تىنىشتىق بار جەردە باق تۇرادى - حاليفا التاي
كەشتەتىپ دالاعا شىقساق، قوناقۇيدىڭ ماڭايى تولعان ساقشى- قوسشىلار. «نە بولدى؟» دەسەك، ءبىز جاتقان مارتەبەلى قوناق ۇيگە تۇركيادان اسا قادىرلى مەيمان كەلىپ ءتۇسىپتى. مىنا شاپقىن سول ادامنىڭ «قامى» كورىنەدى.
و، جاساعان، كۇللى جۇرت تۇرىك دەپ دۇرلىگىپ جۇرگەن قوناق كادىمگى ءوزىمىزدىڭ حاليفا التاي اتامىز ەكەن. جارىقتىق كوزىمە وتتاي باسىلدى. ءبىر كورۋ ارمان بولىپ جۇرگەن ارداقتى قاريانىڭ كەزدەسكەن جەرىن قارامايسىز با! «اسسالاۋماعالەيكۋمدى» ازانداتا سوزىپ، ءيىلىپ بارىپ اتانىڭ ىستىق الاقانىن قوس قولداپ قىمقىرا ۇستادىم. اتامىز باسەڭ داۋىسپەن سالەمىمدى الدى. شۇيدەسى ەڭكىش تارتقان جۇقالتاڭ ادام ەكەن، «بۇل كىم بولدى» دەگەندەي، بەتىمە باجايلاپ قاراپ الدى دا، ءۇنسىز وتىرا بەردى.
قاسىندا قازىر كوزى ءتىرى جۇرگەن اپامىز ءباتىش (بيباتىش ءجۇنىس قىزى) بار ەكەن. قايتا اپامىز: «تورلەت، قاراعىم، قايدان ءجۇرسىڭ؟» دەپ قازاقى ادەتپەن ءجون سۇراي قالعانى. ماعان دا وسى سۇراق كەرەك ەدى... قايدا تۋىپ، قايدان كەلگەنىمدى ايتىپ سارنادىم كەلىپ. اتامىز ءۇنسىز تىڭداپ وتىر. ءبىر كەزدە بۇرىلىپ قارادى.
- ءجون، قاراعىم، قوبدا بەتىنىڭ قازاعى ەكەنسىڭ عوي... - دەپ اڭگىمە اۋانىن ءوزى كەڭىتىپ، انا- مىنانى سۇراپ... اڭگىمەنىڭ كوشى تۇزەلگەندەي بولعانى.
- مەن دە قاراپ قالماي، اقساقالدىڭ بۇل قالاعا نەگە كەلگەنىن سۇرادىم. جارىقتىق كوپتى كورگەن كورىك كەۋدەسىن ءبىر كوتەرىپ قويىپ، شاناعى كەپكەن كونە دومبىرانىڭ ۇنىندەي قوڭىر داۋسىمەن ءسوز باستادى. مەنىڭ تۇسىنگەنىم: اتامىزدى بالا كەزىندە وقىتقان نايمان- سارىجومارت ۇستازى بولعان ەكەن. سول كىسى 1960-جىلدارى ارعى بەتتەن وسى جاققا ءوتىپتى. سونى ىزدەپ كەلگەن بەتى. ءتىرى بولسا، كوزىن كورىپ، باتاسىن الماق، جوق بولسا، ءۇرىم- بۇتاعىن تاۋىپ، باتاسىن بەرمەك.
وسى ماسەلە بويىنشا ەرتەڭىندە اتام ەكەۋمىز ىزدەۋدى باستادىق. الدىمەن وبلىستىق «ديدار» گازەتىنىڭ رەداكسياسىنا باردىق. اقساقال وسى جەردەن ۇستازىنىڭ دەرەگىن دە تاپتى. ەرتەرەكتە كۇرشىم جاقتا قايتىس بولىپتى. كەيىن جارىقتىق سول ۇستازىنىڭ نەمەرە قىزىن ادەيى الماتىعا الدىرىپ، ءوزىنىڭ ۇيىندە تۇرعىزىپ، وقۋىن اياقتاتتى. ءوز باسىم ءالى كۇنگە دەيىن وسى وقيعانى ەسىمە الامىن. ۇستازعا دەگەن نەتكەن قۇرمەت، نەتكەن ادالدىق...
