ماۋ زىدۇڭ باتا بەرگەن قىز
باسقا بالالار بالاباقشاعا بارىپ جاتقاندا، اسەكەڭ اناسى مەن اكەسىنە ەرىپ، گاسترولمەن ەل ارالاپ، سوناۋ ماسكەۋگە دەيىن بارىپ قايتىپتى. الايدا، بۇگىنگى اڭگىمەمىز اسقار نايمانتايەۆ تۋرالى ەمەس، ونىڭ اناسى - تالايلى تاعدىر يەسى رافيا رايجان قىزى جايىندا وربىمەك.
تاريحي فوتوسۋرەتتىڭ تاعدىرى
- مەنىڭ انام رافيا رايجان قىزى 1942 -جىلى 14 -مامىردا قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىندا، قۇلجا قالاسىنان ارىدەگى نىلقى اۋدانىنىڭ جايلاۋىندا، قاس وزەنىنىڭ بويىندا دۇنيەگە كەلگەن. اناسى رايحان ەرتە ومىردەن وتكەندە، ۇيدە اجەمىز بوپاجان ۇلتاراق قىزى، اكەسىنىڭ قارىنداسى ءراپىش بولىپتى. مەنىڭ انام وسى كىسىلەردىڭ تاربيەسىندە وسكەن، - دەيدى اسەكەڭ.
اكەسى رايجان سەرىلىك قۇرعان، وقىمىستى، ورىسشا ساۋاتتى كىسى بولعان ەكەن. ايەلى ومىردەن وزعان سوڭ، قىزى 19-20 جاسقا كەلگەنشە ۇيلەنبەپتى. قىزىنا ەسىمىن قازاقشالاپ «ءراپيا» ەمەس، ورىس ارىپتەرىمەن «رافيا» دەپ جازۋدى ۇيرەتكەن سول كىسى كورىنەدى. اناسى سول كۇيى قۇجاتتا دا «رافيا» دەپ كورسەتكەن. رايجان ونەرلى ادامداردى قۇرمەت تۇتىپ، دوس بولىپ جۇرگەندىكتەن، كىشكەنتاي رافيانى 11 جاسىنان كاسىبي ونەرگە باۋلۋ ءۇشىن ءۇرىمجى قالاسىنا، اسكەري ءان-ءبي مەكتەبىنە بەرەدى. ول كەزدە قىتايدا قالىپتاسقان ءتارتىپ بويىنشا ونەر مەن اسكەري تاربيە قاتار وقىتىلعان. تەك قانا ءبي ەمەس، ءان ايتۋ، كيىم تىگۋ، توقىما، تاماقتىڭ ءتۇر-ءتۇرىن ازىرلەۋدى دە بىرگە وقىتقان. وزگەلەردەن ونەرىمەن دارالانىپ، ەڭبەگىمەن ەلەنگەن رافيا ءان-ءبي انسامبلىنىڭ قۇرامىنا ەرتە ىلىگىپ، بيشىلەر توبىمەن قىتايدىڭ ايماقتارىن ارالاپ قانا قويماي، شەت ەلدەرگە دە گاسترولدىك ساپارعا شىققان. 60-جىلداردىڭ باسىندا اسكەري انسامبلدىڭ قۇرامىندا كەڭەس وداعىنىڭ استاناسى ماسكەۋ قالاسىنا دا بارعان.
- انامنىڭ اڭگىمەلەرىن ەسكە تۇسىرسەم، ول كىسى بيرما، نەپال، ۆەتنام ەلدەرىندە بولىپتى.
«ءبىز تيبەتكە بارىپ كونسەرت بەرگەن كۇنى دالاي-لاما قاشىپ كەتتى» دەپ ايتىپ وتىرۋشى ەدى. قازاقستاننان ءسابيت مۇقانوۆ باستاعان دەلەگاتسيا بارعاندا دا سولاردىڭ الدىندا ونەر كورسەتىپ، قوناقتارعا شاي تاسىپ، قىزمەت جاساپتى، جارىقتىق، - دەيدى اسقار نايمانتايەۆ.
