قازاق تاريحىنداعى قالماق قىزدارى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - قاي كەزدە دە قالماقتى تۇقىرتقىش بولىپ الدىق. كەزدەسۋلەردە «قالماقتى جۋساتىپ سالدىق» دەپ كەۋدە قاعامىز. كينومىزدا دا قىراتىنىمىز سولار.

قالماق سونشالىقتى قانىپەزەر جاۋىمىز با؟ ماعاۋينشە ايتقاندا، « ءدىنى بولەك قالماقتىڭ قانشا قىزى - عازيز انامىز» ەمەس پە ەدى؟ تاۋكە حاننىڭ، قابانباي باتىردىڭ اناسى - قالماق قىزى. شىعاي حاننىڭ اناسى ابايقان- بەگىم دە اسىلىندە قالماق ارۋى بولاتىن. ابىلايدىڭ اتاقتى باتىرلارىنىڭ ءبىرى مالايسارىنىڭ دا شەشەسى - قالماق. قازاققا كەنەسارىداي باتىردى سىيلاعان قاسىم سۇلتان قالماق قىزى توپىش حانىمنان تۋدى. قازتۋعان جىراۋدىڭ شەشەسى بوزتۋعان - قالماق تايشىسىنىڭ قىزى. وسىلاردىڭ ءارقايسىسىنا جەكە توقتالساق...

قالماق قىزدارىنىڭ ءبىرى - ابايقان- بەگىم. جانىبەك حاننىڭ ۇلى جادىك سۇلتاننىڭ سۇيىكتى جارى. ەكەۋىنەن شىعاي حان مەن مالىك سۇلتان دۇنيەگە كەلدى. بۇل جايلى قادىرعالي جالايىر: «قاسىم حان ءومىر سۇرگەن كەزدە جادىك حان دا ءومىر ءسۇردى. ونى جىلاندى توبەدە بولعان شايقاستا شىعىم مىرزانىڭ ۇلدارىنىڭ بىرەۋى ءولتىردى. ونىڭ بەيىتى ۇرگەنىشتەگى باقىرعان اتادا. جادىك حاننىڭ ايەلدەرى مەن ۇلدارى كوپ بولدى، ۇلدارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ بەلگىلىلەرى - توعىم حان، بوكەي سۇلتان، شىعاي حان، مالىك سۇلتان. سوڭعىلارىنىڭ اناسى ابايحان بەگىم بولدى» دەپ جازدى.

مۇحتار ماعاۋين دە: «شىعاي حان - ءاز- جانىبەك حاننىڭ توعىزىنشى ۇلى جادىك سۇلتاننىڭ پەرزەنتى. اناسىنىڭ ەسىمى - ابايقان- بەگىم، قالماق» دەپ راستايدى. ەسكى جول قالدىرعان ەسىم حاننىڭ قاسىم دەگەن ۇلى بولدى. قاسىم ەسىمنىڭ ءدىلشاح دەگەن قالماق ايەلىنەن تۋدى. ءدىلشاح - قالماقتىڭ ءبىرىنشى تايشىسى حو- ۇرلىكتىڭ (قويىرلىق) قىزى.

حو-ۇرلىك 1628-1632 -جىلدارى بىرنەشە قالماق تايپاسىن باستاپ كەلىپ، نوعاي ورداسىن جەرمەن جەكسەن قىلدى. ءسويتىپ، ەدىلدىڭ تومەنگى جاعىنان قالماق حاندىعىن قۇردى. حو-ۇرلىكتىڭ قىزى ديلشاح حانىمدى قازاق حانىنا ۇزاتۋى سول كەزدەگى قازاق- قالماق اراسىندا وداقتاس، اندالىق بايلانىس ورناعانىن بايقاتسا كەرەك. حو-ۇرلىكتى ايتقاندا، قازتۋعاندى ايتپاسقا تاعى بولمايدى. سەبەبى، قازتۋعان جىراۋ - وسى حو-ۇرلىك اۋلەتىنىڭ جيەنى. رەسەي عىلىم اكادەمياسىنا قاراستى قالماق عىلىمي ورتالىعىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى، تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى ۆلاديمير تەپكەيەۆ قازتۋعان جىراۋدىڭ اناسى قالماق ەكەنىن دالەلدەپ جازىپ ءجۇر.

