كۇنى باتقان ك س ر و جانە قازاقستان - ن. نازاربايەۆتىڭ «تاۋەلسىزدىك ءداۋىرى» اتتى كىتابىنان

None
None
نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ «تاۋەلسىزدىك ءداۋىرى» اتتى بۇل كىتابى تاريحي پۋبليتسيستيكا جانرىندا جازىلعان، ول ەلىمىزدىڭ جاڭا تاريحى مەن ونىڭ ەرتەڭىنە دەگەن اۆتوردىڭ كوزقاراسىن تانىتادى.

ەگەمەن مەملەكەتتىڭ نەگىزى قالانعان كۇننەن باستاپ ونىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭدەرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى مەن 26 جىلدىق تاۋەلسىزدىك داۋىرىندەگى ىشكى جانە سىرتقى سىن- قاتەرلەردى ەڭسەرۋگە بايلانىستى قابىلدانعان شەشىمدەردىڭ ءمان- مازمۇنى مەن تەتىكتەرى ەگجەي- تەگجەيلى باياندالادى. «تاۋەلسىزدىك ءداۋىرى» وتاندىق جانە شەتەلدىك قالىڭ وقىرمان قاۋىمدى قىزىقتىرار تۋىندى. «قازاقپارات» حالقارالىق اقپارات اگەنتتىگى ەلباسىنىڭ «تاۋەلسىزدىك ءداۋىرى» اتتى وسى ەڭبەگىنەن الىنعان ۇزىندىلەر جاريالايدى.

كۇنى باتقان ك س ر و جانە قازاقستان

ءبىر مىڭ توعىز ءجۇز سەكسەنىنشى جىلداردىڭ سوڭى مەن 1990- جىلداردىڭ باسى اسا قيىن كەزەڭ بولدى. مەملەكەتتىڭ سوڭعى باسشىسى، قايتا قۇرۋدىڭ ساۋلەتشىسى ميحايل گورباچيەۆقا مۇراعا قالعان كونەرگەن جانە قابىلەتسىز كەڭەستىك مەملەكەتتىك ماشينا سىر بەرە باستاعان ەدى. ك س ر و اۋىر دا جۇيەلى داعدارىستى باستان كەشىپ جاتتى. نەگىزىنەن ول جاڭا بيلىك شاماسى جەتپەگەن باعزى ىشكى پروبلەمالاردان تۋىندادى، ال قولايسىز سىرتقى فاكتورلار بۇل قۇبىلىستى كۇشەيتە ءتۇستى.

ونەركاسىپ ءوندىرىسى كۇرت قىسقارىپ، ۇزاققا سوزىلعان شاحتەرلەر ەرەۋىلىنەن كەيىن كومىر ءوندىرۋ ايتارلىقتاي ازايىپ، ەلدەگى مۇناي ءوندىرىسى اپاتتى دەڭگەيگە دەيىن تومەندەدى. الەمدىك نارىقتاعى مۇناي باعاسىنىڭ ارزانداۋى ەكونوميكالىق احۋالدى ودان ءارى قيىنداتا ءتۇستى. 1990 -جىلى تولەم بالانسىنىڭ كەرىس سالدوسى 17 ميلليارد دوللاردان استى. ەلدىڭ ۆاليۋتا رەزەرۆى سارقىلىپ، ول شەتەلدىك نەسيەلەر ەسەبىنەن عانا ءومىر ءسۇرىپ جاتتى. شەتەلدىك ارىپتەستەر كەڭەس باسشىلىعىنا وتەلمەگەن بورىشتارى تۋرالى ءجيى ەسكەرتە باستاعان، سونداي- اق الەمدە كەڭەس وداعىنىڭ كوپ ۇزاماي بانكروتقا ۇشىرايتىنىنا سەنىمدىلەردىڭ قاتارى دا كوبەيە تۇسكەن كەز ەدى.

