تالعات قاليەۆ: جاستارعا اقپارات ۇسىنۋ فورماتىن وزگەرتۋ قاجەت
2013 -جىلى 4 -ناۋرىزدا ورتالىق قۇرىلدى. 5 جىلدىڭ ىشىندە «جاستار» ع ز و قانداي جۇمىستار اتقاردى جانە قانداي شارالاردى جاساماق؟ وسى ماسەلە بويىنشا قازاقپارات ءتىلشىسىنىڭ سۇراقتارىنا ورتالىق ديرەكتورى تالعات قاليەۆ جاۋاپ بەردى.
- تالعات بەگىم ۇلى، ورتالىقتىڭ الدىنا قانداي ماقساتتار مەن جوسپارلار قويىلعان؟
- ءبىزدىڭ باستى ماقساتىمىز - جاستار ساياساتىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ. ءبىز الداعى ۋاقىتتا كەلەسى مىندەتتەردى شەشۋگە ءتيىسپىز: جاس ەرەكشەلىكتەرىنە سايكەس مەملەكەتتىك ساياساتتى ىسكە اسىرۋدىڭ نەگىزگى باعىتتارى بويىنشا ىرگەلى جانە قولدانبالى زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ؛ مەملەكەتتىك جاستار ساياساتىنىڭ وزەكتى سۇراقتارى بويىنشا الەۋمەتتىك ولشەمدەردى جۇرگىزۋ؛ جاستار اراسىندا مەملەكەتتىك باسىمدىقتاردى جۇزەگە اسىرۋ. بۇدان باسقا، ءبىزدىڭ فۋنكتسيالارىمىز مىنالاردى قامتيدى: جاستار ساياساتىن دامىتۋدىڭ باسىم باعىتتارىن مودەلدەۋ؛ مۇددەلى مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ سالاارالىق ءوزارا ءىس- قيمىلىن ادىستەمەلىك قامتاماسىز ەتۋ؛ مەملەكەتتىك جاستار ساياساتىنا قاتىسۋشىلاردىڭ بىلىكتىلىك دەڭگەيلەرىن ارتتىرۋ.
ايتا كەتەيىن، ءبىز سياقتى ورتالىق الەمنىڭ بىرنەشە ەلدەرىندە عانا بار جانە ولاردىڭ بارلىعى دامىعان ەلدەردە. ءبىزدىڭ تاجىريبەمىز كورشىلەس مەملەكەتتەردە زەرتتەلۋدە، رەسەي فەدەراتسياسى دا وسىنداي ورتالىق قۇرۋدى جوسپارلانۋدا.
- قۇرىلعانىنا 5 جىل تولعان «جاستار» ع ز و قالاي قالىپتاستى؟ قانداي جۇمىستار اتقاردى؟
- ورتالىقتىڭ بەس ءبولىمى، اتاپ ايتسام عىلىمي- ادىستەمەلىك؛ اقپاراتتىق- تالدامالىق؛ الەۋمەتتىك زەرتتەۋلەر باسقارماسى؛ كونسالتينگ جانە جاستار اراسىندا «رۋحاني جانعارۋ» قۇندىلىقتارىن ەنگىزۋ جونىندەگى ءبولىم جۇمىس جاسايدى. ورتالىقتا بارلىعى 30 ادام جۇمىس ىستەيدى. زەرتتەۋدەن باسقا ءبىز جاستار رەسۋرستىق ورتالىعىنىڭ قىزمەتكەرلەرىن مەملەكەتتىك جاستار ساياساتى مەكتەبىندە وقىتامىز، سەمينارلار وتكىزەمىز. قازاقستانداعى 208 جاستار رەسۋرستىق ورتالىعىندا 2 مىڭنان استام ادام جۇمىس ىستەيدى.
ءبىزدىڭ قىزمەتكەرلەردىڭ اراسىندا شەتەلدە وقىعان ماماندار، سونىڭ ىشىندە «بولاشاق» تۇلەكتەرى بار. بىزدە ماگيسترلەر، عىلىم كانديداتتارى مەن دوكتورلار، PhD دوكتورانتى بار. نەگىزىنەن ءبىزدىڭ قىزمەتكەرلەرىمىزدىڭ باسىم بولىگى جاستار، ويتكەنى ءبىز سول بۋىنمەن تىعىز جۇمىس ىستەيمىز.
- ءسىز باسقارىپ وتىرعان ورتالىق جۇرگەنگەن سوتسيولوگيالىق ولشەمدەر نەنى كورسەتەدى؟
- زەرتتەۋلەر ءار ءبىر بەس جاس ءوسپىرىمنىڭ بىرەۋى شەتەلدە وقىعىسى كەلەتىنىن ايقىنداپ وتىر. ابىرويلى ماماندىقتار قاتارىندا ادەتتەگىدەي - زاڭگەر، ەكونوميست، سونىمەن قاتار، اسپاز مامانى بار. قازىرگى زامان جاستارى جوعارى اقى تولەنەتىن جۇمىسقا قىزىعادى. كوپ ۋاقىتتارىن كەتىرىپ مەملەكەتتىك قىزمەتتە مانساپ ساتىلارىنان ءوتۋدى قالامايدى. سوندىقتان جۇمىسقا شەتەلگە بارعىسى كەلەتىن كوپ ادامدار بار.