كۇن بەسىن اۋعاندا اتاممەن بىرگە قونالقى ورىنعا كەلىپ جايعاستىق. بۇل كىسىلەر تاڭمەن تالاسا جولعا شىقپاقشى. سودان قاراپ وتىرماي اڭگىمە ءوربىتتىم. ءبىر جىل بۇرىن وت ورنىمنان ۇشىپ اتاجۇرتقا قونىس تەپكەنىمدى ايتا كەلىپ، تۇرمىستىق جاعدايدىڭ ونشا بولماي تۇرعانىن، «اتامەكەن دەپ اڭساپ جەتكەندە...» دەپ وزىمشە ىشتەگى شەر- شەمەندى توگىپ جاتىرمىن. اتام جارىقتىق ءۇڭىلىپ بەتىمە قارادى (بۇل نە ايتىپ كەتتى دەگەندەي). ورنىنان تۇرىپ كەلىپ، قارسى الدىما وتىردى.
«قاراعىم، - دەدى. - سەن باقىتتى ادامسىڭ، مەن سياقتى جەر الەمدى شىرق اينالىپ، ءتىسى بارعا تىستەتىپ، ازۋى بارعا الدىرىپ، ارمان بولعان اتامەكەنگە زورعا جەتىپ وتىرعان جوقسىڭ. مەنى تىڭدا، شىراعىم، 1930-جىلدارى التايدان اۋا كوشىپ گانسۋ ولكەسىنە كەلگەندە ءبىز 18000 ادام ەدىك. وسىلاردان 5000 ادام تيبەتكە ءتىرى وتتىك. 1941 -جىلى ءۇندىستانعا 3000 ادام ءوتىپ، 1942 -جىلى وسىدان 1000 ادام عانا ءتىرى قالدىق».
اقساقال وسىنى ايتىپ، تەرەڭ كۇرسىندى. ازدان سوڭ اڭگىمەسىن قايتا جالعادى.
«1941 -جىلدىڭ كۇزىندە بوسىپ ءجۇرىپ ءۇندىستاننىڭ مۇزاپار- ابات قالاسىنا زورعا جەتتىك. قالانىڭ اينالاسىن قالىڭ قاراعايلى تاۋ قورشاعان. ءبىز وزەننىڭ بەرگى شەتىنە شاتىر تىگىپ ورنالاستىق. كۇندە جاڭبىر. سۋ تامشىلارى باسپانامىزدان ءوتىپ، كورپە- جاستىق، كيىم- كەشەك تۇگەل كوگەرىپ كەتتى. «جۇت جەتى اعايىندى» دەگەندەي، ۇزاق جاۋعان جاڭبىردىڭ سالدارى ما، جاپپاي اۋرۋ- دەرتكە ۇشىرادىق. كوپ ادام ەسىنەن اۋىسىپ، جىندانىپ كەتتى. بىرەۋلەردىڭ بەت- اۋزى ءىسىپ، تۇلا بويىنا جارا قاپتاپ، ءتىپتى تىرىدەي تىستەرى ءشىرىپ كەتكەندەر قانشاما. كۇن سايىن ونشاقتى ادام اجال قۇشادى. ولگەن ادامدارىمىزدى قالالىق زيراتقا نەمەسە قونىس سىرتىنا جەرلەتپەيدى، رۇقسات جوق. شاتىردىڭ سىرتىندا قارۋلى اسكەري كۇزەت. امالسىز ولگەن ادامداردى شاتىرلاردىڭ اراسىنداعى بوس جەرلەرگە كومىپ، ءوزىمىز ولاردىڭ زيراتىن جاستانىپ، ولگەندەرمەن بىرگە ءومىر سۇردىك. ەشكىم ءبىزدى ازاماتتىققا قابىلدامادى. جانىمىزدى جالداپ كۇن كوردىك. جەر بوتەن، سالت بوتەن ەلدە ءومىر ءسۇرۋدىڭ قيىندىعىن باستان وتكەردىك. شىراعىم، قۇداي بەرگەن قۇتتى شاڭىراعىڭا رەنىش ايتۋشى بولما! قازىرگى ازاتتىقتىڭ قادىرىن بىلمەسەڭ، ەشقاشان ەل بولمايسىڭ، بالام! تىنىشتىق بار جەردە باق تۇرادى!»
ادامداردىڭ پەندەشىلىكپەن ومىردەگى از- كەم قيىندىققا توزبەي، وكپە- نازىن بىلدىرگەندە، حاليفا اقساقالدىڭ ايتقانى ەسىمە تۇسەدى. ءبىز باردى دەر كەزىندە باعالاي الماي ءجۇرمىز- اۋ...
بەكەن قايرات ۇلى
«ەگەمەن قازاقستان»