قازاق تىلىندەگى تۇڭعىش مەرزىمدى باسىلىمدار
بۇل مەرزىمدى باسىلىم تۇركىستان گەنەرال- گۋبەرناتورىنىڭ رەسمي ءۇنقاعازى - «تۋركەستانسكيە ۆەدوموستي» گازەتىنە قوسىمشا رەتىندە ايىنا ءتورت رەت قازاق جانە وزبەك تىلدەرىندە الما-كەزەك شىعىپ تۇردى.
باسىلىم جابىلعان سوڭ، 1888 -جىلى دالا گەنەرال- گۋبەرناتورىنىڭ ومبىداعى كەڭسەسى جانىنان «دالا ۋالاياتىنىڭ گازەتى» دەگەن اتاۋمەن ەكىنشى باسىلىم جارىق كورە باستادى.
جاڭا گازەت 1894 -جىلعا دەيىن «وسوبوە پريباۆلەنىە ك «اكمولينسكيم وبلاستنىم ۆەدوموستيام» باسىلىمىنا، 1900 -جىلعا دەيىن - «اكمولينسكيم، سەميپالاتينسكيم ي سەميرەچينسكيم وبلاستنىم ۆەدوموستيام» باسىلىمىنىڭ «كيرگيزسكايا ستەپنايا گازەتا» اتاۋىمەن باسىلىپ تۇرعان ءۇنقاعازىنا، ال ءبىرجولا جابىلعان 1902 -جىلعا دەيىن «اكمولينسكيم وبلاستنىم ۆەدوموستيام» گازەتىنە قوسىمشا رەتىندە جارىق كورىپ تۇردى.
مەرزىمدى قازاق باسپا ءسوزىنىڭ رەسمي تاريحناماسى بويىنشا، اتالعان ەكى باسىلىم مەرزىمدى قازاق باسپا ءسوزىنىڭ باسى دەپ سانالادى.
كوپ ۇزاماي وزگە باسىلىمدار شىعا باستادى. 1905-1907 -جىلدارداعى ءبىرىنشى ورىس توڭكەرىسى تۇسىندا شىعىپ، قازاقتىڭ قوعامدىق- ساياسي ومىرىنە ونشا ىقپال ەتە الماي عايىپ بولعان «سەركە» جانە «قازاق گازەتى» سولاردىڭ قاتارىندا.
1911 -جىلى شىعا باستاعان وزگە ەكى باسىلىم - «قازاقستان» گازەتى مەن «ايقاپ» جۋرنالى الدەقايدا سالماقتى كورىندى جانە ءداۋىرى ۇزاعىراق بولدى. گازەتتى كادەت كورپۋسىنىڭ تۇلەگى، بەلگىلى اقىن ءارى اعارتۋشى شاڭگەرەي بوكەي ۇلى اشتى، ال جۋرنالدى شىعارۋعا بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، پۋبليتسيست ءارى پەداگوگ مۇحامەتجان سەرالين مۇرىندىق بولدى ءارى ءوزى رەداتورلىق ەتتى.
15 ءنومىرى جارىق كورىسىمەن وتارشىل بيلىكتىڭ كۇشتەۋىمەن جابىلعان «قازاق» گازەتىنە قاراعاندا، ءتۇرلى دەرەك بويىنشا تارالىمى 500 دەن 1 مىڭعا دەيىن جەتكەن «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ تۇراقتى وقىرماندارى بولدى.
«ايقاپ» نەگە شىقپاي قالدى؟
«ايقاپ» جۋرنالىنىڭ الدىڭعى باسىلىمداردان، اسىرەسە پاتشا اكىمشىلىگىنىڭ رەسمي باسپا ءۇنى بولعان «تۇركىستان ۋالاياتى» مەن «دالا ۋالاياتى» گازەتتەرىنەن ەرەكشەلىگى - جۋرنالدا قازاقتىڭ 20-عاسىر باسىنداعى ادەبي- مادەني قوزعالىسى مەن قوعامدىق پىكىرىنىڭ دامۋى ايتارلىقتاي كورىنىپ تۇردى.