جالپى، بۇل جاھاندىق ءۇردىس، جاستار ميللياردەرلەرگە ەلىكتەيدى مىسالى، مىسالى تسۋكەربەرگكە جانە باسقالارعا ۇقساعىسى كەلەدى. ءبىراق جاستاردىڭ تەك 20 پايىزى قازاقستاندا بيزنەس جۇرگىزۋدى قالايدى. بۇل جاستاردىڭ كاسىپكەرلىكتى مەملەكەتتىك قولداۋ تۋرالى ەشتەڭە بىلمەيتىنىن كورسەتەدى. مۇمكىن ءبىزدىڭ جاستارعا اقپارات تاراتۋدىڭ فورماتى وزگەرتۋ كەرەك شىعار. بۇگىندە جاستار حابارلامالاردى دا اياعىنا دەيىن وقىمايدى. ەگەر ولار ءبىرىنشى سويلەمگە قىزىعۋشىلىق تانىتپاسا، ولار ءارى قاراي وقىمايدى. قازىرگى زامانعى جاستار اراسىندا ءداستۇرلى باق تانىمال ەمەس، ولاردىڭ ويى يۋتۋب، ينستاگرامم جانە ۆيزۋالدى اقپاراتقا باسىمدىق بەرىگەن.
ەندى ۆەب-سايتىمىزعا ءبىزدىڭ ءاربىر رەسۋرستىق ورتالىقتىڭ مەكەنجايى ورنالاستىرىلادى. جاستارعا موبيلدىك قوسىمشالار ارقىلى ولاردى ىزدەۋ ىڭعايلى بولدى.
- قازاقستان جاستارى اسكەري بورىشىن وتۋگە قالاي قارايدى؟
- ءبىز وسى تاقىرىپ بويىنشا جەكە زەرتتەۋ جۇرگىزگەن جوقپىز، ءبىراق بىزدە الەۋمەتتىك- ساياسي جاعدايدى تۋرالى زەرتتەلگەن جۇمىستار بار. وندا وسى ماسەلەلەردىڭ توبى بار. ال بيىلعى جىلى اسكەري- پاتريوتتىق تاربيە جونىندەگى سۇراقتار رەتى ۇلتتىق بايانداماعا ەنگىزىلگەن. ءقازىر ءبىزدىڭ قورعانىس مينيسترلىگىمىز كوپتەگەن جۇمىستار اتقارۋدا. جاستار ءارقاشان وتانىن جاقسى كورىپ، ونى قورعاۋعا دايىن ەكەندىكتەرىن ايتىپ ءجۇر.
- وسى جىلى ورتالىق دايىنداپ جاتقان ۇلتتىق باياندامادا قانداي ماڭىزدى ۇردىستەر قامتىلادى؟ سول تۋرالى ايتىپ بەرسەڭىز؟
- بيىل ءبىزدىڭ ورتالىق بەسىنشى ۇلتتىق باياندامانى دايىنداۋدا. ونىڭ ىشىندەن سەگىز نەگىزگى تاقىرىپتىق توپ بار. اتاپ ايتسام، جاستاردىڭ دەموگرافيالىق سيپاتتامالارى؛ حالىقارالىق تاجىريبە جانە زاڭناما؛ جاستاردىڭ ەڭبەك نارىعى؛ دەنساۋلىق جانە سالاۋاتتى ءومىر سالتى؛ جاستار ورتاسىندا قىلمىس، قۇقىق بۇزۋشىلىق جانە ءوز-وزىنە قول جۇمساۋ وقيعالارى؛ جاستاردىڭ قۇندىلىق باعدارلارى؛ جاستار جانە ءدىن؛ الەۋمەتتىك- ساياسي پروتسەستەردەگى جاستار.
ەڭ ەلەۋلى ۇردىستەردىڭ ءبىرى - ءۇش جىل بويى ساقتالعان جاستار سانىنىڭ ازايۋى. بۇل 90- جىلدارداعى دەموگرافيالىق «ويىق» سالدارىنان بولعان ەدى. بۇل تومەندەۋ ازايادى، 2020 -جىلدان كەيىن كەرى ءۇردىس باستالادى، ياعني، جاستاردىڭ سانى وسەدى. قازىر 14-29 جاس ارالىعىندا شامامەن 3,9 ميلليون ازامات بار، بۇل جالپى حالىق سانىنىڭ 23,2 پايىزىن قۇرايدى. ەل تۇرعىندارىنىڭ جارتىسى ەڭبەككە قابىلەتتى.
