قازاقتىڭ ءوزىن-ءوزى تانۋ جولى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - ەلباسى ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» ماقالاسى - حالىقتىڭ رۋحىن وياتقان اسەرلى دۇنيە رەتىندە قابىلداندى.

ءالى كۇنگە دەيىن مەرزىمدى باسىلىمداردىڭ قاي- قايسىسىن اشىپ قاراساڭىز دا وسى ماقالانىڭ قىزۋ تالقىعا ۇلاسىپ جاتقانىن بايقايسىز.

ەلباسى كوتەرگەن نەگىزگى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى - «تاياۋ جىلدارداعى مىندەتتەر». بۇل - تەك مەملەكەت باسشىسىنىڭ نەمەسە ۇكىمەتتىڭ عانا ەمەس، كۇللى قازاقستان حالقىنىڭ بىرىگىپ اتقارار جۇمىسى. بۇل - زامان تالابىنان تۋىنداعان جول. قازىرگى جاڭا تەحنولوگيالاردىڭ كۇننەن- كۇنگە جاڭارىپ، بىرىنەن ءبىرى وزىپ تۇرعان شاقتا، «كىشكەنتاي» ۇلتتاردىڭ ەرەكشەلىگى مەن بولمىسى اسسيميلياتسياعا ۇشىراپ، جەر بەتىنەن ۇلت رەتىندە جويىلىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن.

سوندىقتان ۇلتتىڭ تاريحي تامىرىن بەرىك قىلۋىمىز ءۇشىن، جاھاندىق ۇردىسكە قارسى توتەپ بەرۋىمىز ءۇشىن ءبىز ءار قازاقتىڭ، ءاربىر قازاقستاندىقتىڭ ۇلتتىق ساناسىن جاڭعىرتۋىمىز كەرەك! ۇلتتىق سانا ۇلتتىق بىرەگەيلىكپەن قالىپتاسادى. ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى قالىپتاستىرۋدىڭ ءبىرىنشى مىندەتى - كيريلليتسادان لاتىن قارپىنە كوشۋىمىز. لاتىن قارپى - مۇقىم تۇركى حالىقتارىنىڭ باسىن قوسىپ، تۋىستىعىمىز بەن باۋىرلاستىعىمىزدى ودان ءارى جاقىنداستىرا تۇسەدى.

ەكىنشى ماسەلە - قوعامدىق- گۋمانيتارلىق عىلىمداردىڭ مارتەبەسىن ارتتىرۋ. كەز كەلگەن ۇلتتىڭ نەگىزگى تىرەگى، قۇندىلىعى - انا ءتىلى، ءتول تاريحى، مادەنيەتى، ادەت- عۇرپى، اۋىز ادەبيەتى مەن ادەبي مۇراسى ەكەنى انىق.

قازاقتىڭ قازاقتىعىن تانىتىپ، ونىڭ دەربەس ۇلت ەكەنىن كورسەتەتىن دە وسى قۇندىلىقتارى. جاراتقان يە قازاقتىڭ ماڭدايىنا باق بەرگەن. باعى - ۇلى دالامىز. قازاقتىڭ بويىنا قونعان قۇتى - شەشەندىگى، ءسوز ونەرى. ەندەشە، قازاقتىڭ سۇيەگىنە سىڭگەن قاسيەت - قوعامدىق- گۋمانيتارلىق ءىلىمنىڭ اينالاسىندا.

وسىعان وراي، ەلباسىمىز «جاڭا گۋمانيتارلىق ءبىلىم. قازاق تىلىندەگى 100 جاڭا وقۋلىق» جوباسىن ۇسىندى. گۋمانيتارلىق عىلىمداردىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ ءۇشىن قارجىلاندىرۋ كوزىن قايتا قاراستىرۋىمىز شارت. گۋمانيتارلىق عىلىم سالاسىنا بولىنەتىن گرانتتار سانىن ارتتىرىپ، عىلىمي- زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى جاس مامانداردى جۇمىسقا تارتۋى كەرەك. ەلباسىمىزدىڭ ورىندى كوتەرگەن ءبىر ماسەلەسى - اۋدارما سالاسى. مەملەكەت باسشىسى سان قىرلى ساناتكەر رەتىندە جىل سايىن ءاربىر قازاق بالاسىنىڭ شەت تىلدەرىن جەتىك مەڭگەرىپ، ەمىن- ەركىن سويلەۋىنە جاعداي جاساپ كەلەدى.

ماسەلەن، مەن جاس ادەبيەتشىمىن. ءوزىمنىڭ تاجىريبەمنەن انىق ءبىر مىسال كەلتىرەيىن: «قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى» ماماندىعىن ءتامامداپ، «ورىس ادەبيەتى» ماماندىعى بويىنشا ماگيستراتۋرالىق ءبىلىم الدىم. سالىستىرمالى ادەبيەتتانۋ عىلىمىمەن اينالىسىپ جۇرگەن سوڭ، قوسىمشا تۇرىك ءتىلى مەن اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرىپ، دۇنيەتانىمىم مەن كوزقاراسىمدى جاڭاشا قالىپتاستىرۋ ۇستىندەمىن. قازىرگى ۋاقىتتا مەنىڭ ادەبي- ەستەتيكالىق، تەوريالىق ويلارىم شەتەلدىك باسىلىمدارعا ءجيى جاريالانىپ ءجۇر.

الداعى ۋاقىتتا بازالىق ءبىلىمىمدى تاعى دا شىڭداسام، كوركەم ادەبي شىعارمالاردى «قازاقشا» سويلەتۋىمە مۇمكىندىگىم جەتەدى دەپ ويلايمىن. كوپ ءتىلدى مەڭگەرۋ دەگەن يدەيا - قازاق بالاسىنىڭ ينتەللەكتۋال بولىپ، جان-جاقتى دامۋىنا، باسەكەگە قابىلەتى زور، الەۋەتى مەن كۇش- جىگەرىنىڭ ايقىندالۋىنا سەبەپكەر بولادى.

