان. وسىنداي دا سەبەپپەن تالاي اسىل دۇنيەنىڭ سىرى اشىلماي، ماڭگىلىك جۇمباق كۇيىندە قالىپ قويماسىنا ەشكىم كەپىلدىك بەرە الماسا كەرەك. ول اسىرەسە ءتىلى دە، ءدىنى دە، ءدىلى دە باسقا ەلدىڭ بوداندىعىندا بولعان كىشى حالىقتاردىڭ تۋما تالانتتارىنىڭ باسىنداعى ۇلكەن باقىتسىزدىق دەر ەدىك.
ايتالىق، قازاق ادەبيەتىندە الەمدىك دەڭگەيدەگى ايتۋلى سىيلىقتارعا لايىق بىرنەشە جازۋشى بار. ولار جونىندە امانگەلدى كەڭشىلىك ۇلى سياقتى ءادىل تارازى سىنشىلار جازىپ تا ءجۇر. ءبىراق قازاق ادەبيەتى كەشەگى وداقتاستارعا عانا تانىلىپ ۇلگەردى. شىعارمانى تانىتاتىن سىنشىلار بولسا، ولار الەمدە ەشبىر ەل مويىندامايتىن سوتسرەاليزم شەڭبەرىنەن شىعا العان جوق. مۇقاعاليدىڭ «شەڭبەردەن شىعۋ كەرەك» دەيتىنى وسىنداي كۇيىكتەن ايتىلعان ءسوز بولسا كەرەك. ال ەگەر ادەبيەتىمىزدەگى وقىرمان سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنگەن شىعارمالاردى جاڭاشا تالداپ كورسەك، ولار حان ءتاڭىرىنىڭ بۇلتتان ارشىلعان ءمارمار قابىرعاسىنداي جاڭا قىرىنان جارق ەتىپ شىعا كەلۋى ابدەن مۇمكىن.
مىسالى، ەلدىڭ ءبارى ءابىش كەكىلباي ۇلىنىڭ «ۇركەرى» مەن «ەلەڭ- الاڭىن» قازاق ەلىنىڭ بوداندىققا ءوز ەركىمەن ءوتۋىن پاش ەتكەن روماندار دەيدى. سولايى سولاي- اق شىعار، ءبىراق بوداندىققا وتكەننەن كەيىنگى ءابىلقايىر حاننىڭ ءىشقۇساسىن وقىساڭىز، كوزىڭىزدىڭ جاسى بىرت- بىرت ۇزىلەدى. اۋەلى ءبىر ويلاندىراتىن نارسە، ءابىش كەكىلباي ۇلىنا «ۇركەر» مەن «ەلەڭ- الاڭدى» جازۋ وڭايعا ءتۇستى مە؟ ەكى شوقىپ، ءبىر قاراعان زامان ەركىن جازۋعا قانشالىقتى ەرىك بەردى؟ جازۋشىنىڭ «ويباي، بوداندىققا ءوز ەركىمىزبەن وتكەنىمىز عاجاپ بولدى، كەرەمەت بولدى» دەگەن جەرى بار ما؟ وسى سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەسەك، ءبىراز جايتتىڭ بەتى وزىنەن ءوزى اشىلا كەتەدى.
مىسالى: «ءابىلقايىردىڭ بۇل ساپاردان ءبىر سەزگەنى اق پاتشانىڭ ۇلىقتارى كۇشتەرىمىز جەتەدى دەپ كۇدىرەيە كەتەر كوپەك توبەتتەردەن گورى اڭىسىڭدى اڭداپ ابايسىزدا تاپ بەرەر ءتاسىلقوي تازىلارعا كەلىڭكىرەيدى ەكەن. ولارمەن ءۇنسىز اڭدىسۋدىڭ ءوزى جوڭعارمەن سارت- سۇرت سالعىلاسۋدان وڭايعا تۇسە قويايىن دەپ تۇرعان ءتۇرى شامالى»، - دەگەن جولدار وتارشىلداردىڭ ىشىنە قايدان جاعا قويسىن. بۇل ءارى كەشەلى- بۇگىنگى زامانداردىڭ بارىنە ورتاق كورەگەندىكپەن ايتىلىپ وتىرعانىن اڭداي الساق، استارى قاتپارلانا قالىڭداپ، سالماعى ارتا تۇسپەي مە؟
اركىم ءار ساققا جۇگىرتكەن رومانداردان ەكى- اق ەپيزود كەلتىرەيىن. ەكىجاقتى كەلىسسوز بارىسىندا ءابىلقايىر حاننىڭ قۇرمەتىنە زەڭبىرەك توعىز رەت كۇركىرەيدى: «جۇرت توعىز رەت اسپاندا شاتىناتىپ ايقاي سالدى. ونىڭ ءارقايسىسى حاننىڭ وزىنە جىلداي ۇزاق كورىندى. شىركىن، وسىنى سوناۋ ەرتىس بويىنداعى ابىلمامبەت پەن ءابىلمانسۇر ەستىر مە ەدى، تورعاي بويىنداعى باراق، سارىسۋ بويىنداعى كۇشىك، شالقار بويىنداعى باتىر سۇلتاندار ەستىر مە ەدى! ىشتەرى قىز- قىز قاينار ەدى- اۋ! شىركىن، مۇنى ءوزىنىڭ اۋىلى، بوپاي، زليحا، بالالارى ەستىر مە ەدى! توبەلەرى كوككە جەتىپ قالار ەدى!».