قازتۋعان جىراۋ ءوزىنىڭ تولعاۋىندا: الاڭ دا الاڭ، الاڭ جۇرت،

اقالا وردام قونعان جۇرت،

اتامىز ءبىزدىڭ ءسۇيىنىش كۇيەۋ بولىپ بارعان جۇرت،

انامىز ءبىزدىڭ بوزتۋعان كەلىنشەك بولىپ تۇسكەن جۇرت، - دەپ جىرلايدى. جىراۋدىڭ وسى ايتقاندارىن ارحيۆ دەرەكتەرى دە راستايدى. سەبەبى، 1647 -جىلى نوعاي مىرزالارى مەن قالماق تايشىلارى ديناستيالىق وداق قۇرعان. سونىڭ ناتيجەسىندە، قالماقتىڭ حانى دايچين (حو-ۇرلىكتىڭ ۇلى) ءوزىنىڭ قىزىن جەتىسان مىرزاسى سالتامۇرات ءتىنباي ۇلىنا بەرگەن. ال دايچيننىڭ باۋىرى لۋزان تايشى قىزىن ءسۇيىنشى ءابدوللا ۇلىنا ۇزاتقان. وسى مالىمەتتەردى كەلتىرە كەلە، ۆ. تەپكەيەۆ قازتۋعاننىڭ اناسى بوزتۋعان قالماق قىزى دەگەن قورىتىندىعا كەلدى. لۋزان تايشى كىم؟ حو-ۇرلىكتىڭ ۇلى. نوعاي ورداسى كۇيرەتكەن باتىرلاردىڭ ءبىرى. 1643 -جىلى نوعايدىڭ جەتىسان ۇلىسى قالماق ورداسىنىڭ وتارى بولدى.

وسى كەزدەن باستاپ قازتۋعان جىراۋدىڭ اكەسى ءسۇيىنىش ابدوللا ۇلى قالماق حاندارىنا قىزمەت ەتتى. 1673 -جىلدىڭ اقپانىندا قالماقتىڭ حانى ايۋكە تايشىلارمەن (حو- ۇرلىكتىڭ شوبەرەسى) استراحاندىق بيلەۋشىلەرمەن كەزدەسىپ، قالماق- ورىس كەلىسىمىن جاسادى. قالماقتار نوعاي مىرزالارىنىڭ ورىستارعا كورسەتكەن ادالدىعى مەن ءسۇيىنىش ابدوللا ۇلىنىڭ پاتشاعا جاساعان زور قىزمەتىن ەسكەرە كەلە امانات سارايىنداعى ءسۇيىنىشتىڭ ۇلىن بوساتۋدى سۇرادى. ۆ. تەپكەيەۆتىڭ جازۋىنشا، اماناتتاعى سول ۇل قازتۋعان ەكەن. سوعان قاراعاندا، قازتۋعاننىڭ بالالىق شاعى استراحاندا اماناتتا وتكەن سەكىلدى. الايدا جىراۋدىڭ ناقتى قاي ۋاقىتتا امانات سارايىندا بولعانى جايلى مالىمەت جوق. لۋزان تايشى - قىرىم حاندىعىنا ءبىرىنشى بولىپ كىرگەن قالماق. 1643 -جىلى 2000 قالماق پەن 500 نوعاي قولىن باستاپ قىرىم حاندىعىنا شابۋىل جاسادى.

1651 -جىلى وسى لۋزان 15 مىڭ قالماق- نوعاي قولىمەن كىردى. 1652 -جىلدىڭ اقپانىندا لۋزان استراحانعا قالماقتاردىڭ قىرىمدى قيراتقانى تۋرالى مالىمدەدى. قازتۋعاننىڭ زامانداسى «جەتى جارعىنىڭ» اۆتورى تاۋكە حان دا قالماق قىزىنان تۋعان. شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى بۇل جايلى: « ءاز- تاۋكە سالقام جاڭگىردىڭ قالماق ايەلىنەن تۋعان بالاسى ەدى» دەپ جازدى.

ناقتىراق ايتقاندا، تاۋكە حان قازاقتىڭ سالقام جاڭگىر حانى مەن قالماقتىڭ حوشوۋىت رۋىنىڭ بيلەۋشىسى كۇندەلەن تايشىنىڭ قىزىنان تۋعان.

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور احمەت توقتاباي: «باتۋر قوڭتاجى كۇندەلەن تايشىعا كەلىپ وداقتاسايىق دەگەندە، ول ءوزىنىڭ جاڭگىر سۇلتانمەن دوستىقتا ەكەنىن جانە جاڭگىردى ءوزىنىڭ ۇلى دەپ ەسەپتەيتىنىن ايتادى» دەپ جازادى. كۇندەلەن تايشىنىڭ كۇيەۋ بالاسى جاڭگىردى قۇرمەتتەگەنى وسىدان- اق بايقالىپ تۇر. قالماقتاردا ءالى كۇنگە دەيىن «احاين تابۋن بارس» دەگەن تىركەس بار. حوشوۋىت نويانى حاناي حونگوردىڭ احان- حاتۋن دەگەن ايەلىنەن بەس ۇلى تاراعان. ولار قالماق تاريحىندا «احاي حانىمنىڭ بەس بارىسى» دەگەن اتپەن قالدى.