مەملەكەت بيۋدجەت تاپشىلىعىن جابۋ ءۇشىن باسپا ستانوگىن بار قۋاتىمەن ىسكە قوسۋعا ءماجبۇر بولدى جانە سول ارقىلى اينالىمداعى قارجى ماسساسىن كوبەيتىپ، اقىرى ونى باقىلاي الماي قالدى. رۋبل قۇنسىزدانىپ، دۇكەن سورەلەرى بوس جاتتى، كوپتەگەن ايماقتاردا نەگىزگى ازىق- تۇلىك تالونمەن بەرىلە باستادى، الايدا ۇزىن- سونار ازىق- تۇلىك كەزەگىنەن ول دا قۇتقارا المايتىن. الىپ ەلگە اشارشىلىق قاتەرى ءتوندى. وسىنىڭ ءبارى - الەۋمەتتىك شيەلەنىستىڭ وسۋىنە اكەلىپ سوقتى. ونىڭ ۇستىنە قۇيىلعان زاڭسىز قارجى اعىمىمەن كۇشەيگەن كولەڭكەلى ەكونوميكا جاڭادان پايدا بولعان بيزنەستى تۇنشىقتىرۋعا ۇمتىلعان ۇيىمداسقان قىلمىس قاتارىن كوبەيتە تۇسكەن ەدى.

سوتسياليستىك ەكونوميكامەن بىرگە كوممۋنيستىك يدەولوگيا دا كۇيرەدى. وندا - ستاليندىك رەپرەسسيالاردىڭ اۋقىمى، ۇجىمداستىرۋدىڭ اياۋسىز تاسىلدەرى، جاپپاي اشارشىلىق سياقتى تاريحتىڭ قاسىرەتتى بەتتەرى جايىندا ەل ازاماتتارىنىڭ كوزىن اشقان جاريالىلىق ەرەكشە ءرول اتقاردى. سونىڭ سالدارىنان قوعامدا مورالدىق ابىروي- بەدەلى كۇرت تومەندەگەن كوممۋنيستىك پارتيانىڭ قاتارى دا ايتارلىقتاي سيرەگەن بولاتىن، ال ونىڭ بيلىك مونوپولياسىنا كەپىلدىك بەرەتىن كونستيتۋتسيانىڭ 6-بابى كۇشىن جويعاننان كەيىن پارتيا رەسمي تۇردە ءوزىنىڭ باسشىلىق ۇستەمدىگىنەن تولىق ايىرىلدى. كەڭەستىك ءداۋىردىڭ سوڭعى ءبىر جارىم جىلىندا كومپارتيانىڭ بارلىق مۇشەلەرىنىڭ تورتتەن بىرىنە جۋىعى، ياعني 4,2 ميلليون ادام ونىڭ قاتارىنان شىعىپ كەتتى.

ۇلتارالىق قاتىناستار شيەلەنىسە ءتۇستى. كەڭەس وداعىنىڭ ۇلتتىق ايماقتارىندا تارتىپسىزدىكتەر تۋىنداپ، ءدۇردارازدىق قانتوگىس پەن سوعىستارعا ۇلاستى، ونداعان، جۇزدەگەن مىڭ ادام بوسقىنعا اينالدى، ال وقيعانىڭ بۇلايشا وربۋىنە ءازىر ەمەس بيلىك تولىقتاي دارمەنسىزدىگى مەن جاعدايدى باقىلاۋدا ۇستاۋ تىزگىنىنەن ايىرىلعانىن كورسەتتى.

1987 -جىلى، ىزىنشە 1990 -جىلى وتقارۋ، مينومەتتەر مەن ارتيللەريا قولدانىلعان، ناعىز سوعىسقا ۇلاسقان تاۋلى قاراباحتاعى ازەربايجان مەن ارميان حالقىنىڭ اراسىنداعى جانجال باستالدى. 1989 -جىلى ۇلتارالىق قاقتىعىستار سۋحۋميدە، فەرعانادا، وڭتۇستىك وسەتيادا، پريدنەستروۆەدە، 1990 -جىلى باكۋدە، دۋشانبەدە، وشتا كورىنىس بەردى. بالتىق جاعالاۋى رەسپۋبليكالارىنداعى جاعداي دا وتە كۇردەلى بولاتىن.

