مۇحتار ماعاۋين. ءىلياس اعا ەسەنبەرلين
4
جازۋشىلار عيماراتىنىڭ ءۇش قاباتى قاتارىنان دۇرلىگىپ جاتىر. جەر سىلكىنگەندەي دابىر مەن داعدارىس. ەكىنشى قاباتتا وداق باسشىلىعى مەن ادەبي كەڭەسشىلەر وتىراتىن. جوعارعى، ءۇشىنشى قاباتتا «قازاق ادەبيەتى» گازەتى مەن «جۇلدىز» جۋرنالى جانە جازۋشىلار ۇيىمىنا قاراستى جەكەلەگەن كەڭسەلەر. باسپا - تۇتاسىمەن ءبىرىنشى قاباتتى الىپ جاتىر. مەن ءۇشىنشى قاباتتاعى گازەت رەداكسياسىندا سابىر ساقتاپ وتىرمىن. قۇتتىقتاۋ مەن دابىرا باسىلۋىن كۇتتىم. اقىرى، ساعات ون ءبىر جارىمنان وتكەندە تومەنگە ءتۇسىپ ەدىم. سول بەتى، تۇپا- تۋرا، كەڭ ءدالىزدىڭ قاق ورتاسىندا كەزدەستىم. ىلەكەڭ باسپا بولىمدەرىن ءوز اياعىمەن ارالاپ شىققان بەتى ەكەن. قول ۇسىنىپ امانداستىم، قىزمەت قايىرلى بولسىن ايتتىم. ىلەكەڭ مەنى بوساتپاعان قالپى، سول قولىمەن يىعىمنان قاققان. باۋىرىنا تارتا قۇشاقتاعانداي بولدى.
«بۇگىن ۇلگەرمەيمىز، - دەگەن. - ەرتەڭ ەكى كۇن مەيرام. سودان سوڭ، ءۇشىنشى كۇن...» ءۇشىنشى ماي كۇنى، باسپاداعى ءراسىمدى لەزدەمە كەزىندە حاتشى قىز ارقىلى شاقىرتىپ، مەنى «جازۋشى» باسپاسىنىڭ ۇجىمىنا تانىستىرعان. ادەبيەت تاريحىنان قىرۋار جاڭالىق اشقان ءبىلىمدار ادەبيەتشى، جاس عالىم، ازۋلى سىنشى، مۇحتار ماعاۋين، باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى قىزمەتىنە شاقىرىپ وتىرمىن، دەگەن. اۋەلگىدەي بولماعانىمەن، بۇل دا تاڭ قالارلىق، توتەنشە جاڭالىق. لەزدەمە جينالىستىڭ اقىرىنا دەيىن كادىمگى قىزمەتكەر رەتىندە قاتىسىپ وتىردىم.
جاڭا ديرەكتوردىڭ باسپا جۇمىسىن جەتىك بىلەتىنى، بىردەن- اق بەلسەنە كىرىسكەنى جانە ەندىگى شارۋانىڭ ءبارى دە وزگەشە بولماعى انىق اڭعارىلعان. بۇرناعى ورىنباسار مەن باس رەداكتور ديرەكتوردىڭ اباجاداي كەڭ كابينەتىنىڭ قارسى بەتى، ورتاڭعى، شىعا بەرىس اۋىزداعى سەرىكتەس ەكى حاتشى قىزعا جالعاساتىن، شاعىن بولمەدە بىرگە وتىرادى ەكەن. باس رەداكتوردىڭ ستولى - توردە، ورىنباسار ستولى - كىرە بەرىس وڭ جاق بۇرىشقا قيعاشتاي قويىلعان. تىم تار ەمەس، ايتارلىقتاي كەڭشىلىك تە جوق. اۋەلگى ەكى كۇندە وسى ارالىق باستىعىم امانجول شامكەنوۆپەن بىرگە وتىردىم.
ىسكەر، تىڭعىلىقتى كىسى ەكەن، مەنى جۇمىس جاعدايىمەن، جاقىندا عانا باسپاكومنان وتكەن، ودان سوڭ ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ تيەسىلى بولىمدەرىندە قارالعان، الداعى 1968 -جىلدىڭ تاقىرىپتىق جوسپارىمەن تانىستىردى. جانە كەلەسى كەشتە جاسوسپىرىمدەر تەاترى جاقىندا عانا قابىلداعان پەساسىنىڭ كەزەكتى قويىلىمى بولادى ەكەن، كەلىندى ەرتە كەل دەپ، ىلتيپاتپەن شاقىرعان. قابىل الدىم. جاسىمنىڭ ءبىرشاما كىشىلىگى، ءوزىنىڭ جەتەكشى قىزمەتىنە قاراماستان، ۇلكەن قۇرمەت تانىتىپ جاتىر. ءتۇسىنىستى، ىنتىماقتى جۇمىس جاسايتىن سياقتىمىز.
ەكى كۇننەن سوڭ، ىلەكەڭ ارنايى جابدىقتاتقان جەكە كابينەتىمە كەلىپ كىردىم. (كەيىن، ارادا وتىز بەس جىل وتكەندە، قاراجات تاپشىلىعىنا ۇشىراعان جازۋشىلار وداعىنىڭ جاپپاي جالعا بەرىلگەن عيماراتى تارىلىپ، مەن باسقارىپ وتىرعان «جۇلدىز» جۋرنالىن تومەنگە كوشىرۋ تۋرالى ۇسىنىس بولعاندا، باعزى، بۇلا كۇندەرىم ەسىمە ءتۇسىپ، كەلىسىم بەردىم جانە جەكە كابينەتىمدى كەڭنەن ەمەس، وسى شاعىن بولمەدەن تاڭدادىم: مەنىڭ ورلەۋىم وسى ارادان باستالعان، ەندى نە باقيعا، نە زەينەتكە كەتەردە وسى قۇتتى قابىرعادان شىعايىن دەگەن ەدىم. اقىرى، سولاي بولدى، شاماسى ءۇش جارىم جىل وتىردىم عوي دەيمىن، كەلگەن جۇرتتىڭ ءبارى مۇنداي جۇپىنى جاعدايعا تاڭ قالاتىن، ال مەن مەيىرلى قالىپتا اقىرىن كۇتكەن ەدىم، ءتاۋبا، ءتورت اياعىمىز تۇگەل، امان كەتتىك، ەلۋ كۇننەن سوڭ ەميگراتسيا - ويداعىم تۇگەل ورنىنا كەلگەن...) جازۋشىلار عيماراتىنىڭ ءبىرىنشى قاباتى، وڭ جاقتاعى العاشقى بولمە. ءدال قارسىسىندا، بۇدان گورى شاعىنىراق بولمەگە باسپانىڭ «مەنشىكتى» سەنزورى ورنالاسقان ەكەن.
