قۋانىش ورمانوۆ: ارتىستەردىڭ جۋرناليستيكادا جۇرگەنىن قۇپتامايمىن
قازاقپارات تىلشىسىمەن بولعان سۇحباتتا ول قازىرگى جۋرناليستيكانىڭ جاي- كۇيىنەن باستاپ، ۇلتتىق رۋح، قازاقى بولمىس تۋرالى اڭگىمەلەدى.
- قۋانىش تورەبەك ۇلى، عاسىر الماسار تۇستا قوستانايداعى راديو جاقسى جۇمىس ىستەپتى. جەرگىلىكتى راديونى قازىرگە دەيىن ساقتاپ قالاتىن ادام بار بولسا، ءبىرى ءسىز ەدىڭىز. نەگە جابىلىپ قالدى؟ ءسوز ءالقيسساسىن وسىدان باستاڭىزشى.
- راس، وڭىردە تەلەارنادان بۇرىن راديو اشىلدى. مەن سول قىزمەتتەن كەتكەنشە بارلىعىن ءبىر ارناعا توعىستىردىم. باعدارلامالار ۋاقىتىلى شىعىپ تۇردى. كادر ماسەلەسى جوق ەدى. كەيىنگى باسشىلار راديونىڭ ماڭىزىن ونشالىقتى ۇقپاعان دەپ ويلايمىن. سوندىقتان راديو قۇرىدى، فونوتەكانىڭ ءبارى جوعالدى. اقىرى جابىلدى. كەيىن اشۋ تۋرالى باستاما كوتەردىك، ءبارىن قارجىعا تىرەدى. ۇكىمەت قولعا الماسا، ءبىر ادامنىڭ قولىنان كەلمەيتىن ءىس. جۇرتتىڭ بازىناسىن تۇسىنەمىن. مۇنان سوڭ وبلىستىق تەلەارنانى جاساقتاۋ تاپسىرماسى ءتۇستى. راس، ءبىراز كەدەرگىلەر كەسە- كولدەنەڭ شىقتى. اۋەلى، جازعان ۇسىنىسىمىزدى وبلىستىڭ سول كەزدەگى ءبىرىنشى حاتشىسى قولداي قويمادى. قۇرال-سايماندى ساتىپ الۋعا قارجى تاپشى دەپ سىلتاۋراتتى. ءسويتىپ جۇرگەندە، قاراعاندى تەلەۆيزياسىنا جاڭا قۇرىلعىلار كەلەتىن بولدى. ال ولار پايدالانعاندارىنا نەبارى بەس جىل بولعان، بەس كامەرالىق تەلەكەشەندى ەسەپتەن شىعارۋ تۋرالى ءوتىنىش جازدى. ال ءبىزدىڭ قازاق تەلەۆيزياسىندا ول كەزدە بەس جىل تۇگىل، وتىز جىل پايدالانعان كەشەندەرمەن جۇمىس ىستەپ جۇردىك. ءبىر جيىندا قاراعاندىنىڭ كەشەنىن ەسەپتەن شىعارماي، قوستانايعا بەرۋ تۋرالى ۇسىنىس ايتتىم. ءسويتىپ، 1991 -جىلدىڭ باسىندا قوستاناي وبلىستىق ارناسى ەفيرگە العاش حابارىن تاراتتى.
- قازاق راديوسىن تىڭداپ وستىك. اسىرەسە، قۇسمان يگىسىن اعامىزدىڭ ديكسياسىنا ءتانتى ەدى ءبىزدىڭ ءۇي. «قاعازسىز گازەتتىڭ» قۇدىرەتىن جەتكىزۋ ءۇشىن تەك قانا داۋىس ىرعاعىنىڭ دۇرىس قويىلۋى ماڭىزدى ەمەس شىعار؟
- راديوداعى ەڭ ءبىرىنشى تالاپ - ءتىل ءبىلىمى مەن ساۋاتتىلىق. داۋىس تا، ءۇن مەن ىم دا ادامنىڭ قانداي كوڭىل- كۇيدە ەكەندىگىن بىردەن اڭعارتا الادى. مەنىمەن بىرگە وقىعان قازاق راديوسىنىڭ اردا تۇلعالارى دۇيسەنبەك پەن قۇسماندا جوعارىدا ايتقان قاسيەتتەر بولدى. قۇسماننىڭ ديكتسياسى وتە الەۋەتتى ەدى. كەيىن ول تەلەارناعا كەتتى. راديو تىڭدارماندارىن كوبەيتۋ ءۇشىن ديكتور داۋىسى ايرىقشا ءرول اتقارادى.