نەكەگە تۇرۋ جاسى ۇلعايىپ كەلەدى، ال اجىراسۋدىڭ پايىزى دا ارتا تۇسۋدە. سونىمەن قاتار، ساۋالناماعا قاتىسقان جاستاردىڭ 80 پايىزى ءومىردىڭ قۇندىلىقتارى رەتىندە ءبىرىنشى كەزەكتە وتباسى ەكەندىگى ايتقان. ءاربىر التىنشى جۇپ بەلگىلى سەبەپتەر بويىنشا - وتباسىلىق ومىرگە دايىن بولماي شىققان. سۋيتسيد سانى ازايادى، ءبىراق دەڭگەيى تومەندەگەن جوق.
- سۋيتسيد وقيعالارىنا نە سەبەپ بولادى دەپ ويلايسىز؟
- ەگەر ستاتيستيكانى الەۋمەتتىك جاعدايى قيىن ەلدەرمەن سالىستىراتىن بولساق، ولارداعى سۋيتسيد دەڭگەيى تومەن. نەلىكتەن؟ ءوز-وزىنە قول جۇمساۋدىڭ جوعارى دەڭگەيى، ادامداردىڭ جاعدايىنىڭ جاماندىعىنان ەمەس، كۇيزەلىسكە شىدامدىلىقتىڭ تومەن بولۋىمەن بايلانىستى. بۇل سوڭعى جىلدارداعى پروبلەما ەمەس، بۇل قازىر جەتكىنشەكتەر نەمەسە ولاردا ۇلكەن بالالارعا ءتان قۇبىلىس. كەزىندە ولارعا جەتكىلىكتى نازار اۋدارىلمادى جانە تاعى باسقا سەبەپتەر بار. مۇنى پسيحولوگتار ءتۇسىنۋى كەرەك. وسى ماسەلە بويىنشا يۋنيسەف- مەن بىرگە ۇكىمەت پيلوتتىق رەجيمدە ماقۇلداعان ارنايى باعدارلاما جۇزەگە اسىرىلىپ، كەيبىر جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزىلدى. سوندىقتان ءبىز بۇل باعدارلامانى كەڭەيتەمىز. جالپى العاندا، ءوز-وزىنە قول جۇمساۋ تۋرالى ايتقان كەزدە، جاۋاپكەرشىلىكتى وتباسى وشاق قاسىنان ىزدەۋ كەرەك.
- ورتالىقتا قانداي عىلىمي جۇمىستار جۇرگىزىلىپ جاتىر، ناتيجەلەر قانداي؟
- ءبىزدىڭ ورتالىقتىڭ كۇشىمەن NEET (Not in Employment, Education or Training) ساناتىنا جاتاتىن جاستارمەن جۇمىس جەتەكشىلىگى قۇرىلدى.
وسى ساناتتاعى جاستاردىڭ التى توبى انىقتالدى. جاستاردىڭ رەسۋرستىق ورتالىقتارىندا، مەملەكەتتىك ورگانداردا، وقۋ ورىندارىندا وسى توپتاردىڭ ارقايسىسىمەن قالاي جۇمىس ىستەۋگە كەرەك ەەكەندىگى جازىلدى. بۇرىن ستاتيستيكالىق اگەنتتىكتەر وسى ساناتتاعى جاستاردى ەسكەرمەگەن. ءبىزدىڭ ستاندارتتارىمىزدى حالىقارالىق ستاندارتتارعا سايكەستەندىرۋ ءۇشىن ستاتيستيكا جونىندەگى كوميتەتكە ەسەپتەۋ ادىستەمەسىن ۇسىندىق، ال 2013 -جىلدان باستاپ بىزدە بۇل كورسەتكىش بار.
ءبىز سونداي-اق ۋنيۆەرسيتەتتىك قاۋىمداستىقتارمەن جۇمىس ىستەيمىز جانە ولاردىڭ ناتيجەلەرىمەن بولىسەمىز. 2013 -جىلدان باستاپ ءدىني احۋالعا، ۆولونتەرلىك ءىس-شارالارعا، الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ جاستارعا اسەرى، مونوقالالارداعى اۋىل جاستارى مەن جاستار تۋرالى ءارتۇرلى وزەكتى ماسەلەلەر بويىنشا 20 دان استام سوتسيولوگيالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلدى. ءاربىر تاقىرىپ بويىنشا ءبىز ادىستەمەلىك ۇسىنىستار جاسايمىز.
ءبىزدىڭ ورتالىقتا، وكىنىشكە وراي، ديسسەرتاتسيالىق كەڭەس ءالى جوق، ءبىراق الداعى ۋاقىتتا بولاتىنىنا سەنىمىدىمىن.
ايتپاقشى، ءبىز رەسەي مەملەكەتتىك الەۋمەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندەگى ارىپتەستەرىمىزبەن بىرلەسىپ جاستاردىڭ قۇندىلىقتارى تۋرالى اۋقىمدى كولەمدە زەرتتەۋ جۇرگىزدىك. وتكەن 25 جىل ىشىندە قازاقستان مەن رەسەيدەگى جاعداي ءارتۇرلى جولدارمەن دامىدى، جانە بۇل ايىرماشىلىقتاردى ءالى كۇنگە دەيىن ەشكىم زەرتتەمەگەن.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!