اسەكەڭنىڭ قولىندا ۇزىندىعى ءبىر مەتردەي بولاتىن، ورتاسىندا ماۋ كوسەم بار، جۇزدەگەن ادام انىق تۇسكەن تاريحي فوتوسۋرەت بار. قانداستارىمىز 1963 -جىلى شەكارادان بەرى وتكەندە بىرەۋلەر «ماۋنىڭ سۋرەتىن وتكىزبەيدى، الىپ قويادى!» دەپ ساقتاندىرعان ەكەن. سونى ەستىگەن رافيا فوتوسۋرەتتى ۇشكە ءبولىپ، ءجۇننىڭ، كورپەنىڭ ارالارىنا تىعىپ، قىراعى شەكاراشىلاردىڭ كوزىنە تۇسىرمەي امان الىپ ءوتىپتى. فوتوسۋرەتتە بەيجىڭدە وتكەن قىتاي حالىقتارىنىڭ ۇلكەن قۇرىلتايىنا كەلگەن دەلەگاتتاردىڭ سول كەزدەگى ەل ۇكىمەتىنىڭ باسشىلارىن ورتاعا الىپ تۇسكەن ءساتى بەينەلەنگەن. اراسىندا رافيا رايجان قىزى دا بار. قۇرىلتاي ءوتىپ جاتقان كەزدە ءار ۇلت وكىلدەرى ماۋنىڭ الدىندا ونەر كورسەتەتىن مادەني باعدارلاما بولعان. بۇل تۋرالى اسقار نايمانتايەۆ بىلاي دەيدى:
«قازاق ۇلتىنىڭ اتىنان شىققان ونەرپازداردىڭ ءبىرى مەنىڭ انام رافيا رايجان قىزى ەكەن! كورسەتىلىم بىتكەن سوڭ ءتوراعا ماو ارتىستەرگە العىس ايتىپ، قولدارىن الىپ، ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ كەلە جاتىپ، مەنىڭ اناما كەلگەندە توقتاپ قالادى. انامنىڭ قولىن الىپ: «كىشكەنتاي قىز، اتىڭ كىم؟»، دەپ سۇرايدى. انام تازا قىتايشا جاۋاپ بەرەدى. «و، حانسۋسىڭ با؟». «جوق، قازاقتىڭ قىزىمىن، حانسۋ ءتىلىن جاقسى بىلەمىن»، دەپ جاۋاپ بەرەدى انام.
ماۋ وعان كۇلىپ، ريزا بولىپ: «ۇستىڭدەگى كيىمىڭ بولماسا، حانسۋدىڭ قىزى سياقتى ەكەنسىڭ، باقىتتى بول، كىشكەنتاي قازاق!» دەپتى.
ك گ ب- نىڭ قىرىنا ءىلىنۋ حيكاياسى
جاستايىنان ونەر جولىنا ءتۇسىپ، ەل نازارىنا ىلىنگەن رافيا رايجان قىزى بۇلاڭداپ ەركە وسكەن. مىنەزى تىك، ويىنداعىسىن بۇكپەسىز ايتىپ سالاتىن قايسارلىعى بار. وسى ورايدا، تاعى ءبىر وقيعا ەسكە تۇسەدى. 1970 -جىلى الماتى وبلىسى نارىنقول اۋدانىنىڭ حالىق تەاترى بۇكىلوداقتىق كوركەمونەرپازدار بايقاۋىنا ماسكەۋگە بارعان. بۇل رافيا رايجان قىزىنىڭ ماسكەۋگە ءۇشىنشى مارتە، ەندى كەڭەس وداعىنىڭ ازاماتى رەتىندە بارۋى. مۇنداي ۇلكەن شارانى دۇرىلدەتىپ وتكىزۋ ءۇشىن ۇكىمەت پەن پارتيا ايانىپ قالمايتىنى تۇسىنىكتى. نارىنقول حالىق تەاترىن الماتىدان اتاقتى ونەر مايتالماندارى كەلىپ دايارلاپ، ۇلت اسپاپتار وركەسترىن، بيشىلەر توبىن، نارىنقول اۋدانىنىڭ ونەرپازدارىن قوسىپ، جۇزدەگەن ادامدى ماسكەۋگە اپارادى. بەسكە ەندى تولعان كىشكەنتاي اسقار دا اتا- اناسىنا ەرىپ، ماسكەۋگە كەتە بارادى.