رۋحاني جاڭعىرۋ دەگەنىمىز - قوعامدىق سانا- سەزىمنىڭ وزگەرۋى. ياعني، قازاقتىڭ ءوزىن ءوزى تانۋى. ءوزىن ءوزى تانۋ - اۋەلى شاعىن وتانى - تۋعان جەرىنەن باستالاتىنىن كورەگەن باسشىمىز اتاپ كورسەتتى. تۋعان جەرىنىڭ تاريحىن بىلمەگەن بالا - بولاشاقتا وتانىنىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسا المايدى.

ويتكەنى، ول بالالىق شاعىندا، تۋعان جەرىنىڭ تاريحىن ەلەمەي، بىلمەي وسكەن. ەڭ ۇلكەن كەمشىلىك - وسى. اركىم ءوزىنىڭ تۋعان جەرى - اۋىلىنىڭ تاريحىن بەس ساۋساقتاي تارقاتىپ، جەتىك بىلگەنى دۇرىس.

ەلباسىنىڭ «تۋعان جەر»، «تۋعان ەل» حاقىنداعى ويلارى - مەكتەپ باعدارلاماسىنا ەنۋى كەرەك دەگەن پىكىردەمىن. 2002-2005 -جىلدارى مەن باستاۋىش سىنىپتا وقىپ جۇرگەنىمدە، «ولكە تانۋ» دەگەن فاكۋلتاتيۆتىك كۋرس بولاتىن، سوندا سىنىپ وقۋشىلارى اۋىل- ايماعىمىزدىڭ تاريحىن، جاعراپياسىن تۇگەلىمەن قامتىپ، دەرەكتەر جيناپ، كونەكوز قاريالارمەن كەزدەسىپ، اڭگىمەلەرىن تىڭداعان ەدىك. سول ءسات ءالى كۇنگە دەيىن ەسىمنەن كەتپەيدى.

مىنە، وسى سياقتى بۇگىنگى كۇننىڭ «كومپيۋتەر باستى» باھادۇرلەرى اۋىلىنىڭ تاريحىن ءبىلىپ وسسە، ەرتەڭ اتامەكەنى - قازاقستاننىڭ سان عاسىرلىق قاتپارلى تاريحىن ءبىلىپ، قيلى تاريحىنان تاعىلىم الار ەدى. ال ەلباسىمىز ۇسىنعان «قازاقستاننىڭ قاسيەتتى رۋحاني قۇندىلىقتارى»، «قازاقستاننىڭ كيەلى جەرلەرىنىڭ گەوگرافياسى» جوباسى - تۋريزمنىڭ دامۋىنا ءوزىنىڭ سەپتىگىن تيگىزەدى.

الىس- جاقىن شەت مەملەكەتتەرگە بارعان سايىن، ولاردىڭ كورىكتى جەرلەرىنە بارىپ، ساياحاتتاۋدى عادەتكە اينالدىردىق. سول ۋاقىتتا ولاردىڭ ولكەلەرىنىڭ تاريحىمەن تانىستىراتىن ەكسكۋرسيالىق- تانىمدىق باعىتتا جازىلعان كىتاپتار مەن كارتالاردى ساتىپ الىپ، ءار پاراعىن قىزىقتاپ شولىپ شىعامىز عوي. مىنە، وسى سىقىلدى ۇلان- عايىر مىنا اتىراپتىڭ ءاربىر ولكەسى، ءاربىر ەلدى مەكەنى - وزىنشە تاريح، وزىنشە كەرەمەت ەمەس پە ەدى.

مەنىڭشە، رۋحاني جاڭعىرۋ دەگەن - ءار قازاق بالاسى ءوزىنىڭ اتا-تەگىن ۇلتتىق نەگىزگە ساي راسىمدەۋى. ءسوزدىڭ شىنى كەرەك، ءبىزدىڭ كوپتەگەن باۋىرلارىمىزدىڭ تەگىندە «وۆ»، «يەۆ»، «ين» قوسىمشاسى جازىلعان.

مىسالى، ساركەسيان دەگەن ادامدى ارميان، كيكابيدزەنى گرۋزين، يۋگايدى كورەي، كوستەنكونى ۋكراين ەكەنىن تەگىنە قاراپ-اق، وپ-وڭاي اجىراتامىز. ياعني، بۇلاردىڭ اتى-ءجونى، اتا-تەگى وزدەرىنىڭ ۇلتتىق نەگىزدەرىنە ساي جازىلعان.

مىنە، ۇلتتىڭ ۇلت ەكەنىن ايرىقشالايتىن وسىنداي عانا قاراپايىم قۇندىلىقتار! تۇيىندەي كەلە ايتارىمىز، ەلباسىمىزدىڭ بۇل ماقالاسى - قازاق ەلىنىڭ بولاشاعىنا ارنالعان باعدارلامالىق جوبا ىسپەتتى. ماقالادا كوتەرىلگەن بارلىق مىندەتتەردى قالتقىسىز ورىنداپ، مەملەكەت قالپى ءھام ءىس بارىسىندا جۇزەگە اسىرا الساق، وندا ەلىمىزدىڭ بولاشاعى شىن مانىندە جارقىن، ۇلتتىق بىرەگەيلىگى بەرىك بولادى. سوندا عانا رۋحاني جاڭعىرۋ - ماڭگىلىك ەلدىڭ ۇلتتىق مۇراتىنا اينالادى.

ەلدوس توقتارباي ۇلى، ادەبيەتتانۋشى