ول كەزدە كەڭەستىك قازاقستان ۇكىمەتىن باسقاراتىن مەن وقيعانىڭ بۇلايشا ءوربۋى ك س ر و- نىڭ كۇيرەۋىنە اكەلىپ سوعاتىنىن بىلگەندىكتەن، ورتالىققا تالاي مارتە ۇلتارالىق ماسەلەلەرگە قاتىستى جاۋاپتى دا بايسالدى ۇستانىم كەرەكتىگىن ايتۋىما تۋرا كەلدى. مەن پرەزيدەنت لاۋازىمىندا بولعان كەزىمدە دە ءوز كوزقاراسىمنان اينىعان جوقپىن، سول ۇستانىمدا قالدىم. بۇل ءبىزدىڭ تاۋەلسىز ەلىمىزدى بۇرىنعى وداق اياسىنداعى كورشىلەرىمىزدىڭ باسىنا تۇسكەن قاسىرەتتى سىناقتاردان ساقتاپ قالۋعا سەپتىگىن تيگىزدى.

1990- جىلداردىڭ باسىنان باستاپ رەسپۋبليكالاردا وداق قۇرامىنان شىعىپ، تاۋەلسىزدىك الۋعا ۇمتىلعان ساياسي قوزعالىستار پايدا بولدى.

كەڭەستىك باسشىلىقتىڭ 1989 -جىلى تبيليسيدە، 1990 -جىلى باكۋدە جانە 1991 - جىلى ۆيلنيۋستە كۇش قولدانۋعا تىرىسقان ارەكەتتەرى كەرى ناتيجە بەردى: قارسىلىق كۇشەيىپ، ءتىپتى بۇقارالىق سيپات الا باستادى. جەرگىلىكتى بيلىك تە وعان بەيجاي قاراي المايتىن دارەجەگە جەتتى، سونىڭ سالدارىنان 1991 -جىلدىڭ كوكتەمىندە ون بەس رەسپۋبليكانىڭ التاۋى كەڭەس وداعىن ساقتاپ قالۋ قاجەتتىگى تۋرالى بۇكىلوداقتىق رەفەرەندۋمعا قاتىسۋدان باس تارتتى.

سول جىلداردىڭ الاساپىران وقيعالارى ءبىز ءۇشىن ماڭىزدى ساباق بولدى. ءوز زامانىنداعى قۇدىرەتتى دەرجاۆانىڭ كۇرت قۇلدىراۋىنىڭ سەبەپتەرىن تۇسىنگەن جانە كەڭەستىك باسشىلىقتىڭ تاكتيكالىق قاتەلىكتەرىن تالداعان ءبىز ك س ر و- دا بولعان وقيعالاردان ماڭىزدى ساباق الدىق. سول ساباقتار قازاقستاننىڭ الدىنان شىققان كوپتەگەن قيىندىقتاردى جەڭۋىمىزگە كومەكتەستى. ول كەزدەگى رەسپۋبليكا ونەركاسىبىنىڭ دەنى (93 پروتسەنتى) ورتالىققا باعىنىشتى بولعانىن ايتسام دا جەتكىلىكتى بولار. دەمەك كەڭەستىك ەكونوميكانىڭ قۇلدىراۋىنىڭ زاردابىن قازاقستاندىقتار تولىعىمەن باستان وتكەردى.