«ەندىگى جۇمىسى سەنىمەن بولادى»، - دەگەن ىلەكەڭ. سول كۇنى باس رەداكتور ەكەۋىمىزگە جىلدىق جوسپاردى باستان- اياق قايتا قاراپ، ءبىر اپتادان وزدىرماي، الدىنا تارتۋعا تاپسىردى. «بۇل جوسپار گوسكوميزداتتان دا، سەكا- دان دا ءوتىپ كەتتى عوي»، - دەپ ەدى ا. شامكەنوۆ. ىلەكەڭ ۇناتپاي قالدى. «وعان قام جەمە. تيەسىلى جەردى تۇگەل ەسكەرتتىم. ديرەكتور جاڭا بولعان سوڭ، تاقىرىپتىق جوسپار دا جاڭادان جاسالۋعا ءتيىس»، - دەدى. سودان سوڭ ماعان قاراتا:
«مىنا رەداكسيالار قورجىنىندا باياعىدان سارىلىپ جاتقان قانشاما قولجازبا بار ەكەن. جوسپارعا ەنبەي قالعان جىگىتتەردەن تاعى سونشاما ارىز- عۇرىز ءتۇستى. ءبارىن قولىڭا بەرەم. ءوزىڭ دە تىڭ كوزبەن، مۇقيات ويلاستىر. باستىعىڭمەن اقىلداس. كۇمانىڭ، توتەنشە ۇسىنىسىڭ بولسا، ماعان ايتارسىڭ. ال ەندى، امانجول، مىنا مۇحتارمەن كەلىسىپ جۇمىس جاساڭدار»، - دەگەن.
ەكەۋىمىزدى كابينەتىنە ارنايى شاقىرىپ الىپ ارتقان لەپەسى. مەن ءوزىمنىڭ ەرەكشە جاعدايىمدى اۋەلدەن بىلەم. ەندى باس رەداكتورىما دا تۇسىنىكتى بولدى. ءبىر اپتا ىشىندە الداعى 1968 -جىلدىڭ تاقىرىپتىق جوسپارى تۇگەلگە جۋىق قايتا قۇرالدى. ىلەكەڭ ءوز تارابىنان بىرەر كۇن مۇقيات قاراپ، تاعى ءبىرشاما تۇزەتۋ، - جەكەلەگەن قوسىمشا عانا ەمەس، ارەدىك قىسقارتۋلار جاساپ، ودان سوڭ ەكەۋىمىزدى ارنايى شاقىرىپ، تاعى دا ءار تۇسىن ناقتىلاپ، اقىرى ءوزى باسپاعا جەتكەننەن سوڭ ارادا جيىرما كۇن وتپەي، باسپاكوم ءتوراعاسىنىڭ مىندەتىن اتقارىپ وتىرعان ءابىلحانوۆتىڭ الدىنا تارتتى.
ءۇش كوزىمىز تۇگەل قاتىسقان، اتاۋلى وزگەرىسسىز جارىم كۇندىك تالقىدان سوڭ باستان- اياق، ساپالى قاعازعا جاڭادان باستىرىپ، ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ مادەنيەت جانە ۇگىت- ناسيحات بولىمدەرىنىڭ قاراۋىنا تاپسىرعان. بەكىتىلۋ مەرزىمى كەشەۋىلدەپ جاتقان قاجەتتى جوسپار ارادا تاعى ونشاقتى كۇن وتكەندە، ءۇشىنشى حاتشى يماشيەۆتىڭ عۇزىرىنا تۇسەدى. تيەسىلى، كەڭەيتىلگەن تالقىدا ىلەكەڭنىڭ تاباندى كۇرەسىنەن سوڭ، شىرعاسى شىقپاي، سول قالپىندا دەرلىك بەكيدى. جاڭا جوسپار، جاڭا ادەبيەت ەلەسى.
مەن ءۇشىن ايرىقشا قۇندىلىعى - قازاق حاندىعى داۋىرىندەگى ادەبيەت نەگىزدەلگەن مونوگرافيام امان- ەسەن، تيەسىلى، تولىق كولەمىندە ءوتىپ ەدى. «قوبىز سارىنى» دەگەن اتپەن. «ХV-ХVІІІ عاسىرلاردا جاساعان قازاق اقىن، جىراۋلارى» دەيتىن قوسىمشا، انىقتاما تاقىرىبى بار. جوسپار بەكي سالىسىمەن، شىلدەگە جەتپەي باسپاعا دايىن بولىپ، وندىرىسكە جىبەرىلدى. جاڭا، 1968 -جىلدىڭ باسىندا جارىققا شىققان ەدى. مەنىڭ العاشقى كىتابىم جانە قازاق ادەبيەتىنىڭ ەجەلگى داۋىرىنە جول اشقان وزگەشە ەڭبەك.
