پاتشالار جازىعىندا قازبا جۇمىستارى جالعاسىپ جاتىر

استانا. قازاقپارات - تاعىلىمى مول شارا تۇركىنىڭ ءتورى، الاشتىڭ اتاجۇرتى بولعان كاتونقاراعاي اۋدانىنداعى بەرەل قورعاندارى اۋماعىندا تامىرلى تاريحىمىزعا تەرەڭنەن بويلاعان تاعىلىمدى شارا ءوتتى.

ەلىمىزدىڭ بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا كىرۋىنىڭ 25 جىلدىعىنا وراي حالىقارالىق تۇراقتى تۋريزم جىلى اياسىندا جولعا شىققان «ۇلى التاي جولىمەن» اتتى ارحەولوگيالىق مەديا كەرۋەن مۇشەلەرى پاتشالار جازىعىندا باس قوسىپ، ساقتارعا قونىس بولعان ساقي مەكەننىڭ قاسيەتىن سەزىنىپ قايتتى.

الماتى -  شىلىكتى -  كۇرشىم -  بەرەل جانە استانا -  شىڭعىستاۋ -  بەرەل باعىتتارى بويىنشا ءبىر ۋاقىتتا ساپار شەككەن مەديا كەرۋەن 6 مىڭ شاقىرىمعا جۋىق جولدى باسىپ وتكەنىن ايتا كەتەيىك. بۇل شارانىڭ ەرەكشەلىگى سول، ەلىمىزدەگى ىرگەلى وقۋ ورىندارى -  الماتىداعى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، استاناداعى ل. ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى مەن وسكەمەندەگى س. امانجولوۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ارحەولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتتەرى زەينوللا ساماشەۆ باستاعان، عاني وماروۆ، ۇلان ۇمىتقاليەۆ، ايدوس شوتبايەۆ قوستاعان بىلىكتى ارحەولوگتاردىڭ ءدارىسىن تىڭداپ، بەرەلدە جۇرگىزىلىپ جاتقان قازبا جۇمىستارىنا وزدەرى دە اتسالىستى.

قاتپارلى جەر استىنان قازىنالى تاريحىمىزدىڭ تاڭبالارىن ىزدەيتىن ىزگى جانداردىڭ باسىن قوسقان شاراعا ەسىك شاھارىنان «التىن ادامدى» تاۋىپ، دۇنيە ءجۇزىن ءدۇر سىلكىندىرگەن قازاقتىڭ كورنەكتى ارحەولوگى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى كەمەل اقىشەۆتىڭ جارى مارال حابدۋلينانىڭ ارنايى كەلىپ قاتىسۋى مەديا كەرۋەننىڭ ءمانىن كەلتىرىپ، شىرايىن اشا تۇسكەندەي بولدى.



№11 قورعان مۋزەيگە اينالادى

وتكەن جىلى وبلىس اكىمدىگىنىڭ قولداۋىمەن وسىنداعى №2 قورعاننىڭ ءۇستى جابىلىپ، اسپان استىنداعى مۋزەيگە اينالعان ەدى. 1998 -جىلى ساق پاتشالارىنىڭ ءبىرى جەرلەنگەن قورعان ىشىنەن ەر- تۇرمانىمەن قوسا قويىلعان 13 بىردەي جىلقى شىعىپ، الەمدىك ارحەولوگيا تاريحىنا التىن ارىپتەرمەن جازىلعان №11 قورعاندى دا مۋزەيگە اينالدىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ جاتىر بۇگىندە.

بۇل يگى شارا مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ قولداۋىمەن جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان كورىنەدى. پاتشالار جازىعىنداعى ەكى قورعاننىڭ بىرىنەن قازبا جۇمىستارى كەزىندە جۋجان- سيانبيي كەزەڭىنە جاتاتىن ايەل ادامنىڭ سۇيەگى تابىلىپتى. ال ەكىنشى قورعان كەشەنى جۋىق ارادا اشىلماق. بۇل جەردەن دە بۇرىنعى قورعاندار سەكىلدى عاجاپ دۇنيەلەر شىعۋى ابدەن مۇمكىن دەپ بولجانىپ وتىر.