وسىناۋ كۇيرەۋدىڭ قاتەرلى سالدارى دا كوپ كۇتتىرگەن جوق. 1989 -جىلدىڭ 19 - ماۋسىمىندا قاراعاندىلىق شاحتەرلەر لايىقتى جالاقى، ەڭبەك جاعدايىنىڭ جاقسارۋىن جانە ازىق- تۇلىكپەن توقتاۋسىز قامتاماسىز ەتۋدى

تالاپ ەتىپ ەرەۋىلگە شىقتى. ولاردىڭ ارەكەتى ايماقتىڭ ەكونوميكاسىن تولىقتاي قۇلدىراتتى، ەگەر ەرەۋىل تولقىنى ودان ءارى ورىستەسە، قازاقستاندى نە كۇتىپ تۇرعانىن كوزگە ەلەستەتۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى ەدى. وزدەرىنىڭ جەكە ماقساتتارى مەن مۇددەلەرى ءۇشىن قازاقستاندىقتاردىڭ ساناسىن قاساقانا ۋلاپ، كەشەگى بەيبىت كورشىلەر اراسىندا ەتنوستىق جانە ءدىني الاۋىزدىق تۋدىرعان ساياساتكەرسىماقتار وتقا ماي قۇيا ءتۇستى.

كولەمى جونىنەن كەڭەس وداعىندا ەكىنشى ورىن الاتىن رەسپۋبليكاعا قوعامدىق جىككە ءبولىنۋ قاتەرى ءتوندى. ورتالىق رەسپۋبليكا باسشىلىعىنا تاعايىنداعان گ. كولبين بۇل قاتەردىڭ الدىن الۋعا دارمەنسىز ەكەنى تۇسىنىكتى بولدى. ول اپاتتى پروتسەستەردى توقتاتاتىنداي كوشباسشى بولماق تۇگىلى، ساۋاتتى باسشى دا ەمەس بولاتىن. تۇبەگەيلى ساياسي وزگەرىستەردىڭ ۋاقىتى كەلدى.

1989 -جىلدىڭ مامىر ايىندا مەن ك س ر و حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ 1- سيەزىنىڭ مىنبەرىنەن ەلدىڭ مۇشكىل جاعدايى وداقتىق بيلىكتىڭ كوپ جىلدىق ءتيىمسىز ساياساتىنىڭ سالدارى ەكەنىن اشىق مالىمدەدىم. «وداقتىق بيلىك قازىر دە ەكونوميكا مەن ۇلتتىق ساياساتتا قيىندىقتى ۇستەمەلەپ، كەڭەس وداعى سياقتى تەڭدەسسىز مەملەكەتتىك قۇرىلىمدى قۇردىمعا جىبەرەتىن قاتەلىكتەرىن جالعاستىرۋدا.

جەرگىلىكتى جاعدايدى بىلمەيتىن، ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەردى تۇسىنبەيتىن، جەرگىلىكتى حالىققا ابىروي، بەدەلى جوق كەلىمسەكتەردى رەسپۋبليكالاردىڭ باسشىلىعىنا تاعايىنداۋعا مۇلدەم بولمايدى. بۇل باسقارۋدىڭ ورەسكەل قاتە تاجىريبەسى، ءتونىپ كەلە جاتقان ەكونوميكالىق اپات وسىنىڭ تىكەلەي سالدارى» دەدىم.

مەن نە تۋرالى ايتىپ تۇرعانىمدى جاقسى ءبىلدىم. ۇلت كوشباسشىسى قانداي بولۋى قاجەتتىگى جانە ونىڭ ارتاتىن جۇگى قانشالىقتى ەكەنىن مەن تالاي رەت وي ەلەگىنەن وتكىزگەنمىن. مەن ءۇشىن ۇلت كوشباسشىسى بولۋ - ميلليونداعان وتانداستارىڭ ءۇشىن، ءوز حالقىڭنىڭ تاعدىرى ءۇشىن بۇكىل جاۋاپكەرشىلىكتى ارقالاۋ دەگەن ءسوز. حالقىڭنىڭ تۋعان پەرزەنتى بولساڭ، ەلىڭمەن ەتەنە ءومىر سۇرسەڭ، قۇندىلىقتارىڭ مەن ماقساتتارىڭ جۇرتىڭمەن ورتاق بولسا عانا ونداي وراسان جاۋاپكەرشىلىكتى كوتەرە الاسىڭ.