سوربوننا (پاريج) ۋنيۆەرسيتەتى زەرتتەۋشىلەرىنىڭ مالىمەتىنشە، «تاريحشىلار، پەداگوگتار، لينگۆيستەر مەن اقىنداردان قۇرىلعان تاماشا ۇجىمنىڭ ارقاسىندا «ايقاپ» جۋرنالى وتە جاقسى كوركەمدەلگەن 20 بەت بولىپ باسىلىپ تۇردى» جانە «ادەبي قازاق ءتىلىنىڭ قالىپتاسۋى مەن ادەبيەتتىڭ دامۋىنا ەداۋىر ۇلەس قوستى؛ ۇلتتىق مادەنيەتكە ەرەكشە دەن قويعان جۋرنال كوپ ىزدەنىسىن حالىق شىعارماشىلىعى مەن قازاق ەتنوگرافياسىنا ارنادى»
احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ قازاق ءتىلى بويىنشا تۇڭعىش زەرتتەۋلەرىن وسى «ايقاپ» جۋرنالىندا جاريالاعانىن ايتا كەتكەن دۇرىس.
الايدا 1915 -جىلى 83-سانى (باسقا دەرەك بويىنشا، 88-سانى) جارىق كورگەن، قازاقتىڭ تۇڭعىش مادەني- اعارتۋشى جۋرنالى بولعان «ايقاپتى»، ءبىر مالىمەت بويىنشا، وتارشىل اكىمشىلىك كۇشتەپ جاپتى، باسقا دەرەك كوزدەرىنە سايكەس، قارجى تاپشىلىعىنان جابىلدى.
«قازاقتىڭ» جارىققا شىعۋ تاريحى
ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىن ۇلى، ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى، جانۇزاق جانىبەك ۇلى، رايىمجان مارسەك ۇلى جانە باسقالار باستاعان الدىڭعى قاتارلى قازاق وقىعاندارى جالپىحالىقتىق گازەت اشۋمەن 1905 -جىلدان اينالىسا باستادى. الدىمەن ولار «18 -اقپان جارلىعى» شىعىسىمەن وزدەرىنىڭ ساياسي تالاپتارىن ايگىلى «قارقارالى پەتيتسياسىنا» 9 ءتىزىپ جازىپ، وسى جارلىققا قول قويعان ورىس پاتشاسىنىڭ اتىنا پوشتامەن جونەلتەدى.
پەتيتسيانىڭ 3-تاراۋىندا: «قازاق حالقىنىڭ قازىرگى مۇقتاجىن ايقىنداۋ ءۇشىن قازاق تىلىندە گازەتتەر باسىپ شىعارۋ قاجەت، ول ءۇشىن باستاپقى سەنزۋراسىز باسپاحانا اشۋعا جانە گازەت باسۋعا رۇقسات سۇراۋ ەمەس، قۇلاقتاندىرۋ ءتارتىبىن ورناتۋ كەرەك بولادى» دەپ جازىلعان ەدى.
سول جىلعى جەلتوقسان ايىنىڭ باسىندا اقپارات كوزى رەتىندە سانكت- پەتەربۋرگتىڭ «نوۆايا جيزن» گازەتىن سىلتەپ كورسەتكەن سەمەيلىك «سەميپالاتينسكىي ليستوك» «17 -قازان مانيفەسى مەن ودان كەيىنگى تۇستا ءا. بوكەيحانوۆتىڭ قازاق تىلىندە گازەت باسىپ شىعارۋ ءۇشىن قىرعا ءجۇرىپ كەتكەنىن» حابارلادى.
ال 1905 -جىلدىڭ قاراشا ايىندا الاش كوسەمى رەسەيدىڭ «جەرگىلىكتى (زەمسكيي) جانە قالالىق قايراتكەرلەرىنىڭ» ماسكەۋدەگى سيەزىندە قازاقتىڭ ءسوز بوستاندىعىنا ءزارۋ ەكەنىن ايتىپ ءسوز سويلەدى. ول: «انا ءتىلىن ەركىن قولدانۋ قازاقتاردىڭ تاياۋ اراداعى مۇقتاجى، ءسوز بوستاندىعى اسىرەسە الداعى سايلاۋ ناۋقانىنا قاجەت» دەپ مالىمدەدى.
«قازاق» گازەتىنىڭ قازاق دالاسىنداعى «ۇستەمدىگى»
تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا، «قازاق» دەگەن اتاۋمەن قازاق گازەتىن ورىنبوردا باسىپ شىعارۋعا رەسمي رۇقسات باسىلىمنىڭ مەنشىكتى يەسى رەتىندە مۇستافا ورازاي ۇلىنا جانە باس رەداكتورى ەسەبىندە احمەت بايتۇرسىن ۇلىنا 1905 -جىلعى جەلتوقساننىڭ 9 ى كۇنى بەرىلگەن.