ءبىرسارىندىلىق ورىسشا ايتقاندا، «مونوتوننىي» داۋىس تىڭداۋشىسىن ءسوز جوق زەرىكتىرەدى، شارشاتادى. ول بۇگىنگى راديودا كوپ كەزدەسەدى. راسىندا دا، ادامنىڭ داۋىسى جۇرەكتى قوزعايتىن وي ايتا بىلۋمەن قاتار، قايعى-قاسىرەت، اشۋ-ىزانى سىرتقا شىعارا الاتىن قۇرال سىندى. سول سەبەپتى قۇسمانداردىڭ قۇلاققا جاعىمدى قوڭىر ۇندەرىن حالىق ءارقاشان ساعىنا، سارىلا كۇتىپ وتىراتىن.
- قازىرگى قازاق تەلەۆيزياسى مەن راديوسىنداعى جەتىستىك پەن كەمشىلىك قايسى؟
- جەتىستىگى ايتىلا جاتار. اسىعى الشىسىنان تۇسسە التى شاقىرىمنان ءسۇيىنشى سۇراۋعا قىمسىنبايتىندار جوق ەمەس ارامىزدا. كەمشىلىگى - راديو مەن تەلەۆيزيا شۇبالاڭقى، تۇسىنىكسىز تىلدە سويلەپ كەتتى. مەنىڭ بۇلاي دەۋىم كوبىنە قاتتى ءتيىپ كەتەر. مىنانى ايتايىن، قازاق راديوسىنا تىكەلەي ەفيردى اكەلگەن مەن ەدىم. ءبىلىمدى جۋرناليستەرگە عانا ميكروفون بەرەتىنمىن. جۋرناليستيكادا مىناداي جازىلماعان زاڭ بار: ستۋدياعا شاقىرعان قوناعىڭدى بارىنشا ءبىلىمدى ەتىپ كورسەتۋگە مىندەتتىسىڭ. ءوزىڭ قانشا ءبىلىپ تۇرساڭ دا، ونى ەفيردە نەمەسە باسپا سوزدە جايا بەرۋگە بولمايدى. قازىر بۇل كەرىسىنشە سەكىلدى.
تاعى ءبىر ماسەلە، ارتىستەردىڭ جۋرناليستيكادا جۇرگەنىن قۇپتامايمىن. بۇرىن «ارتىستە اقىل بولا ما؟» دەپ كۇلۋشى ەدىك. سول ءسوزدىڭ جانى بار سەكىلدى. اسىرەسە، ولار تىكەلەي ەفيردە ءتىلدى پالەن جەردەن سىندىرىپ جاتقاندا قارنىڭ اشادى. ساراپتامالىق باعدارلامالاردا قالىپتاسقان ءسوز قۇرالى وزگەردى. تىكەلەي ەفيردە تۇرىپ «بازاردىڭ اڭگىمەسىنە» باساتىن تىلشىلەر كوبەيدى. قاتارداعى ءتىلشى باسشىسىنىڭ تاپسىرماسىن ورىنداۋى ءبىر بولەك، ءوزىنىڭ دارەجەسىن، قوعامداعى مارتەبەسىن كوتەرۋ ءۇشىن ىزدەنۋ جولىنا ءتۇسسىن. سوندا عانا جۋرناليستىڭ بەدەلى ارتادى.