5
ءبىرشاما جاساپ، بەلگىلى ءبىر ناتيجەگە جەتكەن تۇلعانىڭ ءومىر جولىندا اتاۋلى قيىندىقتارمەن قاتار، ءارقيلى، كوبىنە زاڭدى، كەيدە كولدەنەڭ، توتەنشە ءساتتى جاعداياتتار بولادى. سىرتتاي قاراعاندا، مەنىڭ جازۋشىلىق جولىم داڭعىل، تيەسىلى تاعدىرىم ايرىقشا باقىتتى كورىنسە كەرەك. تەرىس ەمەس. الايدا، ءارقيلى قيىندىق تا جەتىپ ارتىلدى، الدا ءوتۋ بەرمەس تاس قابىرعا تۇرعانداي كەزەڭدەر دە بولىپ ەدى. البەتتە، اقىر ءتۇبى ءبارى دە وڭىمەن شەشىلدى. قانشاما قولايلى احۋال، مەيلىنشە دەمەپ، رياسىز قولداعان الاش ازاماتتارىن ساناپ تاۋىسۋ قيىن. ايتسە دە، مەنىڭ بولاشاق عۇمىر جولىمدا شەشۋشى قىزمەت اتقارعان، ايرىقشا ءساتتى، ءۇش رەتكى اسۋ- بەلەستى ءبولىپ ايتار ەدىم.
مۇنىڭ ءبىرىنشىسى - 1965 -جىل، 14 - وكتيابر، كەزدەيسوقتا، سول كەزدەگى جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبىرىنشى باسشىسى، ءتىرى كلاسسيك، اتاقتى عابيت اعا مۇسرەپوۆتىڭ كوزىنە شالىنۋىم. وسىدان تۋرا ءۇش كۇن بۇرىن مەنىڭ قازاق حاندىعى داۋىرىندەگى ۇلتتىق ادەبيەتتى قالىپتاعان، باستان- اياق دەرلىك بەيمالىم، سونى دەرەكتەرگە قۇرىلعان، ءورىسى كەڭ، بايلام، تولعامدارى تاريحي، رۋحاني تۇرعىدا ايرىقشا ءماندى، بار جاعىنان جاڭالىقتى، قالىپتاسقان ءراسىم بويىنشا، كانديداتتىق دارەجەگە ۇسىنىلعان عىلىمي ديسسەرتاتسيام تالقىعا تۇسكەن. مەنىڭ بەس جىل ۋنيۆەرسيتەت، ءۇش جىل اسپيرانتۋرا - سەگىز جىل بويى الدىندا جۇرگەن بارلىق ۇستازىم - ە. ىسمايىلوۆ، ح. سۇيىنشاليەۆ، ز. قابدولوۆ، ب. شالابايەۆ باستاعان اكادەميك، دوكتور، پروفەسسور، دوتسەنت، اقىرى قاتارداعى وقىتۋشى، اسسيستەنت - تۇگەلدەي ورە تۇرەگەلىپ، تولىپ جاتقان ولقىلىق، ونىڭ ىشىندە اسا ەلەۋلى يدەيالىق قاتەلىكتەر تاۋىپ، اتاۋلى زەرتتەۋدى عانا ەمەس، قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ادەبيەتىنىڭ تۇتاس ءبىر ءداۋىرىن تەرىسكە شىعارىپ، مەيلىنشە ەركىنسىگەن ەدى.
البەتتە، ءبارىن وپ- وڭاي ورنىنا قويىپ بەردىم، الايدا تۇبەگەيلى، ۇلكەن ەڭبەكتىڭ تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇرعان. اقىرى، ءوزىمنىڭ ۇلى ۇستازىم، پروفەسسور بەيسەنباي كەنجەبايەۆ جانە وسى تالقىعا كولدەنەڭنەن كەلىپ قوسىلعان، ارينە، بۇل دا ءىستىڭ ءساتى، مالىك اعا عابدۋلليننىڭ قولداۋىمەن امان وتكەندەي بولدى - جۇمىس قورعاۋعا ۇسىنىلسىن دەگەن قاۋلى قابىلداندى. الايدا، مىنا كىسىلەردىڭ عىلىمي كەڭەستە الدىمدى توسۋى، قورعاتپاسى انىق ەدى. شىن مانىسىندە، ادەبيەت تاريحى عانا ەمەس، وتكەندەگى بۇكىل قازاق رۋحانياتىنا قاتىستى كۇردەلى ەڭبەگىم توقىرادى، سوعان وراي، مەنىڭ ءوزىمنىڭ دە جولىم كەسىلىپ تۇرعان.
مىنە، ءداپ وسى كەزدە، اتاپ ايتقانىمداي، پيرردىڭ جەڭىسى سياقتى الاپات مايداننان سوڭ داعدارىپ تۇرعان شاعىمدا توتەنشە كومەك كەلدى. قازاق ەسكىلىگى تۋرالى الدەبىر كەزدەيسوق تەلە- حابارعا قاتىسىپ، بۇگىندە مۇلدە ۇمىتىلعان ەجەلگى جىراۋلار مۇراسى تۋرالى ەركىن تولعاعان ەدىم، ول دا كەزدەيسوق قاپەلىمدە عابيت اعا مۇسرەپوۆ كورە قالىپتى. قولما- قول مەنىڭ ءمان- جايىمدى سۇراستىرىپ، ىزدەتىپ تاۋىپ، الدىنا كەلتىرىپ، ۇلكەن ريزاشىلىقپەن بار ءىسىمدى ماقۇل كورىپ، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ سىن ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىنە تاعايىندادى. مەنىڭ عۇمىرلىق شىعارماشىلىق جولىمنىڭ اۋەلگى تەتىگىن شەشكەن جانە كەڭ ورىسكە شىعارعان وزگەشە وقيعا. تەڭدەسى جوق ءساتتى جاعدايات. ايتتىم، 1965 -جىل، 14 وكتيابر، مەن جيىرما بەس جاستامىن.