ەرەكشە ايتا كەتۋ كەرەك: الاش زيالىلارى، ونىڭ ىشىندە ەڭ الدىمەن ءاليحان بوكەيحان گازەتتى سەمەيدەن شىعارۋدى جوسپارلاعان بولاتىن. الايدا، 1905-1907 -جىلدارداعى ءبىرىنشى ورىس توڭكەرىسى جەڭىلىس تاۋىپ، ودان دا زورى - بۇكىل 5 ميلليون قازاق حالقىن سايلاۋ- سايلانۋ حۇقىنىن ايىرعان «1907 -جىلعى 3-ماۋسىم زاڭى» قابىلدانۋىنىڭ سالدارىنان قازاقتىڭ ۇلت- ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ كوسەمدەرى دالا ولكەسىنەن قۋىلدى: 1909 -جىلى سەمەي تۇرمەسىنەن بوستاندىققا شىعىسىمەن ءا. بوكەيحان سامارعا، سول تۇرمەدەن 1910 -جىلى شىققان ا. بايتۇرسىن ۇلى - ورىنبورعا جەر اۋدارىلدى، 1913 -جىلدىڭ 5 -ناۋرىزىندا تاعى دا سەمەي تۇرمەسىندە 1,5 جىلداي وتىرىپ شىققان م. دۋلات ۇلى دا ورىنبورعا دا احاڭا كەلىپ قوسىلدى. ءدال سول 5 -ناۋرىز كۇنى «قازاق» گازەتىنىڭ 5 سانى جارىققا شىققان ەدى. ال اپتالىق «قازاق» گازەتىنىڭ العاشقى سانى 1913 -جىلعى اقپاننىڭ 2 سىندە جارىق كوردى دە، 1915 -جىلدان اپتاسىنا ەكى رەت شىعاتىن بولدى.
گازەت قولدان قولعا، اۋىلدان اۋىلعا ءوتىپ، توزىپ جەتىپ جىرتىلعانشا وقىلدى. ونى سول زاماندا دالا جانە تۇركىستان ۋالاياتتارىنا نەمەسە 9 وبلىس پەن 1 گۋبەرنەگە بولىنگەن14 قازاقستاننىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىندەگى جۇرت جازدىرىپ الدى.
«قازاق» گازەتىن وتارشىل يمپەريانىڭ ەزگىسىندەگى پولشانىڭ ۆارشاۆاسى مەن كيەۆتەن قازانعا، سانكت- پەتەربوردان تومسكىگە دەيىنگى ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە ءبىلىم قۋىپ جۇرگەن قازاق ستۋدەنتتەرى، ءتىپتى قىتاي قازاقتارىنىڭ جازدىرىپ الىپ وقيتىنى تۋرالى دەرەكتەر گازەتتىڭ وزىندە دە كەزدەسەدى. از ۋاقىت ىشىندە «قازاق» 5 ميلليونعا جۋىق كوشپەندى حالىقتىڭ كوپشىلىگى بىلەتىن جالپىۇلتتىق مەرزىمدى باسىلىمعا اينالدى.
العاش جارىق كورگەن كۇنىنەن باستاپ «قازاق» گازەتى قازاق دالاسىنىڭ قوعامدىق- ساياسي جانە مادەني ومىرىنە 6 جىلدان ۇزاق جاپادان- جالعىز قىزمەت ەتتى.
وعان قوسا وزىنەن بۇرىنعى باسىلىمداردىڭ ءبىرى دە جاڭا گازەتپەن نە ساپاسى، نە كوتەرگەن تاقىرىپتارىنىڭ سان- سالالىعى، نە تارالىمى جاعىنان تەڭ كەلە المادى. ءبىرىنشى جىلى 3 مىڭ تارالىممەن شىعىپ تۇرعان «قازاقتىڭ» تارالىمى، سوربوننا ۋنيۆەرسيتەتى (پاريج، فرانسيا) زەرتتەۋشىلەرىنىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا، كوپ كەشىكپەي 8 مىڭنان اسىپ جىعىلدى.
بۇل وزىنەن بۇرىنعى باسىلىمداردىڭ ءبارىن قوسقاندا دا كوپ بولادى.