- قۋانىش اعا، ءسىزدى تولعاندىرىپ جۇرگەن تۇيتكىلدەر كوپ سەكىلدى عوي...
- كوپ ماسەلە كوش جۇرگەندە تۇزەلە بەرەدى عوي. قازىر مىنا جاعداي جانعا باتادى: تورعاي وبلىسىنىڭ جانكەلدين، امانكەلدى اۋداندارىنىڭ ۇكىمەتكە بەرگەن ەكونوميكالىق سەرپىنى از بولعانىمەن، حالىققا رۋحاني جاعىنان بەرگەنى كوپ-تىن. سول ەكى اۋداننىڭ جۇرتى كوشىپ ءجۇر قازىر. وسىنى ويلانىپ كوردىك پە؟ قايدا بارا جاتىرمىز؟ وڭ مەن سولىڭدى اجىراتاسىڭ با؟ وزىڭە ءوزىڭ سۇراق قوياسىڭ دا، وتىراسىڭ. وسىنداي ۋاقىتتا جاسقا جول كورسەتۋدىڭ ءوزى وتە قيىن.
- تورعايدىڭ ءيسى قازاققا بەرگەنىن ءتىزىپ بەرسەڭىز، ەلدىڭ باسقا ايماقتارىن الالاۋ ەمەس بولار. تورعاي - مەملەكەت شاڭىراعىنا الدەقاشان شانشىلعان ۋىق، قادىر-قاسيەتى وزگە ولكە. وسى تۇستا ايتا كەتكەن ءجون، بۇگىنگى تۇرمىستا كوپكە كەسىرىن تيگىزىپ جۇرگەن رۋعا، جۇزگە بولىنۋدەن اتتاپ كەتە المايمىز. ەل سۇراسۋ ءبىر بولەك، الايدا، ءجونى ارقىلى جۇمىس تاۋىپ جاتقاندارعا نە دەيسىز؟
- ءدال قوستانايدا رۋعا ءبولىنۋ دەگەن سوڭعى جىلدارى بەلەڭ الىپ كەتتى. باستاپقىدا وعان ءمان بەرمەيتىنبىز. قازىر تىپتەن باسقا. بۇلاي بولىنگەن جاقسى ءىس ەمەس. راسىن ايتساق، قوستانايداعى ورىستانعان سانجىلعى ۇرپاققا اتاجۇرتتى تانۋ، ونەر-عىلىم تورعايدان ەندى. تورعايدا عالىم بولماعان دەگەندەرمەن تالاي «شاتىسقانمىن».
سوعىستان كەيىنگى جىلدارى كوپتەگەن قوستانايلىقتاردىڭ وقۋعا ءتۇسىپ، عىلىم جولىندا جەتىستىككە جەتۋى تورعايدان شىققان ازاماتتاردىڭ ىقپالى ارقىلى جۇزەگە استى. ونى ءبىرى بىلسە، ەكىنشىسى بىلمەگەنسيدى. اسقار زاكارين دەگەن اعامىز وتكەن. قىزبەلدەن شىققان كەڭ قۇلاشتى قايراتكەر. اسقار زاكاريننىڭ تىكەلەي قاتىسۋىمەن جاسالعان ەلىمىزدىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى ءوزىنىڭ ومىرشەڭدىگىن، جاڭاشىلدىعىن جانە دامۋ قابىلەتتىلىگىن دالەلدەدى. بۇل - ەل تاريحىندا التىن ارىپتەرمەن باسىلعان ىستەرىنىڭ تەك شامالىسى.