ءۇشىنشى ەرەكشە قۇتتى وقيعا - مەنىڭ «جۇلدىز» جۋرنالىنا باس رەداكتور بولىپ سايلانۋىم. 1988 -جىل، 23 - يۋل. بۇل كەزدە اجەپتاۋىر دابىرامىز بار، نەگىزگى شىعارمالاردىڭ ءبىرازى جازىلعان، جارياعا شىققان، ونىڭ ىشىندە «شاقان- شەرى» مەن «الاساپىران» كەڭىنەن تانىلعان، اباي اتىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىققا جەتكەنبىز. ءبارىبىر بىردەڭە جەتىسپەي تۇرعان. ۇلكەن مانساپ ەمەس، مەن ستۋدەنت كەزىمنەن ارمان ەتكەن ادەبي جۋرنال باسشىلىعى.
ەندى ەلەسى كورىنسە دە، جولى قيىنداپ جاتىر. اقىرى، قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءۇشىنشى حاتشىسى، وكىمى زور، بىربەتكەي ءھام مەنمەن وزبەكالى جانىبەكوۆتىڭ قاسارىسقان قارسىلىعىنا قاراماستان، جازۋشىلار وداعىنىڭ ءتوراعاسى ولجاس سۇلەيمەنوۆ، سول كۇندەردەگى «دەموكراتيا جانە قايتا قۇرۋ» ۇرانىنىڭ جەلەۋىمەن، بۇرىن بولماعان ەركىن سايلاۋ ارقىلى مەنى «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورلىق قىزمەتىنە وتكىزدى. بۇل جەردە مەن تۇپا- تۋرا ون سەگىز جىل جانە ءۇش جارىم اي وتىرىپپىن. ءورىس مۇلدە ۇزارىپ، كەڭگە قۇلاش ۇرعان وزگەشە زامان.
قالاي دەگەنمەن دە، ءبىراز شىعارما، ونىڭ ىشىندە «سارى قازاق» ءوز ۋاقىتىندا جارىققا جەتپەس ەدى، سونداي- اق كوپتەگەن كوسەمسوز ۇلگىلەرى، سول قاتارداعى باسى وزىق «ۇلتسىزدانۋ ۇرانى» مۇلدە جازىلماي قالۋى، جازىلسا دا، ارەڭ ءوتۋى، جۇلمالاۋعا تۇسەرى انىق. بار بيلىك ءوز قولىڭدا تۇرعان سوڭ، بۇل كەزدە ءسوز پوليتسياسى ساياسي سەنزۋرا جوق، ەركىن سىلتەيسىڭ، ءارى كوڭىل تۇكپىرىندە تۇرعان، قيىس- كىدى تاعى قانشاما ءسوزىڭ وزىنەن ءوزى لىقسىپ سىرتقا شىعىپ جاتادى. تەك بۇل عانا ەمەس. اعىمداعى ادەبي شەرۋمەن قاتار، قازاقتىڭ وتكەن تاريحىن تانۋ، جابىق جاتقان رۋحاني قازىنالاردى جارىققا جەتكىزۋ، ۇلتتىڭ ساناسىن كوتەرۋ تارابىندا جاسالماق قانشاما شارۋاعا ۇيىتقى بولاسىڭ.
بۇل رەتتە، تاۋەلسىزدىك قارساڭىنداعى ەكى- ءۇش جىلدىق، ءبىرشاما كەڭشىلىك كەزەڭ، ودان سوڭعى تولىق ەركىندىك زامان اۋقىمىنداعى ون بەس جىل بويى «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ ۇلت ءۇشىن اتقارعان قىزمەتى ەرەكشە. سونىڭ ءبارى ءوز قولىڭنان، جانە تىكەلەي قاتىسىڭمەن جۇزەگە اسۋى - مەرەي، ءارى ماقتانىش. ءداپ وسى الماعايىپ، وعان جالعاس ەركىندىك، تۇپتەپ كەلگەندە، قازاقتىڭ جاڭا تاريحىنداعى شەشۋشى كەزەڭدە رەسپۋبليكالىق ەڭ ءىرى، ءارى بەدەلدى ادەبي باسىلىم - «جۇلدىز» جۋرنالىندا وتىرۋىم - ءىستىڭ ءساتى، ۇلكەن باقىت بولدى دەپ بىلەمىن.
ەكىنشى، العاشقىعا جەتە- قابىل، كەيىنگىدەن وزىق، وزگەشە وقيعا - وسى ءسوز بولىپ وتىرعان 1967 -جىل، 3 - ماي كۇنى - ءىلياس اعا ەسەنبەرليننىڭ جەبەلەۋىمەن «جازۋشى» باسپاسىنا تابان تىرەۋىم. شالقار كەڭىسكە جول اشىلدى. بولاشاعىم ءبىرجولا ايقىندالدى. ەڭ اۋەلى قازاق ورداسى داۋىرىندەگى ۇلى ادەبيەتتى نەگىزدەگەن «قوبىز سارىنى» باسىلىپ شىقتى. ەگەر ەسەنبەرلين شاقىرماسا، مەن باسپادا وتىرماسام، جۋىق ارادا جارىققا جەتپەس ەدى، جەتە قالعان جاعدايدا دا وسى كولەم، وسى مازمۇن، ۇلتتىق رۋحتى ايگىلەگەن وزگەشە اۋقىمىندا وتە قويۋى مۇمكىن ەمەس ەدى.
