تۇمار قىزدىڭ ءتورى

 استانا. قازاقپارات - حالىقتىڭ جادى - كومبە. وسى كومبەدەن «سارى مايدان قىل سۋىرعانداي» سىر سۋىرتپاقتاتا الساق، ول - رۋحاني ازىق. ماڭعىستاۋدا كومبە كوكىرەك، قۇيما قۇلاق قازىنا- قارتتاردان بۇگىنگە جەتكەن كوپ اڭگىمەنىڭ ءبىرى توميريس حانشايىمعا قاتىستى.

تاريحتا توميريس حانشايىم قازاق اراسىندا، اسىرەسە ماڭعىستاۋلىقتار ءۇشىن كادىمگى -  تۇمار قىز. كارىقۇلاقتاردىڭ كاسپيي تەڭىزىنىڭ شىعىس بەتىن مەكەندەگەن ماسساگەتتەردىڭ ايتۋلى پاتشايىمىن «تۇمار» دەپ ەركەلەتە اتاۋىنا، ءىشتارتۋىنا جانە ارادا قانشا عاسىر وتسە دە پاتشايىمعا دەگەن قۇرمەتتىڭ، ماحابباتتىڭ وزگەرمەيتىندىگىنە قايران قالاسىڭ. توميريس تاقىرىبى تالاي شىعارمانىڭ وزەگى بولدى -  دراما جانرىندا ساحنانىڭ سانىنە اينالسا، پوەزيادا ءىرىلى- ۇساقتى ولەڭدەر بولىپ ءورىلدى، ادەمى اڭگىمەنىڭ جەلىسى، كەلىستى شىعارمانىڭ ءورىسى، مازمۇندى ماقالانىڭ ماعىزى بولدى. ولاي بولۋى زاڭدى دا، سەبەبى ءبىر ەلدى تابىستى باسقارعان، زاتىم ايەل ەكەن دەپ تومەنشىكتەپ- جاسقانباي، پاسىق پيعىلداعى باسقىنشىمەن تايسالماي تەڭ سويلەسىپ، ەلى مەن جەرى ءۇشىن قانداي قيىن ىستەرگە دە بەلىن بەكەم بۋىپ، جاۋىن باتىرلارشا جەر جاستاندىرعان ارۋدىڭ ەرلىگى قالاي ماقتانۋعا دا لايىقتى، قانداي قۇرمەتكە دە وسال ەمەس، كەرىسىنشە قالام مەن قاعاز بەتىندەگى دارىپتەۋلەردەن سوڭ، سونى شارالارعا سۇرانىپ تۇر.

 توميريس تۋرالى ولەڭىندە سابىر اداي:

 ءبىزدىڭ تۇمار -  مويىنداعى نامىس- تى،

 ۇلى جورىق تانىس- تى.

 اتا جاۋعا ءبىزدىڭ ەلدە ورىن جوق،

 كير پاتشا، ولدا كەلىپ قان ءىشتى.

ءبىزدىڭ تۇمار -  كوك تۇرىكتىڭ تۇمارى،

بيىگىندە تۇر ءالى.

 ءبىزدىڭ تۇمار -  بار ەرلىكتىڭ اناسى،

حاقتان نامىس، ەلدەن جەڭىس سۇرادى. ..

 ءبىزدىڭ ارۋ ماڭعىستاۋدىڭ تۇلەگى،

 ۇلىقتايدى بالاپانىن قىر ەلى.

ءتوميريسىم -  مەنىڭ اسىل تۇمارىم،

ساعان توسىن، ماعان ءمالىم سىر ەدى، دەيدى.