قانشاما تالانتتى جاستاردى ورگە شىعاردى. شەت جاعاسىن ءوزىم كوردىم. سول كەزدەردە وقۋعا تۇسپەگەن تورعايدىڭ بالاسى بولعان جوق. ءتىپتى، كەنجەعالي ساعاديەۆتى قۇجاتسىز وقۋعا ءتۇسىرىپ جىبەرگەن دە سول كىسى عوي. زاكاريننىڭ كىسى تانيتىندىعىنىڭ جارقىن مىسالى. مەنىڭ ءبىر تاڭ قالاتىنىم - ەندى سول كىسىلەر زاكاريندى ەسكە العىسى كەلمەيدى. مىنانى قاراڭىز. اسقار زاكارين وقىتقان كىسىلەردىڭ اتىندا مەكتەپ، كوشەلەر بار. مىسالى، پەتروپاۆلدىڭ ۋنيۆەرسيتەتى ماناش قوزىبايەۆتىڭ ەسىمىمەن اتالادى. ال ماناشقا ءتالىم بەرگەن زاكارين قايدا قالادى؟ اتاقتى اسانبايەۆ پەن سۇلتانعازيندى وقىتقان دا سول. قازاقتىڭ عىلىمىنا ۇلەس قوسقان ءبىر ادام بولسا، ويلانباستان اسقار زاكاريندى ايتار ەدىم.
- اناۋ ايتارلىقتاي سەبەپتەرى بار شىعار. ايتپەسە، كەي كىسىلەردىڭ تۇسىنە دە كىرمەيتىن كادەلى قىزمەتتەردى اتقارعان ادامدى ۇمىتۋعا بولماس. كەلىسەسىز بە؟
- قازاقتىڭ جاۋى - «مەن». وسى ىشكى «مەنىمىز» قۇرتادى ءبىزدى. «مەنىڭ اتىم شىعۋى كەرەك»، «مەن ىستەدىم» دەگەن اسىرە ماقتانۋشىلىققا قالاي توسقاۋىل بولاسىڭ؟ اتى دارداي كىسىلەرگە ءتىرى كەزىندە كوشەنىڭ اتى بەرىلىپ جاتسا، كىسى جاعالاۋشىلىققا جول اشىق بولسا، قازاقتىڭ دامۋى تۋرالى ءسوز قوزعاۋ ورىنسىز.
- اڭگىمەنىڭ تەتىگى ادامدىققا قاراي بۇرىلىپ بارا جاتقانداي. جالپى، كىسى بويىنداعى قاي قاسيەتتەردى ۇناتاسىز؟
- ادامدى مىنەزىنە قاراي تانيسىڭ، سول ارقىلى الىس-بەرىس ۇيىمداستىراسىڭ. سەبەبى، ادام - مىنەزىمەن ادام. كىسىنى قاپىسىز تانۋ ءۇشىن ونىڭ سەنىمىنە بويلاۋ كەرەك. قاراپايىم مىسال، مىنا سەنىڭ ءوزىڭ ماعان سەنبەسەڭ، كەلمەس ەدىڭ. بۇل تۋرالى دىنىمىزدە ناقتى، دالەلمەن ايتىلعان. باسىڭا تۇسكەن اڭگىر تاياقتان قورعاناتىن باستى قالقان - مىنەز بەن سەنىمىڭ. «مەن ەگەر زاكون قۋاتى قولىمدا بار كىسى بولسام، ادام مىنەزىن تۇزەپ بولمايدى دەگەن كىسىنىڭ ءتىلىن كەسەر ەدىم» دەيدى اباي. مىنە، كۇللى قازاقتىڭ، ءتىپتى، ادامزاتتىڭ الدىنا ءۋاج تاستالدى. كونتەرىلى، بيازى بولۋ دەگەن بار، كەرەك جەردە كوگەنتىپ بەرە الاتىن مىنەز بولۋى ءتيىس. وسىنى اجىراتىپ الايىق.