وسىنداي ايرىقشا ماڭىزدى جانە مەنى ەرەكشە الاڭداتاتىن نارسەلەردى مەن مىنبەردەن قاراپايىم، تۇسىنىكتى تىلمەن جەتكىزۋگە تىرىستىم. مەن جەتەسىنە جەتكىزە ايتىپ، جۇرتتىڭ تۇسىنگەنىن قالادىم، اقىرى سولاي بولدى دا. وزگە دە ۇلتتىق رەسپۋبليكالارداعى ارىپتەستەرىمنەن قولداۋ تاپقان مەنىڭ ءسوزىم تەك سيەزدىڭ عانا ەمەس، تۇتاس ەلدىڭ پىكىرتالاسىن تۋعىزدى. ال وداقتىق باسشىلىق رەسپۋبليكالارمەن قاتىناستا اياعىن اڭداپ باساتىن بولدى.

مەن مۇنى العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ كوردىم. 1989 -جىلى 22 - ماۋسىمدا وتكەن كوممۋنيستىك پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ پلەنۋمىندا مەنى قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ەتىپ سايلادى. ورتالىق كوميتەتتىڭ 158 مۇشەسىنىڭ 154- ءى مەنى قولداپ داۋىس بەردى.

وسىلايشا مەن رەسپۋبليكا باسشىسى اتاندىم. وداقتىق ورتالىق بۇل شەشىمدى قابىلداماس بۇرىن قازاق ك س ر جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتتارىمەن جانە وبلىس باسشىلارىمەن اقىلداسىپ، عالىمدارىمىزدىڭ، جازۋشىلارىمىزدىڭ پىكىرىن زەرتتەدى، رەسپۋبليكا تۇرعىندارى اراسىندا ساۋالناما جۇرگىزدى. سول ءبىر قيىن- قىستاۋ كەزەڭدە «قازاقستاننىڭ تاعدىرىن قازاقستاندىقتار وزدەرى شەشۋى كەرەك» دەگەن مەنىڭ بەرىك ۇستانىمىما ورتاقتاسىپ، تىلەكتەستىگىن بىلدىرگەن بارلىق وتانداستارىما ريزالىعىم شەكسىز.

حاتشىلىققا سايلانعانىما بىرنەشە كۇن وتكەن سوڭ كەڭەستىك باسشى ميحايل گورباچيەۆتىڭ وتىنىشىمەن، ەرەۋىلگە شىققان شاحتەرلەرمەن كەزدەسۋ ءۇشىن قاراعاندىعا ۇشىپ كەلدىم. قاراعاندى - مەنىڭ كوز الدىمدا سالىنعان، مەن ءۇشىن وتە ىستىق قالا. ەڭبەك جولىم سول جەردەن باستالدى. مەن ونداعى ءاربىر كاسىپورىندى جاقسى بىلەتىنمىن، ءتىپتى قاراعاندىدا مەن تىكەلەي تانىمايتىن ديرەكتور نەمەسە باس ينجەنەر جوق. قاراعاندى وبلىسى قازاقستاننىڭ شاعىن ۇلگىسى دەسە دە بولادى، وندا ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدا تۇراتىن بارلىق ۇلتتاردىڭ وكىلدەرى جينالعان. شاحتەردىڭ اۋىر ەڭبەگى ونداعى ادامداردىڭ پرينتسيپتى، قاتاڭ جانە شىندىق ىزدەپ شىرىلدايتىن ەرەكشە «قاراعاندىلىق مىنەز- قۇلقىن» قالىپتاستىرعان.

