دۋلات يسابەكوۆ. قۇنارلى ءتىلىمىزدى قولدان شۇبارلامايىق
قازاق جۋرناليستيكاسىندا، اسىرەسە، تەلەجۋرناليستەرىمىزدىڭ اراسىندا ءتىل بىلمەۋشىلىك، يديومدىق سوزدەر مەن عاسىرلار بويى قالىپتاسقان فرازەولوگيالىق تىركەستەر مەن ماقال- ماتەلدەردى بۇزىپ-جارىپ ايتاتىن جاستار كوبەيىپ بارا جاتىر.
اۋەلگىدە، «جەكە ءبىر ادامنىڭ بىلمەستىگى شىعار، باسقا جۋرناليستەر ونى تۇزەپ ايتاتىن شىعار دەپ كوپكە دەيىن «ۇساق-تۇيەككە ءمان بەرمەيىنشى» دەگەن ويمەن سابىر ساقتاپ كەلىپ ەدىم. سابىردىڭ دا شەگى بولادى ەكەن. ويتكەنى ءتىل بۇزۋشىلىق كۇننەن-كۇنگە ەتەك الىپ، بۇل بىلمەستىك جازىلمايتىن كەسىرگە اينالا باستادى.
كەيبىر ءتىل بىلەتىن ماماندار «ولاي ەمەس، بىلاي» دەپ ايتىپ جاتادى، ءبىراق، ونى ەلەپ، قورىتىندى شىعارىپ، تۇزەلىپ جاتقان جۋرناليستەر جوق. جاي جۋرناليستەر بىلە بەرمەيتىن شىعار، ءجون بىلەدى، ءتىل بىلەدى، جۇرت پىكىرىمەن ساناسۋعا ءتيىس باس رەداكتورلار، ونىڭ ورىنباسارلارى بار ەمەس پە، سولار قايدا قارايدى، نەگە ءتىل بىلمەستەردى جونگە سالمايدى؟ الدە، ولار دا «بىلمەستەردەن» الىسقا ۇزاي قويماعان با؟
ايتالىق، قازاقتا «بۇعات» جانە «بۇعاق» دەگەن سوزدەر بار. تامنىڭ توبەسىنە جابىلعان جابىندى مەن قابىرعانىڭ قوسىلعان جەرىن «بۇعات» دەيدى. ال بۇعاق، بۇعالىق - اساۋدىڭ موينىنا سالاتىن قىل ارقان. «بۇعالىق تۇسكەن اساۋداي، جۇلقىنىپ ءۇزىپ قاشا الماي، باسىمدى عانا شايقايمىن»، قارتايدىم مىنە، قارتايدىم» (نارتاي اقىن).
كوررۋپتسيا دەگەن بالە ورشىڭكىرەپ تۇرعان ءبىزدىڭ قوعامدا ەكى كۇننىڭ بىرىندە ولاردىڭ ءبىر-ەكەۋى قىلمىس ۇستىندە تۇتقىندالىپ جاتادى. سولار جايلى حابار بەرگەندە ءبىزدىڭ جۋرناليستەر قىمسىنباي: «ولاردىڭ دۇنيە-مۇلىكتەرى «بۇعاتتالدى» دەپ قاراپ وتىرادى. «بۇعاتتالدى» ەمەس، «بۇعاقتالدى!» تامنىڭ بۇعات اعاشى مەن جابىندىنىڭ بۇل جەرگە قانداي قاتىسى بار؟ «ول قىلمىس ۇستىندە ۇستالىپ، تۇرمەگە توعىتىلدى» دەيدى ءبىزدىڭ تىلشىلەرىمىز بەن ديكتورلارىمىز. ءبىر ادام تۇرمەگە توعىتىلمايدى، قامالادى.
قىلمىسكەرلەر سانى كوپ بولعان جاعدايدا، وندا دا، كەكەسىندى تۇردە «توعىتىلدى» دەپ ايتۋعا بولار، ال، جەكە ادام جايلى قازاق ولاي ايتپايدى، جانە بۇل ەتىستىك ادامعا ارناپ ايتىلمايدى. قوي كۇپكە (كۋپكا) توعىتىلادى. سوعان قاراعاندا، ءبىزدىڭ جۋرناليستەرىمىز جازعا سالىم، قىرقىن ناۋقانى بىتكەندە قويلاردى كەرولينى بار سۋعا قورا-قوراسىمەن توعىتىپ الاتىنىن كورمەگەن دە، ەستىمەگەن دە بولعانى-اۋ! كۇپكە (كۋپكاعا) ادامدى توعىتپايدى، مالدى توعىتادى. اتامزاماننان كەلە جاتقان ماقال-ماتەلدەردى دە بۇزىپ-جارىپ ايتۋ ادەتكە اينالىپ بارادى.