بۇل كەلىسسوز باستالار الدىنداعى اسەر. ءتىپتى ءوزىنىڭ قۇرمەتىنە قانشا رەت، باسقا كەلگەن- كەلمەگەن حان- سۇلتانداردىڭ قۇرمەتىنە قانشا رەت زەڭبىرەك اتىلعانىنا دەيىن ساناتتىرعان پەندەشىلىگى دە كورىنبەي قالمايدى. مۇنى وقىعاندا «اپىر- اي، مىنانىڭ نەسى حان» دەپ ءىشىڭ سۋىپ سالا بەرەدى. ءبىراق نەگىزگى قاھارمان باسىندا بۇلايشا بوساڭسىعان ساتتەر وتە از. كەرىسىنشە، كوز الدار ءبىر جەڭىلتەك مىنەزدەر مەن ويلار سياقتى ەلەستەيدى. جول اينالماي جاتىپ: «بارلىعى سەكسەن ءۇش دۇركىن زەڭبىرەك اتىلىپتى. وعان شىبىن شاققانداي قينالىپ وتىرعان سارى الا يىقتار كورىنبەيدى. سوعان قاراعاندا، ورىس پاتشاسىندا وق- ءدارى دەگەنىڭ ءيت باسىنا ىركىت بولىپ توگىلىپ جاتسا كەرەك»، - دەگەن ارقا مۇزداتار سويلەم يەك استىنا تىرەلە قالادى.
ال، ەندى «بىرەۋ بىرەۋدىڭ ءتىسىن ساناپ وتىرعانداي اۋىز اڭدىسقان» كەزدەسۋدىڭ اياعىندا نە بولعانىن سۋرەتتەيتىن ەپيزودتى قاراڭىز: «ەڭ سوڭىندا ءابىلقايىر ءۇشىن ەڭ قيىن اڭگىمە دە ايتىلدى. جۇرت الدىندا ەرالى (بۇدان بۇرىن اماناتقا بەرىلگەن ۇلكەن ۇلى. - ج. ق. ) حانزادانى قوجاحمەت (اماناتقا ەندى بەرىلەيىن دەپ وتىرعان كىشى ۇلى. - ج. ق. ) حانزادامەن ايىرباستاۋدى ءوتىندى. بۇنى ايتقاندا حاننىڭ بەتى قۋارىپ كەتتى. قۇندىز مۇرتى جىلتىلىنان، ەكى بەتى شىرايىنان ايىرىلىپ، ەت پەن ەت بوپ جىلميىپ جابىسىپ قالعانداي...
حان سول سۇپ- سۇر قالپى. سۇلق وتىرىپ قالدى. ىشىنەن «بالامنىڭ قاسىنا كەشەگى انت بەرگەن بيلەر مەن باتىرلاردىڭ دا ءبىر- ءبىر بالاسىن امانات قىلىپ ۇستاساڭدار قايتەدى» دەپ ايتقىسى كەپ، تاماعى قىشىپ تۇرسا دا، كوبى ەندى- ەندى يلىگىپ كەلە جاتقاندا قايتادان سىرت اينالدىرىپ المايىن دەپ ساقتىق جاسادى».