وسى مونوگرافيالىق زەرتتەۋگە جالعاس، قانشاما قيىندىققا ۇشىراسا دا، اۋەلى تابيعي، ءبىرتۇتاس قالپىندا، كەيىندە جۇلمالانسا دا، نەگىزگى تۇرعىسىن ساقتاعان «الداسپان» تۇلعالانا بوي كوتەردى - 15-18 - عاسىرلار شەگىندە جاساعان ۇلى جىراۋلار مەن اقىندار انتولوگياسى. ەرتە مە، كەش پە، بەلگىلى ءبىر ارناعا تۇسۋگە ءتيىس جازۋشىلىق جولىم ءوز الدىنا. تەك ارىداعى ادەبيەت تاريحىن ايگىلەگەن، وزىمە تىكەلەي قاتىستى، اتپال ەكى كىتاپتى ايتپاعاندا، مەن ىلەكەڭمەن قاناتتاسا باسپادا وتىرعان ءتورت جىلدان استام، مازمۇندى، وتە ۇزاق كورىنگەن، ءارقيلى وقيعالى، تالاس- تارتىستى تۇتاس ءبىر ءداۋىر كەزىندە جاڭا قازاق ادەبيەتىنىڭ اۋقىمىن كەڭەيتكەن قىرۋار شارۋاعا دەمەسىن بولدىم دەپ بىلەم. البەتتە، ىلەكەڭ - ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ قولداۋى، ءداپ وزىندەي سەنىم ارتىپ، مەيلىنشە ەركىندىك بەرۋىنىڭ ناتيجەسى.
6
مەن ساتىمەن باسپاعا وتىرعاننان سوڭ، ارادا ەلۋ كۇن وتكەندە، 22 - يۋن - باعزىدا، قازاق ءۇشىن «وتان» ەمەس، ورىس- گەرمان سوعىسى باستالعان كۇنى ەكىنشى بالامىز دۇنيەگە كەلدى. العاشقى ۇل. اتىن - الاشتىڭ ۇلى اقىنىنا دەگەن ساعىنىش پەن قۇرمەت - ماعجان قويدىم. ءبىزدىڭ اۋلەت - ءوز تارابىندا وسپەگەن تۇقىم. مەن جالعىز. اعا دەپ قانا ايتاتىن اكەم مۇقان جالعىز. ۇلكەن اكەم ماعاۋيا، اقىر تۇبىندە ول دا جالعىز قالعان. سوڭعى ءۇش بۋىندا - جيىرما بەس جىل ارالاتىپ، ءبىر بالادان ارەڭ تۋعان ەكەن.
مەنىڭ جاعدايىم ءتاۋىر شىقتى، كەزەكتى جيىرما بەستە ءۇمىت دەگەن قىزىم دۇنيەگە كەلگەن، ەندى جىل ارالاتىپ، تاعى ءبىر پەرزەنت. سول كۇنى، ءتۇس كەزىندە جاقسى حابارىن ەستىگەننەن سوڭ، قۋانىشىمدى العاشقى بولىپ ىلەكەڭە ايتقام. «باۋى بەرىك بولسىن، - دەدى. - اتى كىم؟» «ماعجان!» - دەدىم. ىلەكەڭ ماعان تۋرا قاراپ، از- ماز ىركىلىپ بارىپ: «اتى كۇشتى ەكەن. عۇمىر جاسى ۇزاق، باقىتتى بولسىن!» - دەدى. ارادا تۋرا جيىرما كۇن ءوتىپ، اياق- قولىمىزدى جيعان شاقتا، شىلدەحاناعا جالعاس، اتاۋلى داستارقان جايدىق. وسى كەزدەگى ەڭ جاقىن سانالعان ۇلكەن ءۇش كىسى - اسقارالى اعام ىلەكەڭدى، ادەبي ومىرگە ارالاسقاننان بەرى قامقور بولىپ كەلە جاتقان نىقاڭ - «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى نىعمەت عابدۋلليندى، باياعىدا عابيت اعا مۇسرەپوۆپەن جالعاسۋىما سەبەسىن بولعان، بۇدان سوڭ دا ىقىلاستان اينىماعان قابەكەڭ - وداقتىڭ ءۇشىنشى باسشىسى قابدىكارىم ىدىرىسوۆتى، سول شاڭىراقتاعى جەڭگەلەرىممەن بىرگە شاقىرعان ەدىم.
ءبىز بۇل كەزدە «گورنىي گيگانت» اۋماعىنىڭ كۇنباتىس ەتەگى، تاۋداعى ترامپلينگە تاقاۋ، يابلوچنايا كوشەسىندە تۇرامىز. بەسىنشى ءۇي. شاعىن الما باعى بار، اۋلاسى تازا، اۋاسى حوش، ەڭسەلى پاتەر. ءۇي يەسى، قىتايدان كەلگەن ەڭبەكشىل ۇيعىر وتباسىمەن قابىرعاسى ورتاق، ءبىرشاما كەڭ، بيىك، جارىق، ءوزارا جالعاس ەكى بولمە، اۋىزعى ۆەرانداسى دا كەلىستى، بەل ورتادان استام تۇگەل شىنىلى. بار كەمىسى - قىستا وت جاعىپ شىققانبىز، ءارى، قالاي دەگەندە دە جالداما پاتەر. كەلگەن قوناقتاردى ستول جايىلىپ، داستارقان جاسالىپ تۇرعان تورگى بولمەگە شىعاردىم.
تۇندە جازىلىپ، توسەك بولاتىن، كۇندىز جينالاتىن ديۆانعا، ودان سوڭ ءۇي يەسى بەرگەن جۇپىنى ورىندىقتارعا جايعاستى. دۇنيە دەگەندە - ديۆاننىڭ تۇسىندا، قابىرعادا، العاش، ۇيلەنۋ تويىنا كەلگەندە ۇلكەن اكەم اپەرىپ كەتكەن قىمبات، قازاقى قالى كىلەم، ونشا اسەم ەمەس، ءبىراق سىيىمدى، قاباتتاستىرا، نىعىز تولتىرىلعان ەكى شكاف كىتاپ تۇر. اعالارىم بىردەن كىتاپقا نازار اۋداردى. قاتار- قاتارىمەن تىزىلگەن الەمدىك كلاسسيكتەر: ستەندالدىڭ ون بەس تومى، گەينەنىڭ ون تومى، بۇلاردان كەيىندەگى رومەن روللاننىڭ ون ءتورت، تەودور درايزەردىڭ ون ەكى تومدىعى، «يليادا» مەن «وديسسەيا»، «فاۋست»، شيللەردىڭ بيىك، جۋان ەكى تومدىعى، تاعى، قانشاما ۇلىلار. كەيىنگى باي كىتاپحانامنىڭ العاشقى نەگىزى. «دۇرىس ەكەن»، - دەدى قابدىكارىم اعام، كەيبىر كىتاپتاردى الىپ كورىپ، قالعانىن تۇبىنەن سىيپاپ.