«سەنگەن قويىم سەن بولساڭ، كۇيسەگەن ناق اۋزىڭدى...» دەيتىن بولدى ءبىزدىڭ ءتىل بۇزارلار. دۇرىسى - «سەنگەن وگىزىم سەن بولساڭ...» عوي. ءبىر شارۋانىڭ ءتورت- بەس قويى بوپتى. وعان ءبىر بىلگىش كەلىپ: «ءتورت-بەس قويدان ساعان نە پايدا؟ ودان دا وگىزگە ايىرباستا. كوكتەمدە جەر جىرتىپ، بيداي ەكسەڭ، ءبىر جىلدا بەس قويىڭ ون قويعا اينالىپ، قىرۋار پايداعا كەنەلەسىڭ» دەگەن سوزىنە شارۋا بايعۇس ەلىگىپ، بەس قويىن ءبىر وگىزگە ايىرباستاپ جىبەرىپتى. كوكتەم شىققان سوڭ شارۋا وگىزىن سوقاعا جەگىپ، جەر ايداۋعا بىلەك سىبانا كىرىسەدى عوي. وزىنە تيەسىلى جەردى ءتورت-بەس اينالعان سوڭ وگىزى قۇرعىر جاتىپ قاپتى. سول جاتقاننان مول جاتادى. شارۋا ۇرادى، مۇيىزىنەن سۇيرەيدى، قۇيرىعىنان تارتادى. وگىزى تۇرايىن دەمەيدى. كوزى ءموليىپ، كۇيسەپ جاتا بەرىپتى. وگىزىنىڭ تۇرۋعا ارەكەت تە جاساماي بەيعام جاتقانىنا كۇيىپ كەتكەن شارۋا، اشۋعا باسىپ: «سەنگەن وگىزىم سەن بولساڭ، كۇيسەگەن ناق اۋزىڭدى!»... - دەپ بوقتاعان ەكەن.
جۋرناليستەر ءجيى قولدانىپ جۇرگەندەي «سەنگەن قويىم...» ەمەس. ءبىر قويعا قانداي سەنىم ارتۋعا بولادى؟ سەنسەڭ وگىزگە سەنەسىڭ، قويعا ەمەس. سوڭعى كەزدەردە «جۇمىس جاساۋ» دەگەن تىركەس بەلەڭ الىپ، تىلدىك نورماعا اينالىپ بارا جاتىر. ادام جۇمىس جاسامايدى، جۇمىس ىستەيدى. وتكەن-كەتكەن اۋىز ادەبيەتى مەن جازبا ادەبيەتىن سوڭعى 15-20 جىلعا دەيىنگى ۇلگىلەرىنىڭ بىردە بىرىنەن «جۇمىس جاسايدى» دەگەن تىركەستى كەزدەستىرە المايسىز.
بارىندە دە «جۇمىس ىستەيدى» دەپ الىنادى. اللا بالشىقتان ادام جاسايدى، جوقتان بار جاسايدى، بالالار پلاستەليننەن قوي جاسايدى، تۇيە جاسايدى، ات جاسايدى، ەسەك جاسايدى ت. ت. ال ادام جۇمىس جاساي المايدى، جۇمىس ىستەيدى. جۇمىس جاساۋ ونىڭ قولىنان كەلمەيدى، ونىڭ قولىنان جۇمىس ىستەۋ عانا كەلەدى. سوندىقتان اتامزاماننان بەرى تۇراقتى ءسوز تىركەسىنە اينالعان «جۇمىس ىستەۋدى» «جۇمىس جاساۋ» دەپ ماعىنالىق الشاقتىقتى قولدان جاساۋدىڭ قاجەتى جوق.