 بەلگىلى جازۋشى انەس ساراي توميريس تاقىرىبىندا بەرىدەگى كوپ اڭگىمەنى بىلاي قويىپ، «تاريح اتاسى» -  توميريس تۋرالى دەرەكتىڭ « ءتۇپ نۇسقا» قولجازباسىنىڭ اۆتورى اتانعان گرەكتىڭ عۇلاماسى گەرودوت جازبالارىن وقۋعا كەڭەس بەرەدى. دەرەك بىرەۋ -  ومىردەن وتكەن كۇيەۋىنىڭ ورنىنا ەل بيلىگىن قولىنا العان ايەل پاتشاعا پارسى پاتشاسى كيردىڭ ءسوز سالۋى. كيردىڭ نەگىزگى ويى، تۇپكى ماقساتى ءوزى، وزىنە دەگەن شەكسىز ماحاببات سەزىمى ەمەس، كوزىنىڭ قۇرتى، كوكەيىنىڭ ارمانى بولعان ماسساگەتتەردىڭ بايتاق جەرى، بايلىق- داۋلەتى ەكەندىگىن سۇڭعىلا پاراساتپەن اڭعارا العان پاتشايىم وعان كەلىسىم بەرمەيدى. راسىندا، كوڭىلىنىڭ تۇكپىرىندەگى ويى باسقا بولعان جانە ونى پاتشايىمنىڭ سەزىپ قالىپ، ءسوزىن اياقاستى ەتۋى كيردىڭ اشۋىنا ءتيىپ، جاۋلاسۋعا كوشەدى. ەكى اراعا حابار تاسىر جۇيتكىگەن ەلشى- جاۋشىلار ارقىلى مۇنىڭ دا ءمان- جايى شەشىلىپ، جوسپارى ايقىندالادى. ياعني قايسار قىز وزەننىڭ ارعى بەتىندە نە بەرگى بەتىندە سوعىسۋدىڭ كيرگە ءتيىمدىسىن تاڭداۋدى ۇسىنادى. كەڭەسشىلەرىنىڭ الۋان پىكىرلەرىنە قۇلاق قويىپ، ءارى- بەرى ويلانعان كير بەرگى بەتكە ءوتۋدى قولاي كورىپ، ءوزىنىڭ سوعىس جوسپارىن، الداۋ- ارباۋدىڭ امال- ءادىس، ايلا- شارعىلارىن ويلاستىرا باستايدى. جانە ءدال سول جولى دەگەنى كەلىپ، ويلاعانى بولىپ ءتوميريستىڭ ۇلى باستاعان دۇشپاندارىن جەر جاستاندىرىپ، العاشقى جەڭىستىڭ ءدامىن تاتادى.

كوڭىلى جەلدەي ەسىپ، ەرتەڭگە دەگەن الىپ- ۇشقان سەنىممەن قان مايدانعا قۇلشىنا كىرىسەدى. بۇل جوسپار، ياعني سپارگاپيستىڭ الدانىپ قولعا ءتۇسىپ، قاپيادا قازا تابۋى كيردى قاناتتاندىرسا، كەرىسىنشە ءتوميريستى قاتايتا تۇسەدى. بىرىنشىدەن، ەلى مەن جەرىنە قىزىققان دۇشپاننىڭ اشكوزدىگى، ەكىنشىدەن ءوزىن ايەل باسشى دەپ باسىنۋى، ۇشىنشىدەن سوعىستا ەر- ازاماتقا ءتان ەرلىكپەن ەمەس، الداۋ- ارباۋمەن ماسساگەتتىك اسكەردىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگىن ءولتىرۋى جانە سول ارزان دا ارسىز جەڭىسكە مەنمەنسىپ، داندايسۋى، نامىستىڭ شوعى وزەگىنە ءتۇسىپ، اۋزىنان جالىن اتا «اھ» ۇرا الاسۇرىپ، وكىنىشتىڭ ۋى بويىنا تاراعان ۇلى سپارگاپيستىڭ ماجبۇرلىكپەن ءولىم قۇشۋى توميريستىڭ شىنايى اشۋىن تۋدىردى، قانقۇمار كيردەن كەك الىپ، ءوز قانىنا ءوزىن قاندىرۋعا ار- نامىسىنىڭ بيىگىنەن سەرت بەردى. سولاي بولدى دا. كەشە عانا جەلىكتىرگەن جەڭىس بۋى كير ءۇشىن وتكىنشى بولىپ شىقتى. قيان- كەسكى مايدان دالاسىندا ەكى جاقتان دا اجال قۇشقان اسكەردىڭ ەسەبى جوق، سوعىستىڭ ءار ادىسىنە سالىپ -  بىرەسە ساداقتان كەرىلە تارتقان جەبەلەر جەلدەي ەسسە، بىردە نايزالار سارت- سۇرت سوقتىعىسىپ، سوڭىندا قولما- قول ۇستاسىپ، قانجارلارىن وڭدى- سولدى سىلتەي ورشەلەنگەن جاۋىنگەرلەر ءبىر- بىرىنە بەرىسپەي سوڭعى كۇش سارقىلىپ، سوڭعى دەم قالعانشا تىرەسەدى. قان سۋداي اققان شايقاستا كير قازا تاۋىپ، اسكەرى ويسىراي جەڭىلىپ، تىزە بۇگەدى. ۇمار- جۇمار قۇلاپ، ۇيىندىگە اينالعان كوپ ولىكتىڭ ىشىنەن كيردىڭ دەنەسىن تاپتىرىپ، باسىن كەسىپ الدىنا اكەلدىرگەن توميريس ۋادەسىندە تۇرادى -  قان تولى مەسكە كيردىڭ باسىن سالىپ، «قانقۇمار كير! ءوز قانىڭدى تويىپ ءىش!» دەيدى.