ەگەر «سەركە» مەن «قازاق گازەتى» نەمەسە «ايقاپ» جۋرنالى وقىعان جانە قالتالى قازاقتاردىڭ اراسىنان شىققان ءبىر ازاماتتىڭ نەمەسە ساناۋلى حالىقشىل ازاماتتىڭ كەزدەيسوق جانە جەكە باستاماسىمەن پايدا بولسا، «قازاق» گازەتى تياناقتى ماقسات- مۇددەنى كوزدەپ، تۇراقتى قارجىلاندىرۋ كوزىنە سۇيەنگەن ۇجىم ەدى.
ەگەر قايسى ءبىر باسىلىم، مىسالى، «قازاقستان» مەن «قازاق گازەتى» نەمەسە «ايقاپ» نەگىزىنەن قارجىنىڭ جەتىسپەۋىنەن توقتاپ قالعان بولسا، «قازاق» گازەتىنىڭ سەنىمدى دەمەۋشىلەرى بولعانىنا مىناداي دالەل بار: گازەت شىعىپ تۇرعان 1913 -جىلدىڭ اقپانىنان 1917 -جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن ونىڭ باس رەداكتورى احمەت بايتۇرسىن ۇلى سان رەت تۇتقىنعا الۋ نەمەسە ايىپپۇل تولەۋ سەكىلدى ءتۇرلى جازاعا تارتىلسا، اباقتىعا جابىلعان ءار جولى بىرنەشە مىڭ پاتشا رۋبلى مولشەرىندە اقشالاي كەپىلدىك تولەپ بوساپ شىعۋىنا تۋرا كەلەتىن. ول زاماندا مۇنداي قارجىعا «قازاق» سەكىلدى بىرنەشە گازەت ۇيىمداستىرىپ باسىپ تۇرۋعا بولاتىن.
«قازاقتىڭ» قۇرىلتايشىلارى
ءاليحان بوكەيحان 1910 -جىلى سانكت- پەتەربوردا جارىق كورگەن «قازاقتار» اتتى تاريحي وچەركىندە اتاپ كورسەتكەندەي، 1917 -جىلعى دەيىن قازاق اراسىندا قالىپتاسا باستاعان ەكى ساياسي تولقىننىڭ ءبىرىن «ۇلتتىق- ءدىني قوزعالىس» دەپ اتاۋعا بولادى.
ەكىنشى ساياسي قوزعالىستى ءا. بوكەيحان «باتىسشىل» دەپ اتايدى جانە «ول قازاق دالاسىنىڭ كەلەشەگىن - كەڭ ماعىنادا ايتقاندا - سانالى تۇردە باتىس مادەنيەتىن جۇزەگە اسىرۋ ارقىلى كورەدى».
ەگەر دە الدىڭعى مەرزىمدى باسىلىمداردى نەگىزىنەن ۇلتتىق- ءدىني قوزعالىستىڭ وكىلدەرى اشقان بولسا، «قازاق» گازەتىنىڭ قۇرىلتايشىلارى - ءاليحان بوكەيحاننىڭ ءوزى مەن ونىڭ سەنىمدى ۇزەڭگىلەستەرى - احمەت بايتۇرسىن ۇلى، ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى، راييمجان مارسەك ۇلى سىندى «باتىسشىلدار» بولاتىن.
وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتىندەگى ورتالىق ازيانى زەرتتەۋ قوعامىنىڭ پىكىرىنشە، «قازاقتىڭ بارلىق ماڭدايالدى جەتەكشىلەرى ونىڭ [«قازاق» گازەتىنىڭ] قىزمەتكەرلەرىنىڭ اراسىندا ءجۇردى، ونىڭ ىشىندە م. جۇماباي ۇلى، م. دۋلات ۇلى، ح. دوسمۇحامەد ۇلى، ە. ومار ۇلى، ا. -ح. ءجۇندىباي ۇلى، م. تىنىشباي ۇلى جانە تاعى باسقالار بار...»
«ا. بايتۇرسىن ۇلى جانە باسقالار وزدەرىنىڭ قازاق تاريحى، قازاق فولكلورى جانە لينگۆيستيكاسى تۋرالى زەرتتەۋلەرىن جاريالادى. جالپى «قازاق» گازەتى وتە جوعارى عىلىمي دەڭگەيگە جەتتى» دەپ ەسەپتەيدى وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زەرتتەۋشىلەرى.