ايەلدەر جان- جاعىنا قاراعىشتاپ ازعانا بوگەلدى دە، ورىندارىنان تۇرىپ، اۋەلى ەركىن ءجۇرىپ جۇرگەن، ءتىلى شىعىپ قالعان ءۇمىتتى اينالدىردى، سودان سوڭ وسى ءتور ۇيدە، توسەك- ارباسىندا جاتقان ءسابيدى قىزىقتادى. «ءتىپا، ءتىپا... ءتىل- كوز تيمەسىن...» «وياندى، - دەستى ءبىر كەزدە. - جىلامايدى. بىزگە قاراپ جاتىر...» «ءبىز قاسىنان كەتسەك، جىلايتىن ءتۇرى بار...» شىنىندا دا، ۇلكەن تاتەلەرى اۋلاقتاعان كەزدە ىڭگالاپ جىلاي باستادى. داستارقانىن تۇگەندەپ، از- ماز ساسقالاقتاپ، كۇيبەڭدەپ كىرىپ- شىعىپ جۇرگەن شەشەسى باقىتجامال قولىنا الىپ ەدى. سودان سوڭ، مەكتەبىن ءبىتىرىپ، ءبىر اپتا بۇرىن وقۋعا كەلگەن ءسىڭىلى دامەنگە كوشتى. «كەلىن شىراعىم، ۇيلەرىڭ تاماشا ەكەن، - دەدى قابەكەڭنىڭ زايىبى، تولىقشا كەلگەن، كەربەز كەيىپتى، سالماقتى، ءبىراق ءجۇزى اشىق ءباتىش جەڭگەي.
- بىزدەر تۇرعان ۇيلەر قايدا، جەركەپە بولاتىن، ول كەزدەگى كىسىلەر بۇلاي قىلىپ سالا دا المايدى... قىستا جىلى شىعار. قازىر ءتىپتى جاقسى.» كەلىننىڭ كوزى اتىزداي بولدى. «سوندا... سىزدەر دە پاتەردە تۇرىپ كوردىڭىز بە؟!.. « ءباتىش جەڭگەي، وعان قوسا نىقاڭنىڭ جۇبايى، ءساندى، اسەم كيىنەتىن، سۇلۋ ماعريپا جەڭگەي دە ەرىكسىز كۇلگەن. «ءبىز قازىنادان ءۇي العانشا، تۋرا توعىز جىل بويى اركىمنىڭ ەسىگىندە جۇردىك...» «ال ءبىز جەتى جىل بويى ونشاقتى رەت اۋىستىردىق»، - دەدى،
باقىت كەلىنىنە كومەكتەسە باستاعان ماعريپا جەڭگەي. نىقاڭنىڭ كىتاپتى، جيھازدى، بىزگە ايرىقشا سالتاناتتى كورىنگەن كەڭ پاتەرى، مول داستارقانىندا بۇرىن، «قازاق ادەبيەتىندە» جۇرگەن كەزدە ەكى مارتە بولعانبىز، كەيىنگى زاماندا بىرگە تۋعانداي ارالاستىق، قابەكەڭنىڭ ۇيىنە دە، ءوزى مەزگىلسىز دۇنيەدەن وتكەنگە دەيىن تالاي رەت قوناققا باردىق، ەكى تاراپتاعى قايىرا شاقىرىسۋ ءوز الدىنا. ول زامانداعى جەڭگەلەردىڭ ۇلكەنگە قۇرمەتى، كىشىگە ءىلتيپاتى وزگەشە ەدى، ابىسىن- كەلىندەرىنە ۇلگىسى دە مول بولاتىن. ءبىزدىڭ اۋەلگى قوناعىمىزدا بۇل ەكى جەڭگەدەن ايىرما - ىلەكەڭنىڭ ۇيىندەگى ءدىلارا شەشەمىز ەشقانداي اڭگىمەگە ارالاسپادى، ءجۇزى اشىق، ءبىراق بۇيىعى، تۇيىق كىسى ەكەن. كەيىن جاقسىراق تانىدىق، داستارقانىندا بولدىق، ءبىراق تىم قوناعۋار ەمەس ەدى، ايتكەنمەن، موماقان، مەيىربان قالپىنان اينىمايتىن.
بۇل زاماندا قىرىقتىڭ جۋان ىشىندە، تولىسقان شاماسىنا ساي سۇيكىمى مەن كوركى بار، ال ساقتالعان سۋرەتتەرىنە قاراعاندا، جاس كەزىندە اسا نازىك، ايرىقشا سۇلۋ ەكەن، ىلەكەڭ ءبىر كورگەننەن عاشىق بولىپ، قۇلاي سۇيگەن جانە «حالىق جاۋىنىڭ قىزى» دەيتىن كولەڭكەلى جاعدايىنا قاراماستان، بىردەن ۇيلەنگەن. شىنىندا دا، تاڭداۋى وڭ ەكەن. ءوز تۇسىنداعى كورنەكتى قايراتكەر، حالىق ءمينيسترى، اۋدارماشى، پروزاشى قالامگەر حامزا جۇسىپبەكوۆتىڭ قىزى ءدىلارا، ىلەكەڭنىڭ اۋەلدەگى بار قيىندىعىن بىرگە كوتەرىسىپ، كەيىنگى اتاق- داڭقىنا مەيىرلەنە، تىنىمسىز قىساس، قۋدالاۋىنا كۇيزەلە ورتاقتاستى، بالالارىنىڭ اناسى، سەنىمدى سەرىك، اياۋلى جار بولدى. جالداما پاتەر ماسەلەسىنە قاتىستى توتەنشە اڭگىمەدەن سوڭ كوپ ۇزاماي- اق داستارقانعا وتىردىق.