ءالى كۇنگە دەيىن ەسىمدە، ۇشاق اۋەجايعا كەلىپ توقتاعاندا مەن يلليۋميناتوردان ءوزىمدى تراپتان كۇتىپ العالى تۇرعان قاراعاندى وبلىسىنىڭ باسشىلارىن كوردىم. قالاداعى كۇردەلى جاعداي ولاردىڭ تۇنجىراعان جۇزدەرىنە كوشكەندەي ەدى. ەرەۋىلدىڭ سەبەپتەرىن ويشا ساراپتاعان مەن، ۇشاقتا وتىرعان كەزدە- اق قالا الاڭىنداعى مىڭداعان اداممەن كەزدەسكەندە تۇڭىلگەن حالىقتىڭ ءتىلىن تاۋىپ، قالاي دا وزىمە ولاردىڭ كوڭىلىن اۋدارىم قاجەت دەپ شەشىم قابىلداعان بولاتىنمىن. بيلىك ەندىگى جەردە ولاردىڭ تالاپتارىن ەلەمەۋدى دوعاراتىنىنا، تاعدىرلارىنا جاۋاپتى بولارىنا كەنشىلەردىڭ كوزىن جەتكىزۋ كەرەك ەدى. مەن تەك كونسترۋكتيۆتى ارەكەتتەستىك ارقىلى عانا ءبىز اسقىنعان پروبلەمالاردىڭ شەشىمىن تابا الاتىنىمىزدى ادامدار سەزىنگەنىن قالادىم.

قالانىڭ قاق ورتاسىنداعى سوۆەت داڭعىلىندا ءبىزدى نارازى ءارى اگرەسسيالىق كوڭىل كۇيدەگى جۇزدەگەن شاحتەر كۇتىپ تۇر ەكەن. ۇزاققا سوزىلعان ەرەۋىلدەن شارشاعان، قارا قوجالاق شاحتەر كيىمىن كيىپ، كوزدەرى عانا جىلتىراعان ولاردىڭ كوپشىلىگى ءۇن- ءتۇنسىز وتىرىپ الىپ، اسفالتتى كاسكالارىمەن ۇرعىلاپ جاتتى. كەيبىر شاحتەرلەر مۇندا تۋرا كومىر كەنىشىنەن كەلگەن، ولاردىڭ بەتتەرىندەگى كۇيە ودان ارمەن ادامداردىڭ سۇرىن قاشىرىپ، ەرەۋىل باسىنداعى احۋالدى تىپتەن تۇنەرتىپ تۇردى. جاعداي ابدەن ۋشىققان ەدى، كورىنىس تە جايسىز بولاتىن. شاحتەرلەردىڭ كاسىپوداق جەتەكشىلەرى وبلىس باسشىلىعىمەن كەلىسسوزدەن باس تارتىپ، تىكەلەي نازاربايەۆپەن كەزدەسۋدى تالاپ ەتتى. مەن دە تىكە ەرەۋىلشىلەرگە تارتتىم.
مەن شاحتەرلەرمەن بىرنەشە ساعات سويلەستىم. ولاردىڭ تالاپتارىن مۇقيات تىڭداپ، ماسەلە بيلىكتىڭ ەركىندە عانا ەمەس، ەلدىڭ قازىرگى قيىن جاعدايىنا تاۋەلدى، شەكتەۋلى مۇمكىندىككە دە بايلانىستى ەكەنىن سابىرمەن ءتۇسىندىردىم. سوسىن شاحتەرلەردەن ءوز وكىلدەرىن سايلاۋدى ءوتىندىم، ءارى قاراي كەلىسسوزدەر جاۋاپتى مينيسترلەردىڭ قاتىسۋىمەن «قاراعاندى كومىر» كومبيناتىنىڭ اكىمشىلىك عيماراتىندا جالعاستى. كەزدەسۋ تاڭ اعارعاندا عانا اياقتالدى.ءبىز مامىلەگە كەلدىك. شاحتەرلەردىڭ ءبىرىنشى كەزەكتەگى قاجەتتىلىكتەرى قاناعاتتاندىرىلدى. مۇنداي كەلىسسوزدەر قاراعاندى وبلىسىنداعى بارلىق شاحتەر قالاشىقتارىندا - شاحتينسكىدە، ساراندا، ابايدا جۇرگىزىلدى. كوپ ۇزاماي ەڭ وتكىر ماسەلەلەر شەشىلدى دە، قاراعاندىلىقتار ەرەۋىلدى توقتاتتى.

