امەريكانى العاش قىتايلار اشقان
سەبەبى يللينويس ۋنيۆەرسيتەتى زەرتتەۋشىسى دجون رۋسكامپ: «امەريكاعا وسىدان 3300 جىل بۇرىن قىتاي تەڭىزشىلەرىنىڭ قادامى جەتكەن»،- دەپ مالىمدەدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن تاريح پانىنەن امەريكانى حريستوفور كولۋمب اشقان دەپ وقىپ كەلدىك. ءبىراق، كولۋمب امەريكاعا بارعان ءبىرىنشى ساياحاتشى ەمەس، ءتىپتى ەكىنشى دە ەمەس، ءۇشىنشى ەكەن. سەبەبى، بۇدان بۇرىن الەم عىلىمى كولۋمبتان 500 جىل بۇرىن سكانديناۆيلىق ۆيكينگ (تەڭىز اسكەرى) لەيف ەريكسسون مۇحيت ارتىنداعى ەلگە بارعان دەگەن بولاتىن. ەندى ۆيكينگتەر مەن يسپانيالىقتاردى قىتايلار ارتتا قالدىرىپ جاتىر.
«بۇل بولجام ويىما بىرنەشە جىل بۇرىن - البۋكەردەگى ۇلتتىق باق پەتروگليفتەرىن زەرتتەپ جاتقاندا كەلگەن ەدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن تاستارعا سىزىلعان سۋرەتتەر مەن بەلگى، پيكتوگراممالاردىڭ اۆتورى امەريكانىڭ بايىرعى حالقى نەمەسە يسپانيادان وسى قۇرلىققا العاش كەلگەندەردىڭ ۇرپاعى بولسا كەرەك دەپ ەسەپتەلەتىن. ۇلتتىق باقتاعى 25 مىڭ تاڭبا ىشىنەن ءبىرى كوزىمە وتتاي باسىلدى. بۇل بەلگى قىتايلىقتار قايىعىن بىلدىرەتىن «دجوۋ» يەروگليفى ەكەنى ەسىمە ءتۇستى»،- دەيدى دجون رۋسكامپ.
وسىدان سوڭ دجون رۋسكامپ امەريكاداعى پەتروگليفتاردى ءبىر تارتىپكە سالىپ رەتتەپ شىعۋعا بەل شەشىپ كىرىسكەن. ناتيجەسىندە قىتاي يەروگليفتەرىنە ۇقسايتىن 84 پيكتوگراممانى تابادى. بۇل بەلگىلەر ءبىر- بىرىمەن ءوزارا بايلانىستى ماتىندەردەن تۇراتىن بولىپ شىعادى. مىسالى البۋكەردەن 400 شاقىرىم جىراقتاعى تاس تاڭبالاردى وقىعاندا: «ون جىلدىق ساپار مەن ايرىلىسۋدان سوڭ جانە ءبىز كۇن ەلىنە قايتتىق، ءبىر- ءبىرىمىزدى تاپتىق» دەگەن ءسوز شىعادى.
رۋسكامپ ىزدەنىستەر ناتيجەسىندە قىتايلىقتاردىڭ «شان حاي جين» (تاۋ مەن تەڭىز) تراكتاتىندا جازىلعان - شىعىس تەڭىزىن (تىنىق مۇحيتى) ءجۇزىپ ءوتىپ، كۇن شىعاتىن الىس جەرلەر تۋرالى ايتىلعان جازۋلارعا تاپ بولادى. ولار امەريكانى «كۇن ۇياسى» دەپ اتاسا عاجاپ ەمەس. تاعى ءبىر ماتىندە كەيبىر ءراسىم نەمەسە ولجالى ورالعان اڭشىلىققا بايلانىستى وتكىزىلگەن قۇرباندىق تۋرالى ايتىلادى. «ءبىز ۇلى جيان شان جانە اسپان يەسى قۇرمەتىنە ىزگى نيەتپەن ءيتتى قۇرباندىققا شالدىق» دەپ جازىلعان.
«ءبارى ءبىر- بىرىنە تۋرا كەلىپ جاتىر. جيان شان - شان اۋلەتىنىڭ ءۇشىنشى پاتشاسى. ول زامانىمىزدان بۇرىنعى ەكىنشى مىڭجىلدىق سوڭىندا پاتشالىق قۇرعان. ول داۋىردە ءيتتى قۇرباندىققا شالۋ حالىق اراسىندا كەڭ تاراعان. ءماتىن سول داۋىردەگى قىتاي ساراي جۇرتىنىڭ ستيلىندە جازىلعان. سول ۋاقىتتاردا پاتشا اتىنا ۇلى، مارتەبەلى دەگەن سياقتى سوزدەردى قوسۋ ادەت بولعان»، - دەيدى رۋسكامپ. دالەلدەرگە سەنبەيتىندەر بولسا: « قازىر امەريكاعا كەلىپ- كەتىپ جاتقان قىتاي ەميگرانتتارى تاستارعا وسىنداي بەلگىلەر ويىپ جازىپ كەتكەن بولسا شە؟ !» - دەگەن پىكىردى ايتادى.