اۋەلگى ءسوزدى ىلەكەڭ الىپ ەدى. ءسوز ەمەس، باتا. «بالامىزدىڭ اتى - ماعجان ەكەن، - دەدى. - قازاق ءۇشىن قاستەرلى ەسىم. ارماندا كەتكەن اقىننان سوڭ، مەن ەستىپ، كورىپ وتىرعان العاشقى ماعجان. مىنا بالامىزعا سول ۇلى ماعجاننىڭ دارىنىن بەرسىن، ءبىراق تاعدىرىن بەرمەسىن. عۇمىر- جاسى ۇزاق بولىپ، باقىتتى داۋرەن ءسۇرسىن، اكە- شەشەسىنىڭ مەرەيى، حالقىنىڭ ماقتانىشى بولسىن!.. «
ارادا جەتى- سەگىز جىل وتكەندە، «كوشپەندىلەر» تريلوگياسىنىڭ باس- اياعى جيناقتالىپ، ءۇش كىتاپ بولىپ، قايىرا باسىلعاندا، ماعان قولتاڭبا جازۋعا وقتالا بەرىپ، كولدەنەڭ ساۋال قويىپ ەدى: «باياعى بالا ماعجان ۇلكەن جىگىت بولعان شىعار؟!» ء«يا، دەدىم. - ءۇشىنشى كلاستا وقىپ ءجۇر...» ىلەكەڭ، سۋرەتتى، ادەمى سۋپەر- تىستى ءۇش تومدىق كىتابىن ماعان ەمەس، ماعجاننىڭ اتىنا جازىپ بەردى. باياعى، جاڭا تۋعان كەزىندەگى القاۋ لەپەس ورايىمەن. بالاما اكەلىپ، «اتاڭنىڭ قولتاڭباسى» دەپ كورسەتتىم دە، توزىپ قالار دەپ، وزىنە بەرمەدىم، كەيىنگە ساقتاپ قويدىم، قازىر مەنىڭ الماتى، قۇرمانعازىداعى ۇيىمدە، جابىق سورەدە، ىلەكەڭنىڭ جانە ءوزىم قۇرمەت تۇتاتىن تاعى ءبىر اعالارىمنىڭ قولتاڭبالى كىتاپتارىنىڭ قاتارىندا تۇر. ىلەكەڭنەن سوڭ، ارينە، قالعان ەكى اعامىز جانە سولاردىڭ ۇيىندەگى جەڭگەلەر دە تىلەك ايتتى.
جاز كۇنى، ەسىكتەر اشىق، الما باعىنىڭ، باسقاداي جەمىس پەن گۇلدى اعاش، بۇتالاردىڭ حوش ءيىسى اڭقىپ تۇر، اقجارقىن، وتە كوڭىلدى وتىردىق، ءوزارا سىيلاس، ءتۇسىنىستى كىسىلەر، بۇگىنگى ادەبي ورتا، وسى ورايداعى ءارقيلى احۋال تۋرالى دا ءسوز بولعان سياقتى، قايتكەندە دە ەركىن اڭگىمە. قۇرمەتتى مەيماندارىمىز تۇسكە تامان، ساعان ون ەكىگە كەلگەن ەدى، التى- جەتى ساعات وتىرىپ، كۇن ەڭكەيگەن، قوڭىرجاي شاقتا ورىندارىنان ارەڭ تۇردى. ءۇش اعا دا ۇلكەن باستىق، كورشىلەردى تۇگەل تاڭىرقاتىپ، ەسىك الدى، كەڭ كوشەدە ءۇش ماشينا - اقسۇر جانە قاراسى بار ءۇش «ۆولگا» قاڭتارىلىپ تۇرعان ەدى.
ايتپاقشى، ىلەكەڭ ءۇزىلىستى، كوڭىلدى وتىرىستىڭ ءبىر مەزەتىندە، ماناعى جايسىز كوشى- قون، جالدامالى پاتەر تۋرالى اڭگىمە ەسىنە تۇسسە كەرەك، توتەنشە ءبىر اڭگىمەنىڭ شەتىن شىعاردى. «كەلىن شىراعىم، - دەگەن ءبىزدىڭ باقىتقا قاراتىپ.
- ءارقيلى قيىندىق، ءتىپتى، پاتەردەن باسقا دا نە ءتۇرلى ماشاقات الاشتىڭ تالاي ازاماتىنىڭ جولىن توسىپ، باسىنان وتكەن. ءبىراق مىنا مۇحتار ەكەۋىڭنىڭ زامانىڭ ءبىزدىڭ زاماننان مۇلدە بولەك. قۇداي قالاسا، كەڭشىلىك، مولشىلىق جاعدايدا عۇمىر كەشەسىڭدەر، كوپ ۇزاماي، قازىنانىڭ پاتەرىنە دە كىرەسىڭدەر. تەك ۋاقىتشا قيىندىققا قاباق شىتپاي، توزە ءبىلۋ كەرەك، كوتەرە ءبىلۋ كەرەك. سوندا ەرتەلى- كەش ءبارى دە ورنىنا كەلە بەرەدى...