ايتسە دە «قازاق» گازەتىنىڭ قۇرىلتايشىلارى اعارتۋشىلىقپەن قاتار، نەگىزى 1905 -جىلعى «قارقارالى پەتيتسياسىنا» جازىلعان ساياسي ماقساتتار مەن مۇددەلەردى دە، ونىڭ ىشىندە ستراتەگيالىق ماقساتتاردى جۇزەگە اسىرعىسى كەلدى.
پەتيتسيادا كورسەتىلمەگەن ماڭىزدى مۇددەنىڭ ءبىرى - گازەتتىڭ اتاۋى. ول تۋرالى «تۇرىك بالاسى» گازەتتىڭ ەكىنشى سانىنان باستاپ «قازاق تاريحى» ايدارىمەن جاريالانعان تىزبەكتى ماقالاسىندا بىلاي دەپ جازدى: «...ءبىزدىڭ قازاق ءوزىنىڭ اتىنان ايرىلىپ، قىرعىز اتانىپ جۇرمەكشى ەمەس. قيامەتكە شەيىن قازاق قازاق بولىپ جاساماق. وسى عاسىرداعى الەم جارىعىنا قازاق كوزىن اشىپ، بەتىن تۇزەسە، ءوزىنىڭ قازاقشىلىعىن جوعالتپاعانداي، جانە ءوزىمىزدىڭ شارق ادەتىنە ىڭعايلى قىلىپ «قازاق مادەنيەتى» (كازاكسكايا كۋلتۋرا) قۇرىپ، ءبىر جاعىنان «قازاق ادەبيەتى» (كازاكسكايا ليتەراتۋرا) تۇرعىزىپ، قازاقشىلىعىن ساقتاماقشى»
«قازاق» جابىلدى، ءبىراق ونىڭ باستى ماقساتى ورىندالدى
«قازاق» گازەتى مەن ونىڭ قۇرىلتايشىلارىنىڭ ورتا جانە ۇزاق مەرزىمگە جوسپارلاعان ساياسي ماقسات- مۇددەلەرىنە توقتالسام، ولار مىنالار بولاتىن:
- قازاقتاردىڭ 1907 -جىلعى 3 -ماۋسىم زاڭىمەن جويىلعان سايلاۋ جانە سايلانۋ قۇقىعىن قالپىنا كەلتىرۋ؛
- كەلىمسەكتەردى قونىستاندىرۋ ارقىلى وتارلاۋ ساياساتىنا قارسى تۇرۋ جانە تاركىلەنگەن جەرلەردى قازاقتارعا قايتارىپ الىپ، مەنشىكتى جەرى رەتىندە زاڭداستىرۋ؛
- اۋىل مەكتەپتەرىنە قازاق الىپپەسىن ەنگىزۋ، وسى مەكتەپتەردە بالالاردى انا تىلىندە وقىتۋ جانە بولىس كەڭسەلەرى مەن حالىق سوتتارىندا ءىسقاعازدارىن قازاق تىلىندە جۇرگىزۋ ارقىلى استىرتىن جانە اشىق ورىستاندىرۋ ساياساتىنا توتەپ بەرۋ؛
- دالا ولكەسىنە زاڭ جۇزىندە زەمستۆو (جەرگىلىكتى باسقارۋ) تەتىگىن ەنگىزۋ مەن دامىتۋ ارقىلى جاڭا قازاق مەملەكەتىنىڭ ىرگەتاسىن قالاي باستاۋ؛
- قازاقتاردى اسكەري قىزمەت اتقارۋعا زاڭ ارقىلى مىندەتتەۋ، سول ارقىلى قازاقتار ءۇشىن قازىرگى زاماننىڭ اسكەري ءىلىمى مەن قارۋ- جاراعىنا جول اشۋ.
ال «قازاق» گازەتى مەن ونىڭ قۇرىلتايشىلارىنىڭ كوزدەگەن تۇپكىلىكتى ماقساتى - قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىگىن قايتا كوتەرۋ جانە ءاليحان بوكەيحان ءوزىنىڭ «قازاقتار» وچەركىندە اتاپ وتكەندەي، قازاقتىڭ ۇلتتىق سالت- ءداستۇرى نەگىزىندە «باتىس مادەنيەتى جۇزەگە اسىرىلۋعا ءتيىس» بولاتىن.