سويتكەن ءابىلقايىردىڭ ەندىگى كۇنى كۇن ەمەس. ءىشى تولعان قۇسا. وڭىندە نەدەن ۇتىپ، نەدەن ۇتىلعانىن پايىمداي الماي باسى قاتادى. تۇسىندە مۇنى تارعىل بۇركىت قىزىل تۇلكى قىلىپ قۋالايدى. تارعىل بۇركىت، بالكىم، اتا- بابا رۋحى بولار. اماناتقا قالدىرىپ بارا جاتقان بالاسىنىڭ جايى اناۋ. وق- ءدارىنىڭ يىسىنەن ءولى- ءتىرىنىڭ ءبارى قورقادى دەپ، توسەگىن زەڭبىرەكتىڭ ىق جاعىنا سالىپ جاتقان ءوزىنىڭ ءتۇرى مىناۋ. ەكى روماننىڭ دا ونە- بويىندا ءيت پەن قۇستىڭ تالاسىنداي تەكەتىرەس ءبىر توقتاماي، تارتىلعان سىمداي بولىپ شىرەپ تۇرادى. بۇل روماندار ەشقانداي دا ءسان- سالتاناتتىڭ جورالعىسى ەمەس، قايتا عاسىرلار بويى جينالعان شەر- شەمەننىڭ شويىن شوگىندىسىندەي قانىڭدى قارايتىپ، قابىرعاڭدى سوگىپ- سوگىپ جىبەرەدى.
جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ تەرەڭ پسيحولوگيزمى بولماسا، قازاق ادەبيەتىندە بۇرىن- سوڭدى مۇنداي قۇسالى رومان جازعان قالامگەر نەكەن- ساياق. ءىش قايعىڭدى قوزعاپ، ۇزاق ويعا شومدىراتىن بۇل رومانداردا جازۋشىنىڭ بۇدان بۇرىن جازعان حيكاياتتارى مەن اڭگىمەلەرىنىڭ سىلەمى بار دەسەك قاتەلەسپەيمىز. سونىڭ ءبىرى ءارى قالامگەردىڭ ءمور تاڭباسىنداي بولىپ تانىلعان دۇنيەسى «تاسباقانىڭ ءشوبى» ەكەنىندە دە داۋ جوق.
سونىمەن، «تاسباقانىڭ ءشوبى» ... شىنىندا دا اتى دا، زاتى دا تاڭبالى شىعارما. تاڭبانىڭ باسى - تاستاعى جازۋ. وسى اتتى تاڭداۋ ارقىلى دا جازۋشى وشپەس دۇنيە تۋدىرۋعا بەل بايلاعان ءتارىزدى. بۇل ءجاي عانا قايىرىمدىلىق جونىندەگى ءتامسىل ەمەس. بولعان وقيعانى دا ءجاي عانا سۋرەتتەپ قويا سالماعان. حالىقتى بالا كوڭىلدى كەيىپكەر ەتىپ العان دا اتىن قارابالا دەپ اتاعان. قارابالا - بالا ەمەس، قارتايعان ادام. ءبىراق وسى جاسىندا مىنا تۇرعان اۋدانعا ەكى- اق رەت بارىپتى. ەكىنشى جولى وڭباي قۇرداسىنىڭ وتىنىشىمەن امالسىز جولعا شىعىپ وتىر. وعان قوعامدىق ورتا وگەي، بوتەن، جات، ول ءوزى ەل ىشىندە وتىرسا دا ساياق. جازۋشى ونىڭ قىلىقتارىن، ويلارىن، ىستەرىن ءىشتارتا وتىرىپ اڭگىمەلەيدى. اتى جاعىمسىزداۋ وڭبايدىڭ دا تەرىس قىلىقتارىن وزىمسىنە سۋرەتتەگەندە، جازۋشىنىڭ ايتايىن دەپ وتىرعان الدەبىر وي جوباسىنىڭ ۇشتىعىنان ۇستاعانداي بولاسىڭ. ولار وزدەرى سۇيمەيتىن، قالامايتىن ورتادا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان تاۋمەندى ادامدار. ولار وزدەرىن وسىنشالىقتى وگەي كۇيگە تۇسىرگەن قوعاممەن باستارى پىسپەي، باقىتسىزدىققا ۇشىراپ وتىر.