«ولاي بولۋى مۇمكىن ەمەس، بۇل تاستارداعى جازۋ قازىر مۇلدەم ۇمىتىلعان، ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى 1046 -جىلى بولعان اسكەري قاقتىعىستار ناتيجەسىندە پايدا بولعان شان ديناستياسى قۇلدىراۋىنان كەيىن جوعالىپ كەتكەن. ارحەولوگتار 1899 -جىلى انيان قالاسى ماڭىنا الىپ بارعان زەرتتەۋ جۇمىسى ناتيجەسىندە عانا وسى جازۋلاردى تاپقان.
ارادا ءبىر عاسىر وتسە دە عالىمدار بۇل جازۋلاردى تولىقتاي وقي الماي كەلە جاتىر. كوزبوياۋشىلار ات توبەلىندەي عالىمدار عانا بىلەتىن يەروگليفتەردى قولدانۋى مۇمكىن ەمەس. بۇل ەسكى جازۋ ءستيلى ەرەكشە بولعان، ونىڭ پايدا بولۋى بال اشاتىن تاستارعا بايلانىستى. قىتايدا ەرتە زاماندا بال اشۋ بىلاي بولعان ەكەن. كورىپكەل ءبىر ءىرى قارا مالدىڭ سۇيەگى نەمەسە تاسباقانىڭ ساۋىتىن الىپ ارنايى وتتاعى مەتال تاياقپەن سۇيەكتى قىزدىرعان. سۇيەك بەتىندە پايدا بولعان جارىقتارعا قاراپ بولاشاقتى بولجاعان. وقۋعا قولايلى بولۋ ءۇشىن جارىقتار قارا بوياۋمەن بويالعان. وسىلاي ەسكى جازۋ پايدا بولعان. بۇلار زاماناۋي قىتاي جازۋىنان مۇلدە ەرەكشە. امەريكاداعى تاڭبالار وسى جازۋلارمەن تولىقتاي سايكەس كەلەدى"، - رۋسكامپ.
سونىمەن، يەروگليفتەر پايدا بولۋىنداعى ەرەكشە ادىستەر دجون رۋسكامپكە قىتاي تەڭىزشىلەرىنىڭ امەريكاعا قاي ۋاقىتتا بارعانىن انىقتاۋعا كومەكتەستى. بۇل ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى 1300 -جىلدار، كولۋمبتىڭ دۇنيەگە كەلۋىنەن 2800 جىل بۇرىن بولاتىن. ازيالىق تەڭىزشىلەر جاڭا قۇرلىققا قالاي بارعان، اراداعى قاشىقتىق كولۋمب ءجۇزىپ وتكەن قاشىقتىقتان دا ۇزاق قوي دەگەن ساۋال تۋىندايدى. قىتايدىڭ «دجونكا» دەپ اتالاتىن كەمەسى يسپان جەلكەندىلەرىنەن قالىسپاعان، ءتىپتى كەيبىر جاعىنان ارتىق تا بولعان. ولار سۋ وتكىزبەيتىن ارالىق قابىرعالارمەن قورعالعان. ءبىر بولمەنى وق تەسىپ وتكەن جاعدايدا دا كەلەسىسىنە سۋ وتپەگەن. كولۋمبتىڭ «سانتا ماريا» كەمەسىنىڭ سۋ سىيىمدىلىعى 200 توننا، ۇزىندىعى 25 مەتر بولىپ، 70 كۇندە امەريكا قۇرلىعىنا ءجۇزىپ بارعان.
اعىلشىندار قۇپيا تۇردە قىتايلاردان ساتىپ العان «كحەين» دجونكاسىنىڭ سۋ سىيىمدىلىعى 800 توننا، ۇزىندىعى 45 مەتر بولىپ، ول اتلانتيدا مۇحيتىن 21 كۇندە ءجۇزىپ وتكەن. ارينە، «كحەين» - «سانتا ماريادان» 300 جىل كەيىن جاساپ شىعارىلسا دا، اعىلشىندار قىتاي كەمەلەرىنە تەڭ كەلەتىن جەلكەندى كەمەلەر قاي ۋاقىتتا دا بولماعانىن ايتادى. العاشقى دجونكالار كونە زامانداردا پايدا بولعانىن ايتادى. دەمەك، باعزى زاماندا قىتاي تەڭىزشىلەرىنىڭ امەريكا سياقتى جاڭا قۇرلىققا ءجۇزىپ بارۋى اسا قيىن بولماعان.
مىڭىنشى جىلدارى كولۋمبتان 500 جىل بۇرىن امەريكا جەرىنە قادام باسقان لەيف ەريكسسوننىڭ ەرلىگى 1960 جىلعا دەيىن نيۋفاۋندلەند ارالىنداعى ل'انس- و- مەدوۋزدا 50-100 ادامدىق ۆيكينگتەردىڭ شاعىن قونىسى تابىلعانعا دەيىن رەسمي تۇردە مويىندالمادى. مۇمكىن، بولاشاقتا امەريكا جەرىندە وسىدان 3300 جىل بۇرىن جاساعان قىتايلىقتار قونىستانعان ايماق تابىلىپ قالار. مىنە، سول كەزدە جەر جۇزىندەگى قۇرلىقتاردىڭ ادام تاراپىنان اشىلۋ تاريحى قايتادان جازىلاتىن بولادى.
Massaget.kz