- ۇعىنىقتى ءتۇسىندىردىڭىز، اعا! قيت ەتسە، جاستار بۇزىلدى دەيمىز. دەگەنمەن، ۇلكەن ۇيالماسا، كىشى قايتىپ قىمسىنادى. جاسى قاتەلەسىپ جاتسا، باسى قاراپ تۇراتىن جاعدايلاردى كورىپ ءجۇرمىز. بۇرىستىڭ دۇرىسىن بىلمەي جۇرگەن بالدىرعاندارعا «بۇرىنعىنىڭ شالدارى» بىلاي دەگەن دەپ اڭگىمە سوعامىز. سول شالدار قانداي ەدى؟ قايدا قازىر؟
- ءبىزدىڭ كەزدىڭ اقساقالدارى دەيتىن بولساق، ولار باعىت- باعدار نۇسقاۋ، بالانىڭ كوزىن اشۋ، كوكىرەگىندەگى ۇلتتىق سانانى وياتۋ سيپاتىنداعى دۇنيەلەردى جاساپ كەتتى. بۇگىندەرى ساليقالى وتىرىستاردىڭ ءوزى قالىپ بارادى. قوعامداعى وزگەرىستەرگە وي قوسۋ تۇرماق، كۇندەلىكتى تۇرمىستاعى ۇساق-تۇيەكتەردى، اسحانانىڭ ادەبىن ايتۋدان اسپايتىن شالدار بار. اتالارىمىز ءبىر نارسەنى قايتالاماۋ كەرەك دەسە، سانالى تۇردە وعان قايتىپ بارمايتىنبىز. سەن سۇراپ وتقان اقساقالدار كىتاپ، گازەت وقىعان، ءدىني ءبىلىمى بار كىسىلەر ەدى. قازىر وندايلار بار ما؟ مەن بۇل سۇراققا دا ويلانامىن. بۇيىرسا، «ىبىراي ورتالىعىن» اشامىز. ونىڭ ماقساتى - قوستانايداعى قازاق مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ. كەلىن مەن ەنە، اتا مەن بالا اراسىنداعى بايلانىس، رۋحاني قۇندىلىقتار، سالت- داستۇرلەردى جاڭعىرتۋ - ورتالىقتىڭ العىشارتى.
- كۇڭگىرت تارتقان كۇندەر قازاقتىڭ باسىنان تالاي وتكەن دەدىك. كوپ جىلدار ءتۇرلى قىزمەتتەردى اتقاردىڭىز. زامان اۋىستى. تۇرمىس وزگەردى. ال قازاق قايتكەندە قازاق بولىپ قالادى؟
- ەڭ اۋەلى، ادامدىقتان اتتاماۋ قاجەت. ەكىنشىدەن، ۇلتىڭا پايداڭ ءتيسىن. بىزگە نە جەتپەيدى؟ قازىر ءوزىڭ قاتارلى كىسىلەرمەن ءجيى پىكىر الماسىپ تۇرعىڭ كەلەدى. قوعامداعى وزگەرىستەرگە وي قوساتىن ادام ازايدى. ۇشىنشىدەن، قازاققا ءتان ەمەس قاسيەتتەردەن ادا بولايىق. وزىڭە دە، وزگەگە دە تالاپشىل بولساڭ، كوزدەگەنىڭە جەتەسىڭ.
قازاق قىزىق حالىق. ءبىر ادام «جىلتىراپ» شىقسا، سول جاققا قۇلاي سالادى. بالەن ۋاقىتتان كەيىن قاتەلەسكەنىن تۇسىنەدى. كەيدە بۇگىنگىنىڭ قازاعىن قۇمعا تەڭەيمىن، سۋ قالاي اقسا، سولاي قاراي اعادى. بۇرىنعى قازاق شومبال تاس، تۇيە تاس-تىن، قانشا اعىس وتسە دە جاتا بەرەتىن. ءبىر جاققا ىعىسپاس بۇرىن ويلاناتىن، اۋىلىمەن اقىلداساتىن. قازاق قايتكەن كۇندە ءوزىنىڭ ءدىلىن، ءدىنىن، عۇرپىن ساقتاپ قالۋعا مىندەتتى. ال ءبىر-بىرىمىزگە باعىنا الماساق، ءسوز تىڭداماي، «مەندى» كورسەتە بەرسەك، مۇنىڭ ءبارى جاقسىلىققا اپارمايدى.
- تۇشىمدى اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
اۆتور: قاسقىرباي قويشىمانوۆ