مەنىڭشە، بۇل تۋىندىدا توسىن دا كونە سوزدەردىڭ كوپ قولدانىلۋىنىڭ ءوزى دە ءبارىن ءبىر قالىپقا تۇسىرگىسى كەلگەن قوعامعا قارسى بىلدىرىلگەن سەس دەپ تۇسىنگەن ءجون. ەكىنشى سەس شىعارمانىڭ ءون بويىن كەرنەگەن سانا اعىمىندا، ياعني كەيىپكەرلەردىڭ وزدەرى قاراپايىم بولسا دا ىشكى قاھارماندىق تولعانىستارىنىڭ تەگەۋرىندىلىگىندە. ءۇشىنشى سەس ءبىرىنىڭ ەتى ءتىرى، ەكىنشىسى وتە- موتە مومىن ەكى كەيىپكەردىڭ بىردەي جوعارىدان تاڭىلعان قوعامدىق ولشەمدەرمەن كەلىسە الماۋشىلىقتارىندا. ول زاماندا قوعامدىق قايشىلىقتاردى كورۋ مەن كورسەتۋ كۇنامەن پارا- پار سانالاتىنىن ەسكەرسەك، شىعارما تابيعاتىن جاڭاشا تانۋعا سەبەپ جەتىپ ارتىلادى. وسىنداي قىرلارى اشىلعان سايىن ءسوز زەرگەرىنىڭ ىشكى سۇزگىسىنەن وتكەن كوركەمدىك شىندىق مىڭ سان بوياۋى جىمداسا بىرىككەن كەستەلى ورامالداي كوزگە ىستىق، كوڭىلگە جاقىن بولا تۇسەدى.
«تاسباقانىڭ ءشوبىن» مەكتەپ وقۋلىقتارىنان دا كوزىمىز شالىپ قالدى. وندا وسى اڭگىمەنىڭ ماعىناسىن ءتۇسىندىرىپ بەرۋ تۋرالى سۇراق تا بار ەكەن. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، جاۋابى قول سوزىمدا تۇرعان سەكىلدى. الايدا ابىشتەي شەبەر جازۋشى ونسىز دا تىرلىگى وڭبايتىن كەيىپكەرىن نەلىكتەن وپ- وڭاي وڭباي دەپ اتاي سالدى ەكەن؟ شىعارما باسىنان- اق ونىڭ وڭبايتىنىن بىلسەك، اڭگىمە نەسىمەن قىزىق؟ قارابالانىڭ اتى دا «مومىن كىسى» دەگىزىپ، ءوزىن- ءوزى شىعارما باستالماي- اق اشكەرەلەپ تۇرعان جوق پا؟ باقساق، ول دا ەمەس، بۇل دا ەمەس، مۇنداعى ىشكە ساقتاعان نارسە ياعني ءتۇپ قازىق يدەيا - ءابىش كەكىلباي ۇلىنىڭ «شىڭىراۋىنان» «ۇركەرى» مەن «ەلەڭ- الاڭىنا» دەيىن جالعاسقان، نەگىزگى كەيىپكەرلەرمەن بىرگە ۇلت جانىن جەگىدەي جەگەن ءىشقۇسالىق ەكەنىنە ەرىكسىز دەن قوياسىڭ. ونداي ءىشقۇسالىق مىنا جارىق دۇنيەدەن ورنىن تابا الماي ازاپتانعان ادامداردىڭ باسىندا بولادى، ونداي ءىشقۇسالىق وتكەن داۋرەنى ءوتىپ، كۇتكەن ءداۋىرى تۋماي قينالعان ۇلتتىڭ باسىندا بولادى، ونداي ءىشقۇسالىق ءوز ەركىنە ءوزى يە بولا الماعان بودان ەلدىڭ باسىندا بولادى.
ءابىش اعامىز وسى يدەيانى قازاققا تاسباقانىڭ شوبىندەي قىلىپ تىستەتىپتى دەسەك، مۇنىمىز ويدان شىعارىلعان ءسوز سەكىلدى كورىنە قويماس. سەبەبى، ءسوز استارىنىڭ بارى سياقتى، سانا استارى دا بار. سانا استارى دەگەن - بەلسەندى پسيحيكالىق پروتسەستەردىڭ انىقتاماسى. ءابىش كەكىلباي ۇلى ۇلكەن ەموتسيالىق قايناردا ءومىر سۇرگەن ادام. بۇل تاراپتا ونىڭ قايراتكەرلىك ومىردە ابىز اتانعانى ءارقالاي قابىلدانسا دا، قالامگەرلىك ومىردە اڭىز بولعانى ەش تالاس تۋدىرعان جوق. اڭىز سوتسرەاليزمنەن تۋىندامايدى، سانا اعىمىنان تۋىندايدى. ەندەشە باسقاسى باسقا، ال اڭىزدا استار بولماۋى مۇمكىن ەمەس. شىنىن ايتقاندا قالامگەردەن وسى جونىندە سۇراعىمىز كەلگەنى كوپ بولىپ، ءبىراق سۇراي الماعانىمىز جانە شىندىق.