بۇل كەزدە ك س ر و- نىڭ باسقا كومىر ءوندىرۋشى ايماقتارىنداعى جاپپاي تولقۋلار ودان ءارى جالعاسىپ، كۇشەيگەن ۇستىنە كۇشەيە تۇسكەن بولاتىن. ول ءبىزدىڭ كۇرمەۋىن تابۋ مۇمكىن ەمەستەي كورىنەتىن كۇردەلى ماسەلەلەرگە باتىل كىرىسۋ قاجەتتىگىن كورسەتكەن العاشقى جەڭىسىمىز ەدى. وعان قوسا، مەن مۇنداي ماسەلەلەردى قالاي شەشۋ كەرەگىن دە سەزىندىم. جۇمىسىمنىڭ باستى باعىتى ەتىپ ەكونوميكانى تاڭداۋىم ءدال سول كەزدەن باستالدى. مەن مۇنداي ۇستانىمنىڭ وزىمە ۇنايتىنىن دا ەشقاشان جاسىرعان ەمەسپىن. «اۋەلى ەكونوميكا، سودان كەيىن ساياسات» دەپ ۇنەمى ايتىپ كەلەمىن. مەنى سول ءۇشىن سىناعاندار دا بولدى. ساياساتتى ادامداردىڭ يگىلىگى مەن تىنىشتىعىنان جوعارى قويۋدىڭ كەسىرىنەن ك س ر و- نىڭ كۇيرەگەنىن ءوز كوزىمىزبەن كوردىك ەمەس پە. ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارۋ رەسپۋبليكاداعى اۋىر ەكونوميكالىق جاعدايدى ءاپ- ساتتە جوندەۋگە بولادى دەپ ۇمىتتەنۋگە ەش مۇمكىندىك بەرگەن جوق.

جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمدەي، ول كەزدە قازاقستان ەكونوميكاسى ورتالىققا تولىقتاي تاۋەلدى بولاتىن. اسا ماڭىزدى وتىن- ەنەرگەتيكالىق، اسكەري- ونەركاسىپ جانە كەن- مەتاللۋرگيا كاسىپورىندارىنىڭ ءبارى ورتالىققا تىكە- لەي باعىناتىن. ءبىزدىڭ مەتالدارىمىز بەن مۇنايىمىزدىڭ، استىعىمىزدىڭ ەكسپورتىنان تۇسكەن ۆاليۋتالىق كىرىس وداقتىڭ بيۋدجەتىندە قالاتىن. قىرۋار قارجى تاپسا دا، قازاقستاننىڭ ونى پايدالاناتىن مۇمكىندىگى بولمادى. رەسپۋبليكا وداقتىڭ بيۋدجەتىنەن بولىنگەن دوتاتسيالاردى قاناعات ەتۋگە جانە ورتالىقتىڭ ماسىلدىق تۋرالى ادىلەتسىز دە تۇراقتى ەسكەرتۋلەرىن تىڭداۋعا ءماجبۇر بولدى. جاعدايدىڭ درامالىق پارادوكسى دا وسى. بۇعان مويىنسۇنىپ وتىرا بەرۋگە بولمايتىن ەدى. مەن ءوزىنىڭ باس اماندىعىن عانا كۇيتتەگەن جانە ارەكەتسىزدىكتەن قۇردىمعا باتىپ بارا جاتقان اكىمشىلىك جۇيەنىڭ وكىلى بولعىم كەلمەدى. مەن رەسپۋبليكانىڭ ءال- اۋقاتىن جاقسارتۋدى جانە ونىڭ بولاشاعى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىما الدىم. سول سەبەپتى، قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىگىن قامتاماسىزەتۋ جونىندەگى نيەتىمدى جاريا ەتتىم.