شارا اياسىندا «بەرەل» قورىق- مۋزەيىندە «ەجەلگى جانە ورتاعاسىرلىق ەۋرازيانىڭ مادەني- تاريحي ۇدەرىستەر كونتەكسىندەگى التاي ارحەولوگياسى» تاقىرىبىندا دوڭگەلەك ۇستەل وتىرىسى ءوتىپ، شىعىس قازاقستاننىڭ ءار ايماعىندا قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزىپ جاتقان ارحەولوگتار تابىلعان جادىگەرلەر، الداعى جوبا- جوسپارلارى جايىندا باياندادى. وتاندىق ارحەولوگيانىڭ وزىق ءھام ولقى تۇستارى دا اڭگىمە ارقاۋىنا اينالدى. ءبىراز جىلدان بەرى كۇرشىم وڭىرىندە قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزىپ كەلە جاتقان «التاي» ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسىنىڭ عىلىمي جەتەكشىسى عاني وماروۆ بيىل بەرەل ەپوپەياسىنىڭ باستالعانىنا 19 جىل تولاتىنىن اتاپ ءوتتى. ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى مارال حابدۋلينا ءوزىنىڭ بايانداماسىندا ەلىمىزدە بەرەل قورعاندارى سەكىلدى جان- جاقتى، كەشەندى تۇردە زەرتتەلىپ، زەردەلەنگەن تاريحي ەسكەرتكىشتەردىڭ ساناۋلى ەكەندىگىنە توقتالدى.

«ارحەولوگتار ءۇشىن ەڭ قيىن دۇنيە -  ەسكەرتكىشتى ساقتاۋ. ونى جان- جاقتى زەرتتەۋ ودان دا قيىن شارۋا. عىلىمي ورتاعا ەنگىزۋ دەيسىز بە، جۇرتشىلىققا ناسيحاتتاۋ دەيسىز بە، تاۋسىلىپ بىتپەيتىن جۇمىستارى كوپ. بۇل ۋاقىتتى عانا المايدى، جۇيكەنى دە جۇقارتادى. الايدا مەن عالىمنىڭ كوپ جىلعى ەڭبەگىنىڭ ەش كەتپەگەنىن كورىپ شىن قۋانىپ وتىرمىن. قورىمدار ورنالاسقان اۋماققا قورىق- مۋزەي سالىنىپ، بىرنەشە ۇيلەر تۇرعىزىلىپ، قۇندى جادىگەرلەر تابىلعان قورعاندار قورشالىپ، اسپان استىنداعى مۋزەيگە اينالىپ جاتىر ەكەن. بەرەل -  باسىنا قورىق- مۋزەي تۇرعىزىلعان، ينفراقۇرىلىمى جاساقتالعان ەلىمىزدەگى تۇڭعىش تاريحي ەسكەرتكىش. الەمدىك دەڭگەيدە ۇيالماي كورسەتۋگە تۇرارلىق قاستەرلى مەكەن. ءبىزدىڭ قالاداعى اۋديتورياداعى وقىعان دارىسىمىزدەن دالاداعى ءدارىستىڭ اسەرى بولەك، جەر مەن كوكتەي. سوندىقتان «مىڭ ەستىگەننەن ءبىر كورگەن ارتىق» دەپ ستۋدەنتتەرىمىزدى وسىندا ارنايى الىپ كەلدىك»، دەيدى عالىم.

«شىڭعىستاۋ» ەكسپەديتسياسىنىڭ عىلىمي جەتەكشىسى ۇلان ۇمىتقاليەۆ قازىر بەرەلدى زەرتتەۋدىڭ ەكىنشى كەزەڭى، ياعني ناسيحاتتاۋ، الەمگە پاش ەتۋ كەزەڭى باستالعانىن، پاتشالار جازىعىنىڭ ۇلتقا قىزمەت ەتەتىن كيەلى ورىنعا اينالىپ كەلە جاتقانىن تىلگە تيەك ەتتى.

تاريحىمىزدى دارىپتەي بىلەيىك وسى تاعىلىمدى شارانى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى -  ءال-فارابي اتىنداعى قاز ۇ ۋ- دىڭ پروفەسسورى گۇلميرا سۇلتانبايەۆا ءوزىنىڭ بايانداماسىندا تاريحي- مادەني ەسكەرتكىشتەردى سيفرلىق فورماتقا كوشىرۋدىڭ ماڭىزدىلىعى تۋراسىندا ءسوز قوزعادى. «شىعىس قازاقستان وبلىسى اكىمدىگىنىڭ قولداۋىمەن وتكىزىلگەن بۇل ارحەولوگيالىق مەديا كەرۋەن ەلباسىمىزدىڭ «رۋحاني جاڭعىرۋ: بولاشاققا باعدار» ماقالاسىندا كورسەتىلگەن مىندەتتەردىڭ ءبىرى «تۋعان جەر» باعدارلاماسىن ورىنداۋعا ۇلەس قوسادى.