ناقپا- ناق ايتا المايمىن، شاماسى وسى. قامقور، ىزگى اعا ارادا جارىم جىل وتپەي- اق الماتىنىڭ باتىس قاپتالى، 9-ميكرواۋداندا سالىنعان جاڭا ۇيلەردىڭ بىرىنەن ءۇش بولمەلى پاتەر الىپ بەردى. بۇكپەسىز، اشىق جاريا تۇردە جاساپ ەدى. كاسىپوداق بيۋروسىنىڭ ءماجىلىسىن شاقىردى. «گوسكوميزدات ميكرورايونىنداعى، قاراجاتىن وزدەرى وتەپ، جاڭادان سالعىزعان ۇيلەردىڭ بىرىنەن بىزگە ءۇش بولمەلى پاتەر بەرىپ وتىر. مەن مىنا مۇحتار ماعاۋيندى عىلىم اكادەمياسىنا كەتكەلى تۇرعان جەرىندە، باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى قىزمەتىنە شاقىردىم، سوندا موينىما العان ءبىر شارتىم - كوپ ۇزاتپاي، ءبىرىنشى كەزەكتە پاتەر اپەرۋ ەدى. سونىڭ ورايى كەلىپ تۇر. مەن بۇل پاتەردى توتەسىنەن، ارنايى اتاپ سۇراپ السام دا، اقىرعى رۇقسات شەشىم سەندەردىڭ ەركىڭدە. قالاي قارايسىڭدار؟» - دەپ ەدى.
ارينە، جاپپاي ماقۇل. بۇل، ءىرى پانەلدى، جاڭا ۇيدەگى قۇتتى قونىستا ءبىز ءتورت جىلدان استام باقىتتى، بەرەكەلى عۇمىر كەشتىك. ءبىرقانشا اڭگىمە، «تازىنىڭ ءولىمى» مەن «كوك مۇنار» وسى ۇيدە جازىلدى. جانە جازۋدان باسقا قام- قارەكەت بولماعان ۇزاق عۇمىرىمنىڭ ءتۇيىندى كەزەڭى - قالامگەردەن قادىر كەتكەن، ءسوزدىڭ قۇنى تۇسكەن تاۋقىمەت زاماندا وتكەنىمدى قايتا جاڭعىرتقان، تۇرمىستان تارشىلىق كورسەتپەي باعىپ- قاققان، باسقاسىن ايتپاعاندا، سوڭعى ون جىلدان استام ۋاقىت بويى شەت ەلدەردە پانالاتىپ، اقىرى كەڭ دۇنيە - امەريكا قۇراما شتاتتارىنا جەتكىزگەن ەدىگە دەگەن ۇلىم دۇنيەگە كەلىپ ەدى.
قاي زاماندا دا تۇرعىن ءۇي، باسىبايلى پاتەر - ۇلكەن پروبلەما. ىلەكەم وسىنشاما شۇعىل قيمىلداپ، تەزىنەن ورنالاستىرماسا، ءتۇپتىڭ- تۇبىندە دالادا قالماسپىن، ءبىراق جاس وتاۋدىڭ تۇرمىس قيىندىعى ءوز الدىنا، جاڭاعى، جاستىق شاقتا قالامعا تۇسكەن، ءوزىم ايرىقشا باعالايتىن شىعارمالاردىڭ ءداپ سول قالپىندا شىعۋى كۇمان، ءتىپتى، مۇلدە جازىلماي قالۋى دا مۇمكىن ەدى. بۇل عانا ەمەس. الدا ىلەكەڭنىڭ شاپاعاتىمەن جۇزەگە اسپاق تاعى قانشاما يگىلىك تۇرعان. وزىنە جاسالعان جاقسىلىقتى كىم بىلگەن. بىلسە، كىم ۇمىتپاعان. كوبىنە، اسىرەسە ءبىزدىڭ زاماندا «ساۋدا ساقال سيپاعانشا» دەيتىن الىپساتارلىق قاعيدا - تىرشىلىك- عۇمىردىڭ بارلىق سالاسىنا تامىر جايعان ەدى.
البەتتە، جاقسىلىق جاساۋ - الىس- بەرىس ساۋدانىڭ ءبىر تارماعى ەمەس. ياعني، قارىمتا قايتارۋ مىندەتتەلمەگەن. ەڭ باستى شارتى - ۇمىتپاۋ. باعاسىن تانۋ. وزىڭە جاسالعان جاقسىلىقتى ۇمىتپاساڭ، باعاسىن بىلسەڭ، سەنىڭ دە باسقاعا سەبىڭ ءتيىپ جاتپاق. بۇل دا پەندەلىك ءسوز. كەسىرىڭ تيمەسە. بوتەنگە عانا ەمەس، سول جاقسىلىق جاساعان كىسىنىڭ وزىنە. وسى ورايدا، باياعى كەڭقولتىق قازاقتىڭ قيسىنسىز ماقالدارىنىڭ ءبىرى ەسكە تۇسەدى: «جاقسىلىققا جاقسىلىق - ءار ادامنىڭ ءىسى، - جاماندىققا جاقسىلىق - ەر ادامنىڭ ءىسى» - دەگەن. جالعان عانا ەمەس، جالالى، زيانكەس ءسوز. وسى تۇرعىلاس لەپەسكە كۇڭفۋدزىنىڭ قاراما- قايشى ناقىلى بار. الدەكىمنىڭ: «جاماندىققا جاقسىلىق جاساسا قايتەدى؟» - دەگەن ساۋالىنا قاراي ايتقان ەكەن: «وندا جاقسىلىقتى نەمەن وتەيسىڭ؟ جاماندىققا ءادىل قارىمتاسىن قايتار، ال جاقسىلىققا جاقسىلىق جاسا!» - دەپتى. وسى تۇرعىداعى مەنىڭ ماقالىم: «جاقسىلىققا جاقسىلىق - ەر ادامنىڭ ءىسى، - جاقسىلىققا جاماندىق - ءار ادامنىڭ ءىسى!» - دەگەن. ءداپ سولاي. ءبىزدىڭ، مارتتىك تۇرىپتى، ادەپكى كىسىلىك، قازاقى مىنەزدەن ايرىلعان، ازعان زاماندا. بۇعان، ءوزىمىزدى اراعا قىستىرمايىق، «جازۋشى» باسپاسىنىڭ تۇتقاسىندا وتىرعان كەزىندە جۇزدەگەن ادامعا قيساپسىز جاقسىلىق جاساعان ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ كۇردەلى، كەرەك دەسەڭىز، تراگەديالىق تاعدىرى تولىق ايعاق بولادى دەر ەدىم.
(جالعاسى بار)