مەنىڭ تاپسىرمام بويىنشا، رەسپۋبليكانىڭ جەتەكشى ەكونوميستەر توبى قازاقستاننىڭ ءوزىن- ءوزى باسقارۋ جانە ءوزىن- ءوزى قارجىلاندىرۋ تۇجىرىمداماسىن جاسادى. ءبىز جەر مەن تابيعي بايلىقتى ماسكەۋدىڭ اكىمشىلىك وكتەمدىگىنەن بوساتىپ، رەسپۋبليكانىڭ ءبىرجولا مەنشىگى دەپ جاريالاۋدى ۇسىندىق. ءبىز دەربەس شارۋاشىلىق جۇرگىزۋدىڭ، ونىڭ ىشىندە سىرتقى ەكونوميكالىق قىزمەت جۇرگىزۋدىڭ دە قۇقىعىن الا وتىرىپ، وداقتىق بيۋدجەت دوتاتسياسىنان تولىقتاي باس تارتۋعا دايىن ەدىك. دەگەنمەن، قازاقستاننىڭ ەشكىمگە ماسىل ەمەستىگىن دالەلدەۋ نيەتى جالپى وداقتىق مينيسترلىكتەر تاراپىنان قولداۋ تاپپادى. كەڭەستىك باسشىلىق تۇجىرىمدامانى قابىلداعان جوق.

ورتالىقپەن اراداعى ەكونوميكالىق دەربەستىك جولىنداعى كۇرەستە شالا- شارپى شارالارمەن جەڭىسكە جەتۋ مۇمكىن ەمەستىگى انىق بولدى. جەڭۋ ءۇشىن پارتيالىق ۇيىم مەن رەسپۋبليكا باسشىلىعىن ءبىر قولعا ۇستاتقان مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ كەڭەستىك ۇلگىسىنەن تولىعىمەن باس تارتىپ، پرەزيدەنتتىك ينستيتۋتتى قۇرۋ كەرەك ەدى. سوندا جوعارعى بيلىكتىڭ يەسى ماسكەۋ تاعايىندايتىن جانە سۋبورديناتسياعا سايكەس ەلدىڭ پارتيالىق باسشىلىعىنا باعىنۋعا مىندەتتى رەسپۋبليكا پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ەمەس، كەرىسىنشە حالىقتىڭ سەنىم مانداتىنا يە پرەزيدەنت رەسپۋبليكاداعى جوعارى بيلىكتىڭ نىشانىنا اينالادى.

1990 -جىلدىڭ 24 - ساۋىرىندە قازاقستاننىڭ جوعارعى كەڭەسى قازاق ك س ر-ءىنىڭ پرەزيدەنتى مارتەبەسىن بەكىتتى. داۋىس بەرۋدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا، كوپشىلىك داۋىسپەن (قولداعاندار - 317، قارسى بولعاندار - 18) رەسپۋبليكانىڭ جوعارعى وكىلەتتى ورگانى ماعان پرەزيدەنتتىك وكىلەتتىك بەردى. مۇنداي قادامعا بارۋدى بىزدەن ءومىردىڭ ءوزى تالاپ ەتتى. ويتكەنى ەكونوميكا مەن ۇلتتىق ساياساتتاعى وداقتىق قۇرىلىمداردىڭ وكتەم تاسىلدەرىنە قارسى تۇراتىن باسقا امال بولعان جوق. تەك اتقارۋشى جانە زاڭنامالىق بيلىك تارماقتارىنىڭ ەرىك-جىگەرىن ورتاق ماقساتقا جۇمىلدىرا الاتىن پرەزيدەنتتىك بيلىك قانا بۇكىل مەملەكەتتىك مەحانيزمنىڭ ءتيىمدى قىزمەتىن قامتاماسىز ەتىپ، ەكونوميكاداعى قاتاڭ ورتالىقتاندىرۋدان ارىلىپ، رەسپۋبليكا مەن ونىڭ ازاماتتارىنىڭ مۇددەلەرىن قورعاي الاتىن ەدى.

نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ «تاۋەلسىزدىك ءداۋىرى» اتتى كىتابى


سوڭعى جاڭالىقتار