تاۋەلسىزدىك العان جيىرما بەس جىلدان استام ۋاقىتتىڭ ءوزى بىزگە ازدىق ەتتى. قۇلدىق سانانىڭ مۇراگەرلەرى رەتىندە ءالى كۇنگە سوتسرەاليزم شەڭبەرىنەن شىعا الماي كەلە جاتقانىمىز وتىرىك دەي المايمىز. بۇگىنگى ۇلتتىق كودتى ىزدەۋ قاجەتتىلىگىنىڭ رۋحاني ورتادا جاپپاي قولداۋ تاۋىپ وتىرۋىنىڭ ءبىر سەبەبى وسىدان بولسا كەرەك.
جارتى ءومىرى قالامگەرلىككە، جارتى ءومىرى قايراتكەرلىككە ارنالعان ءابىش كەكىلباي ۇلى «ۇركەر» (1978-1980)، «ەلەڭ- الاڭ» (1980-1983)، «اڭىزدىڭ اقىرى» (1971) اتتى ءۇش رومان؛ «ءبىر شوكىم بۇلت»، «بايگەتورى»، «اۆتوموبيل»، «قۇس قاناتى»، «كۇي»، «باسەكە»، «حانشا- داريا» حيكاياسى، «شىڭىراۋ»، «شەتكەرى ءۇي» اتتى توعىز حيكايات؛ «ەڭ باقىتتى كۇن»، «اجار»، «ءجۇندى باراق»، «اق قايىڭ»، «ور تەكە»، «اۋىز»، «كولدەنەڭ كوك اتتى»، «تاسباقانىڭ ءشوبى»، «كەرەك ادام»، «مىنە، كەرەمەت!»، «اقىرعى ايالداما» اتتى ون ءبىر اڭگىمە جانە «ابىلاي حان» اتتى درامالىق داستان جازىپتى. وسى شىعارمالارىنىڭ كوبىندە كەيىپكەرلەرى حان بولسىن، قارا بولسىن ءىشقۇسالىققا سالىنىپ، وزدەرىن وزدەرى ىشتەن جەپ تاۋىسىپ بىتەدى. دەمەك، قازاق ادەبيەتىندە كوپ جازىلعان جالعىزدىق فەنومەنى سياقتى، بۇل جازۋشىمىزدىڭ شىعارماسى دا ءىشقۇسالىق يدەياسىن الەمدىك پوستمودەرنيزم دەڭگەيىنە دەيىن كوتەرىپ تۇر.
ءابىش اعامىزدىڭ تاۋداي ءتۇرى، جارداي بولمىسى، نارداي تۇلعاسى ءبىر ءسوزى شەردەي، ءبىر ءسوزى شەمەندەي شىعارماشىلىق پورترەتىمەن بىتە قايناسىپ جاتاتىن ەدى. مەن ءابىش اعانى مىڭ رەت كوردىم، ءبىراق سوڭعى رەت كورگەنىم وزىمە قاتتى اسەر ەتتى. تاۋەلسىزدىك سارايىنداعى سالتاناتتى جيىندا ارامىزدا كىسى وتەتىن جول عانا جاتتى. كىلەم توسەلگەن سول جول وڭايلىقپەن كەشىپ وتە الماس مۇحيتتاي كورىندى. قاسىنا بارىپ جوق بىرنارسەلەر ءۇشىن كەشىرىم سۇراعىم كەلىپ، ءبىراق قۇر ۇمسىنۋمەن عانا شەكتەلدىم. زامانىمىزدىڭ اتى اڭىزعا اينالعان ادامى شوكىمدەي بولىپ شوگىپ كەتكەنى ەرىكسىز نازارىمدى اۋداردى. سول اسەردىڭ ءىزى سۋىماي جاتىپ، ول كىسىنىڭ دۇنيەدەن وزعانى تۋرالى سۋىت حابار كەلدى. سودان بەرى ومىردەن وتكەن ورنى تولماس باسقا دا قالامگەرلەر سياقتى، ول كىسى تۋرالى دا وقتىن- وقتىن ويلاپ قويام. وڭگەسىن بىلمەيمىن، ال مەنىڭ جادىمدا ابىز ءابىش ۇمىتىلىپ، اڭىز ءابىش قانا تۇرعانداي ەلەستەيدى. جوعارىدا ايتىلعان ءىشقۇسالىق يدەياسىن بالكىم اۆتور ءوزى ادەيىلەپ ويلاماعان دا بولۋى ابدەن مۇمكىن. ءبىراق ول اۋەلدەن بولمىسى سولاي جارالعان ءابىشتىڭ اڭىزى ەكەنى راس، ال ءبىز ءۇشىن اڭىز شىندىقتان دا قىمبات!
مۇقابا سۋرەتىن سالعان ەلانا لىسەنكو
«اق جەلكەن» جۋرنالى، №4
ءساۋىر، 2018