بۇل جەڭىسكە ماستانۋ نەمەسە اقىماق ايەلدىڭ استامشىلىعى ەمەس، بۇل -  ەرلىك، كوكەيىن دۇنيە قۇرتى تەسىپ، تويىمسىزدىقپەن تالاي جازىقسىز جانداردىڭ قىرىلۋىنا سەبەپشى بولعان پاتشانى جازالاۋ، ءارى قان مايداندا ەمەس، ۋلى شاراپ بەرۋ ادىسىمەن قولعا تۇسكەن ۇلدىڭ كەگى، ءارى قيساپسىز دۇنيە مەن بايلىقتى، شەكسىز بيلىك پەن مانساپتى اڭساعاندارعا ساباق جانە سوڭعى ساتكە دەيىن سابىرعا شاقىرعانىمەن، وعان توقتاي بىلمەگەن توعىشارعا بەرگەن سەرت- ۋادەسىن ورىنداۋ، ايەل دە بولسا ايتقان سوزىندە تۇرۋ! بۇل -  ءۇي اراسىنداعى داۋ- دامايدان تۋىنداعان جاي عانا ايەلدىك دولىلىق پەن كوكبەتتىك ەمەس، ەل مەن جەر تاعدىرى تالقىعا تۇسكەن ساتتەگى ناعىز پاتشايىمعا جاراساتىن مىنەز، باتىرعا ءتان مارتتىك، پاتشايىم تۇگىلى كەز كەلگەن پاتشانىڭ بويىنان تابىلا بەرمەيتىن تاباندىلىق، قايسارلىق. ساق تايپاسىنىڭ جاۋجۇرەك جاۋىنگەر تاراۋى ماسساگەتتەردىڭ، ولاردىڭ باتىر پاتشايىمى ءتوميريستىڭ ەرلىگى تۋرالى دەرەكتى قازاقتىڭ كونەكوزدەرى ويدان شىعارىپ، ەلەسپەن ەسىلتە ايتپاعانى انىق. حالىقتىڭ جادىنا بۇل تاريح كىمنەن، قالاي كەلسە دە -  تاريحتىڭ ولمەيتىندىگىنىڭ، ەرلىكتىڭ ەسكىرمەيتىندىگىنىڭ، شەجىرەنىڭ شەرتۋسىز جانە اقتىڭ اراشالانباي قالمايتىندىعىنىڭ دالەلى.