حالقىمىزدىڭ تامىرلى تاريحىن الەمگە ايگىلەيتىن بەرەل سەكىلدى قاسيەتتى ولكەنى، بۇل جەردەن تابىلعان قۇندى مۇرالار تۋرالى دەرەكتەردىڭ بارلىعىن اۋديو، بەينە تاسپاعا جازىپ، جۇرتشىلىققا كەڭىنەن ناسيحاتتاۋىمىز كەرەك. ءبىز بۇل باعىتتا ارحەولوگتارمەن تىزە قوسىپ، جۇمىس ىستەۋگە دايىنبىز»، دەيدى «قازاق ەلى» ەكسپەديتسياسىنىڭ جەتەكشىسى.

1967 -جىلدان بەرى قازبا جۇمىستارىمەن شۇعىلدانىپ، ەستە جوق ەسكى زاماندارداعى تاريحىمىزدى ەل جادىندا جاڭعىرتقان عالىم، ارحەولوگ ز. ساماشيەۆ دوڭگەلەك ۇستەلدى قورىتىندىلاعان سوزىندە بەرەلدىڭ كەلەشەگىنە قاتىستى ويلارىن ورتاعا سالدى. ارحەولوگتىڭ پايىمىنشا، ساقتار قونىس ەتكەن سالقار مەكەندى حالىقارالىق تۋريزم ورتالىعىنا اينالدىرۋدىڭ مۇمكىندىگى مول.

«قىتايعا بارىپ جۇرەمىز. بارعان سايىن مۋزەيلەرىن ارالايمىن. سوندا ءبىر اڭعارعانىم، ولار پاتريوتتىق تاربيەگە كوپ كوڭىل بولەدى. مەكتەپتى بىلاي قويعاندا بالاباقشالارىنداعى بۇلدىرشىندەردى مۋزەيگە جەتەلەپ اكەلىپ، تاريحىن، سالت- ءداستۇرىن سانالارىنا قۇيادى. قىتاي وزدەرىنىڭ باستان كەشكەن كەزەڭدەرى، كەرەك دەسەڭىز، ءاربىر زامانىنا، ءاربىر پاتشالىعىنا بايلانىستى كوپتەگەن سەريال ءتۇسىردى. ءبىر عانا مىسال ايتايىن.

قىتايدىڭ ەڭ العاشقى يمپەراتورى شين شىحۋاڭعا پازىرىق مادەنيەتىن قۇرۋشى حالىقتار، ياعني بەرەلدە ءومىر سۇرگەن ءبىزدىڭ بابالارىمىز اتتى اسكەر مەن قارۋ- جاراق بەرىپ، جاردەم كورسەتكەن. وسى جەردەن بارعان كاۆالەريانىڭ ارقاسىندا شين شىحۋاڭ قارسىلاستارىن قاقىراتا جەڭىپ، ۇلكەن مەملەكەت قۇرعان. بۇل نە دەگەن ءسوز؟ الپاۋىت كورشىمىزدىڭ مەملەكەت رەتىندە قۇرىلۋىنا ءبىزدىڭ اسىل تەكتى اتالارىمىزدىڭ دا ۇلەسى بار دەگەن ءسوز.

قىتايلار العاشقى يمپەراتورلارى تۋرالى 100 سەريال ءتۇسىرىپ، جاس ۇرپاق ساناسىنا ءسىڭىرىپ جاتىر. كەلەشەكتە وسى جەردەن تابىلعان زاتتاردى پايدالانا وتىرىپ بەرەل قۇندىلىقتارى نەگىزىندە كوپ سەريالى فيلم تۇسىرىلسە دەيمىن. بۇل ءبىزدىڭ كينەماتوگرافيامىزدى دامىتاتىن دۇنيە عانا ەمەس، تاريحىمىزدى، وتكەنىمىزدى دارىپتەيتىن، الەمدىك گەوساياساتتاعى ورنىمىزدى نىقتايتىن ۇلكەن شارالاردىڭ ءبىرى بولارى انىق»، دەگەن ارحەولوگ الداعى ۋاقىتتا بەرەلدى ناسيحاتتاۋ ماقساتىندا ات جارىسىنان، بالۋان كۇرەسىنەن «بەرەل كۋبوگى» سىندى شارالار ۇيىمداستىرىلسا نۇر ۇستىنە نۇر بولاتىندىعىن جەتكىزدى.

ازامات قاسىم، «ەگەمەن قازاقستان» شىعىس قازاقستان وبلىسى، كاتونقاراعاي اۋدانى