الدىنا مىنە وسىنداي ماقسات- مۇددەلەردى قويعان «قازاق» گازەتى مەن ونىڭ قۇرىلتايشىلارى ماقساتتارىنا مونارحيالىق بيلىك داۋىرىندە قانتوگىسسىز كۇرەس جولىمەن جەتۋگە ۇمتىلدى.
الايدا، وتارشىل يمپەريا زامانىنان امان شىعا بىلگەن «قازاق» گازەتى سوۆەت وكىمەتىنىڭ قازاقستانعا بيلىك ورناتۋعا تىرىسقان العاشقى كۇندەرىندە- اق - 1918 -جىلدىڭ ناۋرىزىندا ءبىرجولا جابىلدى. كوپ ۇزاماي ونىڭ قۇرىلتايشىلارى مەن اۆتورلارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى ساياسي قۋعىن- سۇرگىن كەزىندە اتىلىپ كەتتى.
ال التى الاش كوسەمى - ءاليحان بوكەيحاننىڭ ساياسي قۋعىندا وتكىزگەن «سامار كەزەڭىن» ءبىراۋىز سوزبەن تۇيىندەسەم، ساياسي قۋعىندا بولعان 1909-1917 -جىلدارى ول كوپتەگەن عىلىمي- پۋبليتسيستيكالىق ەڭبەكتەر جازدى. پەتەربوردان باسلىپ شىعاتىن «سيبيرسكيە ۆوپروسى» جۋرنالى، كادەت پارتياسىنىڭ «رەچ» جانە «سلوۆو»، رەسەي مۇسىلماندارىنىڭ «مۋسۋلمانسكايا گازەتا» ، «ۆ ميرە مۋسۋلمانستۆا» گازەتتەرىنە (ءبارى دە س. -پەتەربوردا باسىلىپ شىعىپ تۇردى) ماقالالار جاريالادى. پاتشالى رەسەي استاناسى - پەتەربوردا 1917 -جىلعا دەيىن شىعىپ تۇرعان ف. ا. بروكگاۋز بەن ي. ا. ەفروننىڭ «جاڭا ەنسيكلوپەديالىق سوزدىگىنىڭ» رەداكسيا القاسىنىڭ مۇشەسى بولدى.
ءاليحان بوكەيحان ءۇشىن سامارداعى ساياسي قۋعىننىڭ مەرزىمى - رەسەي يمپەرياسىن 300 جىلدان استام بيلەپ- توستەگەن رومانوۆتار اۋلەتىنىڭ اقىرعى وكىلى - II- نشى نيكولاي پاتشانى تاقتان ءتۇسىرىپ، سامودەرجاۆيەلىك بيلىكتى قۇلاتقان 1917 -جىلعى اقپان توڭكەرىسىنىڭ ارقاسىندا عانا اياقتالدى. الاش كوسەمى اقپان توڭكەرىسىن مايدانداعى تىل جۇمىستارىنا شاقىرىلعان قازاق جىگىتتەرىنىڭ كۇي- جايىن كۇتۋ ءۇشىن باتىس مايدان شەبىندە مينسكى تۇبىندە زەمگورسويۋز ۇيىمىنىڭ «بۇراتانالار ءبولىمىن» باسقارىپ ءجۇرىپ قارسى الدى. كوپ ۇزاماي قۇلاتىلعان سامودەرجاۆيەنىڭ ورنىنا قۇرىلعان بۇكىل رەسەيلىك ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ قوستاناي وبلىسىنداعى كوميسسارى بولىپ تاعايىندالىپ، ەلگە ورالدى دا، قازاقتىڭ تۇڭعىش ساياسي ۇيىمى - الاش پارتياسىن قۇرىپ، ەكى بىردەي جالپىقازاق سيەزىن، ونىڭ ىشىندە الاشوردا ۇلتتىق- تەرريتوريالىق اۆتونومياسىن جاريالاعان 1917 -جىلدىڭ 5-13 -جەلتوقسان كۇندەرىندەگى II- جالپىقازاق سيەزىن شاقىرۋعا مۇرىندىق بولدى. ءىس جۇزىندە قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتىنىڭ ىرگەتاسىن قايتا كوتەرگەن الاشوردا اۆتونوميا جاريالانعان كۇنى - ءاليحان بوكەيحان باسىم داۋىسپەن ونىڭ تۇڭعىش ءارى اقىرعى ءتوراعاسى بولىپ سايلاندى.
سۇلتانحان اققۇل
«الاۋينفورم»