 ءا. ساراي جازبالارىندا ايتىلعانداي، گەرودوتتىڭ ب. د. د 530 -جىلى بولعان قاندى قىرعىندى، اسىرەسە ايەل پاتشانىڭ ەرلىگىن ءبىر عاسىر كەيىن قالامىنا ىلىكتىرۋىنىڭ سەبەبى دە تاريحي ومىرشەڭدىكتىڭ، ارادا قانشا ۋاقىت وتسە دە ءتۇپتىڭ تۇبىندە اقيقاتتىڭ جەڭىپ شىعاتىندىعىنىڭ كورىنىسى بولسا كەرەك. قوس پاتشانىڭ قىرعىنىنا كۋا بولىپ ارادا جاتقان اراكستىڭ ءامۋداريانىڭ ۋزبوي تارماعى، سول كەزەڭدەگى ماسساگەتتەردىڭ مەكەنى بۇگىنگى ماڭعىستاۋ، ءۇستىرت ءۇستى ەكەنى انىق. وزىنەن بۇرىنعى جازبا دەرەكتەرگە ۇڭىلگەن «تاريح اتاسىنىڭ» نازارىن اۋدارىپ، قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرعان، وقىعان جاندى اسەرگە بولەمەي قالدىرا المايتىن توميريس ەرلىگى -  ۇرپاققا ناعىز وتانسۇيگىشتىكتىڭ، تاباندىلىقتىڭ، قايسارلىق پەن نامىسشىلدىقتىڭ ۇلگىسى. ۇلتتىق ەرەكشەلىكتى ساقتاپ، ار- نامىسىن ەشكىمگە تاپتاتپايتىن ۇرپاق تاربيەلەۋ ءۇشىن ءتالىمدى مىنەز مەكتەبى. تۇمار پاتشايىمنىڭ ەرلىگىنە ءتانتى بولىپ، ەسىمىنە ريزا بولىپ قانا قويماي، ونى ءتول باستاۋىمىزدا تۇرعان ايتۋلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى رەتىندە قاراپ، كەڭ كولەمدە دارىپتەپ، ناسيحاتتايتىن كەزەڭ كەلدى. سوندىقتان تالاي تاريحقا كۋا بولعان كارى كاسپييدىڭ جاعاسىنان، ادەمىلىگىن اسىرامىن دەپ الۋان جوسپارلاردى الدىنا قويعان اقتاۋدان ەسكەرتكىش ورناتۋ، وزگە دە تاعىلىمدى شارالار ارقىلى ۇرپاق ساناسىن جاڭعىرتۋ جۇمىستارى قولعا الىنۋى ءتيىس.

توميريس كەۋدەسىن وزگەگە تاپتاتپاي، ءوز بيىگىن الاسارتپاي، ار تۋىن اسقاقتاتىپ پەشەنەسىنە جازىلعان ءفانيدى ءسۇردى، تاريحتا -  تەك قازاق اراسىندا ەمەس، الەم تاريحىندا وشپەي ماڭگىگە اتى قالدى، باسقا ەلدىڭ ايەل اتاۋلىسىن ايتپاعاندا، قازاقتىڭ ەل ءۇشىن وتقا دا، سۋعا ءتۇسىپ، كەۋدەسىن وققا توسەگەن بوپاي، ءاليا، مانشۇك، حيۋاز سىندى مىڭداعان قايسار قىزدارىنىڭ ماڭداي تىرەگەن شامشىراعى بولعانىنا داۋ جوق. دەمەك، ول ەسكەرتكىشكە دە، وزگەگە دە ءزارۋ ەمەس، الايدا الاساپىران ۋاقىت وتىندە اداسپاۋ ءۇشىن، ۇرپاقتى ۇلتجاندى ەتىپ تاربيەلەۋ ءۇشىن ۇلىلاردىڭ ۇلاعاتىنا قاشاندا ءبىز ءزارۋمىز جانە كەشەگى تەڭىز دەڭگەيىنەن تومەن جاتقان دەگەن اتاۋدى تەرەڭ دەگەن تەڭەۋمەن الماستىرعان، تۇبەك دەگەن تۇكپىرلىك ءسوزدى ءدالىز دەگەن وتكىزگىشتىك ماعىنامەن اۋىستىرعان، كومەسكىلەنگەن كونە تاريحىن جاڭعىرتا جارقىراتۋ جولىنداعى ماڭعىستاۋدا تۇمار حانشايىمنىڭ ەسىمى ەلدىڭ ەسىندە بولعانمەن، الۋعا ءتيىس باعاسى، ورنى ولقى سوعىپ كەلە جاتقان سىندى. ەندەشە ءتورىڭدى تاپ، تۇمار قىز!

  

 گۇلايىم شىنتەمىر قىزى، «ەگەمەن قازاقستان» ماڭعىستاۋ وبلىسى