«سۇتتەن اق، سۋدان تازا» دەگەن تۇراقتى ءسوز تىركەسىن دە «سۋدان اق، سۇتتەن تازا» دەپ سالدىر-سالاق قولدانا سالاتىندار دا ءجيى كەزدەسىپ قالىپ ءجۇر. كەلەتىن قاسيەتتى ءبىر ءسوز بار، ول - اللا. كوپشىلىگىمىز قازىر اللاھ دەپ ايتىپ ءجۇرمىز. مۇنداعى «ھ» ءارپى قايدان قوسىلىپ ءجۇر؟ راس، ارابشا ايتىلۋى «اللاھ» شىعار، ءبىراق، قازاق دالاسىنا يسلام ءدىنى ەنگەننەن بەرمەن قاراي ءيسى قازاق «اللاھ» ەمەس، «اللا» دەپ كەلگەن جوق پا؟ وعان كۇدىك كەلتىرسەڭىز تاعى دا اۋىز ادەبيەتى مەن جازبا ادەبيەتتىڭ بارلىق ءتۇرىن ويشا شولىپ كورىڭىز. ولاردىڭ ءبىر دە بىرىنەن «اللاھ» دەگەن ءسوزدى كەزدەستىرە المايمىز، بارىندە دە اللا! «ادامنىڭ باسى - اللانىڭ دوبى» دەيمىز عوي، اللاھتىڭ ەمەس. شەت تىلدەن ەنگەن سوزدەر مەن اتاۋلاردىڭ ءبارى سول سوزدەردى قابىلداعان ەلدىڭ ايتۋ نورمالارىنا سايكەس كەلۋى كەرەك. ييسۋستى - يسا دەيمىز، داۆيدتى - ءداۋىت دەيمىز، بۋدداعا تابىنۋدى پۇتقا تابىنۋ دەيمىز، توميريستى - تۇمار دەيمىز ت. س. س.
«تۇيەنى جەل شايقاسا - ەشكىنى اسپاننان كور» دەگەن ماتەلدى دە ءار كىم ءارتۇرلى جازا باستادى. بىرەۋلەر تۇيەنىڭ ورنىنا اتتى قويادى، ايتەۋىر تۇيەدەن جەڭىل-اۋ دەگەن ءۇي جانۋارلارىنىڭ ءبىرىن قويا سالادى. تۇراقتى تىركەستەر مەن ماقال-ماتەلدەردى قالاي بولسا سولاي پايدالانىپ جۇرگەنى ءتىل بىلەدى دەگەن اقىن-جازۋشىلاردىڭ دا شىعارمالارىندا كەزدەسىپ قالىپ ءجۇر. ولاردىڭ بارىنە بىردەي توقتالا بەرۋ مۇمكىن ەمەس. مەن كۇندەلىكتى ومىردە ءجيى كەزدەسەتىن ءتىل بۇزۋشىلىقتىڭ ەڭ وزەكتى، ايتپاسقا بولماي بارا جاتقان وراشولاقتىقتارىنا عانا توقتالىپ وتىرمىن. ادەتكە اينالىپ بارا جاتقان ءتىل بۇزۋشىلىقتىڭ ءورىسى بۇدان دا كەڭەيىپ، ونىڭ سوڭى جالپىۇلتتىق كەسەلگە اينالىپ كەتپەسە ەكەن دەگەن قاۋىپپەن ەلىمىزدىڭ باس گازەتى ارقىلى دابىل قاعۋىما تۋرا كەلدى. تۇراقتى تىركەستەر مەن ماقال- ماتەلدەردى بۇزبايىق، ءسوزدىڭ ءمانىن جوعالتپايىق، جازساق ءبىلىپ بارىپ جازايىق.
ۇلت بولۋ ءۇشىن ءتىلىمىزدى تۇزەيىك، قۇنارلى ءتىلىمىزدى قولدان شۇبارلامايىق. «دۇمشە مولدا ءدىن بۇزار، دۇمشە ءتىلشى ءتىل بۇزاردىڭ» كەسەلىنە شالدىقپايىق. ءتىل شۇبارلىعى جايلى لەۆ تولستوي بىزدەن گورى قاتالداۋ پىكىر ايتقان ەكەن.
«وبشاتسيا يازىكوم كوە- كاك - زناچيت ي مىسليت كوە- كاك» («ءتىلى شالانىڭ ويى دا شالا»). بىلگەننىڭ ءتىلىن الۋدان ارلانبايىق.
دۋلات يسابەكوۆ، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى
Egemen.kz