- ەسىمدە قالعانى، كوشەدە قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمىمەن جۇردىك. ءوز كيىمىممەن جۇرگەن مەن عانا. قىزىل الاڭدا جۇرگەنىمىزدە كوك كيتەل كيگەن قىتاي ازاماتتارى دا سۋرەتكە ءتۇسىپ ءجۇر ەكەن. اكەم ءابدىعالىم نايمانتايەۆپەن قالجىڭداسىپ جۇرەتىن ءبىر دوسى: «ابەكە، رەكەڭ اناۋ قىتايلارمەن سويلەسە الا ما؟ ءتىل بىلەمىن دەگەنى راس پا، ءوزى؟»، دەپ قالادى. ونى ەستىپ، نامىستانعان انام الگى قىتايلارعا بارىپ «سىزدەرمەن سۋرەتكە تۇسۋگە بولا ما؟» دەپ حانسۋ تىلىندە ايتادى. قىزىل الاڭدا ءوز تىلىندە سويلەپ تۇرعان ادەمى كويلەكتى كورىكتى كەلىنشەككە تاڭدانا قاراعان قىتايلار سۋرەتكە تۇسىرە باستايدى. ول ءسات ەمىس- ەمىس مەنىڭ دە ەسىمدە، شۇلدىرلەپ بىردەڭە ايتىپ، مەنى دە سۋرەتكە ءتۇسىرىپ، انامدى دا، اكەمدى دە، سول ارادا جۇرگەن قازاقتاردى دا سىرتىلداتىپ ءجۇردى.
«ءتىلدى قايدان بىلەسىز، قايدان، نەگە كەلدىڭىز؟»، دەگەن سۇراقتار ەكەن سونداعىسى. انام ولارعا جاۋاپ بەرگەن، - دەپ ەسكە الدى ءوزى.
كەيىن ماسكەۋدەن الماتىعا كەلگەن بەتتە ۆوكزالدان اكەسى مەن اناسىن كىشكەنتاي اسقارمەن بىرگە ك گ ب- نىڭ قىزمەتكەرلەرى كۇتىپ الادى... سودان ۇزاق سونار تەرگەۋ، تەكسەرۋ باستالادى. ول كەزدە كەڭەس وداعى مەن قىتايدىڭ ارا- قاتىناسى ءماز ەمەس، ساياسي جاعداي شيەلەنىسىپ تۇرعان ۋاقىت. ونىڭ ۇستىنە وزدەرى الىپ ەلمەن شەكارالاساتىن اۋداندا تۇرادى. شەكارا ءجيى بۇزىلادى. ول جاقتان بىرەۋ قاشىپ ءوتتى دەسە، وتپەك بولدى دەسە دە ءابدىعالىم نايمانتايەۆتىڭ ءۇيىن تىنتەتىن بولىپ الادى... اۋدانداعى مادەنيەت قىزمەتكەرلەرىنە بەرىلەتىن «قازاق ك س ر مادەنيەتىنە ەڭبەگى سىڭگەن قىزمەتكەر» دەگەن ۇلكەن اتاق تا قانشا جىل ەڭبەك سىڭىرگەن ونەرلى وتباسىنا بۇيىرماي-اق قويادى. اناسى دا، اكەسى دە سول اتاققا جىلدا ۇسىنىلاتىن. ءبىراق، كەيىن بەلگىلى بولعانداي، بۇل «ءۇش ءارىپتىڭ» «كۇدىكتى ادامدار تىزىمىنە» كىرگىزىپ قويعانىنىڭ كەسىرى ەكەن.
قىتايدا تۋىپ- ءوسىپ، اتامەكەنىن اڭساپ جەتكەن رافيا رايجان قىزىنىڭ بۇل جاقتا ونەرلى ازاماتپەن شاڭىراق كوتەرۋىنىڭ ءوزى ءساتىن سالعان وقيعا دەسەك بولادى. 1963 -جىلى قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى دانەش راقىشەۆ الماتى وبلىسىنىڭ پانفيلوۆ اۋدانىندا ءۇشارال حالىق تەاترىن اشقاندا ءابدىعالىم نايمانتايەۆ ەكەۋى وسى تەاتردا ءجۇرىپ تانىسقان.
- دانەش اعامەن انام قىتايدا دا بىرگە قىزمەت اتقارعان، اناممەن رۋلاس، اكەسىن بىلەتىن، اعا- قارىنداس بولىپ سىيلاسقان جاندار ەدى. مەن دانەش اعانى «ناعاشى» دەيتىنمىن. سول تەاتر قۇرامىندا ماسكەۋگە بارادى. بۇل - انامنىڭ ەكىنشى بارۋى. سول كەزدە ونەرى كوزگە ءتۇسىپ، كەيىننەن نارىنقول حالىق تەاترىنا شاقىرتۋ الادى. 1964 -جىلى ۇيلەنگەن اكەم مەن انام ەكەۋى قول ۇستاسىپ نارىنقولعا كەلەدى. 1965 -جىلى مەن سول نارىنقولدا دۇنيە ەسىگىن اشتىم.
27 جىلدان كەيىن قاۋىشۋ
اسقاردىڭ اناسى وتە زەرەك ادام ەدى. ءوزىن تاربيەلەپ وسىرگەن اجەسىن، اكەسىنىڭ قارىنداسى ءراپىشتى وتباسىمەن بىرگە ەرتىپ، 1963 -جىلدىڭ 22 -اقپانىندا شەكارادان بەرى قاراي الىپ وتكەن. اكەسى رايجان جاڭا ۇيلەنگەن، جاس بالاسى بار، «ەرتەڭ وتەمىن» دەپ ارعى بەتتە قالىپ قويادى. الايدا، ءدال ءبىر كۇن وتكەندە 23 -اقپاندا قىتاي مەن كەڭەس وداعىنىڭ اراسىنداعى شەكارا جابىلىپ، اكەسى ارعى جاقتا قالا بەردى.
- 1990 -جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا انامدى قىتايعا الىپ باردىم. اراعا 27 جىل سالىپ تۋعان جەرىمەن، باۋىرلارىمەن قايتا قاۋىشتى. شەكارادان ءارى وتە سالا كەدەنشىلەر مەن شەكاراشىلار تەكسەرگەن كەزدە 27 جىل سويلەمەگەن حانسۋ تىلىندە بىردەن تاپ-تازا سويلەپ كەتتى. قۇلجاعا بارا جاتقاندا جانىمىزعا ءبىر شەكاراشى وتىرعان. انام ودان ءار نارسەنى سۇراپ، اڭگىمەلەسىپ كەلدى. ءبىر كەزدە ماعان قاراپ «بالام-اۋ، مەن ءتىلدى ۇمىتپاپپىن عوي، مانادان بەرى مىنا مەن سويلەسىپ وتىرمىن عوي، شىنىمەن»، - دەپ كۇلدى...
اكەسى مەن اناسىنىڭ كوزىن كورگەندەر ءالى كۇنگە دەيىن «شىركىن- اي، رافيانىڭ سالعان ءانى قانداي؟! مىڭ بۇرالا بيلەگەن ءبيى قانداي؟! سونشاما كيىمدى قالاي جىلدام اۋىستىرادى؟! ويبۇي، توبەسىنە قويعان كەسەسى قۇلاپ كەتپەسە ەكەن دەپ وتىرۋشى ەدىك»، دەپ ساعىنا ەسكە الادى. اناسى ون سەگىز تىلدە ءان ايتاتىن. دۇنيە ءجۇزى حالىقتارىنىڭ ءبيىن بيلەيتىن.
اناسىنىڭ قۇرساعىندا ءجۇرىپ-اق ءان- جىردىڭ، ونەردىڭ قاسيەتى قانىنا سىڭگەن اسقار نايمانتايەۆ بۇگىندە قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى. نارىنقول حالىق تەاترىندا بالا كۇنىن وتكىزگەن ونەردەگى جولى م. اۋەزوۆ اتىنداعى «اكەمتەاترعا» باستادى. «ەڭلىك- كەبەك» سپەكتاكلىندەگى ەڭلىكتىڭ بالاسىنىڭ ورنىنا جورگەكتەگى كەزىندە شىققان اكتەر. ش. ايتماتوۆ، م. ماقاتايەۆ، ج. ايماۋىتوۆ سىندى قالامگەرلەردىڭ كلاسسيكالىق تۋىندىلارىندا سوقتالى رولدەردى سومدادى. ءازىربايجان مامبەتوۆ، ءاسانالى ءاشىموۆ، بولات اتابايەۆ سىندى اتاقتى رەجيسسەرلەرمەن بىرگە جۇمىس ىستەدى. «تاماشا» ويىن- ساۋىق وتاۋى ارقىلى دا حالىققا تانىمال بولدى.
اناسى رافيا رايجان قىزى سۇيگەن جارىنا، ەلىنە، بالا كەزدەن شىققان ساحناسىنا ادالدىعىن ساقتاپ ومىردەن وزدى. ايتەۋىر، جالعىز ۇلى اسقاردىڭ ەلگە تانىلعانىن، كەلىنى مايرانى، ەكى نەمەرەسى ءدىلبار مەن بەكناردى كورىپ، ەسىمدەرىن ءوزى قويىپ كەتتى. سول جانعا جۇبانىش...
ارنۇر اسقار،
«ەگەمەن قازاقستان»