بۇل «بەس بارىس» بايباعاس باتىر، كۇندەلەن ۇباشي، گۋشي نومىن حان، زاساكتۋ چينگ باتىر جانە بايان وتحون بولاتىن. كۇندەلەن - وسى بەس بارىستىڭ ەكىنشىسى. كۇندەلەن باتىر كەسكىلەسكەن شايقاستار ناتيجەسىندە بار يەلىگىنەن ايىرىلىپ، تيبەت اۋىپ كەتكەن. سول جاقتا قارتايىپ، 120 جاسىندا باقيلىق بولدى. سالقام جاڭگىردىڭ بەسىنشى ۇرپاعى ابىلاي حاننىڭ ون ەكى ايەلى بولعانى تاريحتان بەلگىلى. سونىڭ جەتەۋى - قالماق قىزدارى. بۇقار جىراۋ ابىلايعا ارناعان تولعاۋىندا بۇل جايلى:

قالماقتان الدىڭ ءبىر زايىپ،

سۇيەگىڭدى جوعالتپاس.

ابىلايىمسىڭ القاتقان،

وتىنىڭ بولسىن جانتاقتان،

قاتىنىڭ بولسىن قالماقتان،

قوسىنىڭ بولسىن قازاقتان، - دەپ جىرلايدى. حاننىڭ قالماق ايەلدەرىنىڭ ىشىندەگى بەلگىلىسى - توپىش حانىم. جوڭعار قونتايشىسى قالدان سەرەننىڭ قارىنداسى. حوشۋ مەرگەننىڭ قىزى. 1741 -جىلى جوڭعارلار ابىلايدى تۇتقىنعا الىپ، ەكى جىلداي وزدەرىندە ۇستادى. سوڭىرا قالدان سەرەن ابىلايدى تۇتقىننان بوساتىپ، وعان توپىشتى قوستى. وسىلايشا، توپىش ابىلايدىڭ بەسىنشى ايەلى بولدى. توپىشتان قاسىم مەن قامبار سۇلتان تۋدى. قاسىمنان اتاقتى سارجان، كەنەسارى سۇلتان تارادى. ابىلاي باقيلىق بولعان كەزدە، تاق مۇراگەرى رەتىندە ءۋالي مەن قاسىم قاتار تاڭدالدى. ناتيجەسىندە، ءۋالي سۇلتان اكەسىنىڭ تاعىن يەمدەندى. كىم بىلەدى، قاسىمنىڭ حان بولا الماۋىنا قالماق قىزىنان تۋۋى سەبەپ بولدى ما ەكەن؟ الايدا قاسىم سۇلتان قازاقتىڭ ازاتتىعى ءۇشىن ازاپ شەكتى. توپىش حانىمنىڭ نەمەرەلەرى دە قازاقتىڭ ازاتتىعى ءۇشىن جان بەردى.

ابىلايدىڭ سەنىمدى سەرىكتەرىنىڭ ءبىرى، اتاقتى مالايسارى باتىردىڭ دا شەشەسى - قالماق. مالايسارىنىڭ اكەسى توقتاۋىل «تۇيەنى كوتەرگەن» بالۋان ءھام«جولبارىستى جالاڭ قولمەن جارىپ ولتىرەتىن» باتىر بولعان. قالماقتىڭ ءمولدىر (مولدىر) دەگەن قىزىن العان. بۇل جايلى ولكەتانۋشى جەڭىس ماردانوۆ: «توقتاۋىل باتىردىڭ مولدىر دەگەن قالماق ايەلىنەن مالايسارى، قايداۋىل، باعىس تۋادى، ال الما اتتى قازاق ايەلىنەن قارناق پەن كوبەس تۋادى» دەپ جازادى. مالايسارى مەن گاۋھار وسى مولدىردەن تۋدى. مالايسارىنىڭ قارىنداسى گاۋھار - قابانباي باتىردىڭ جارى. قالماققا جيەن بولعاسىن با، مالايسارى قازاق- قالماق سوعىسىن توقتاتىپ، ەكى حاندىق اراسىندا بەيبىت بىتىمگە كەلۋگە اتسالىستى. ءتىپتى جوڭعارلارعا قازاقتىڭ ەلشىسى بولىپ باردى. شوقان ءۋاليحانوۆ مالايسارى باتىرعا جوڭعار قونتايشىسى قالدان سەرەننىڭ «تارحان» اتاعىن بەرگەنىن جازدى. سوعان قاراعاندا، مالايسارى ءوز جۇرتى مەن ناعاشى جۇرتى اراسىنا التىن كوپىر ورناتۋعا تىرىسقان سەكىلدى.

قابانبايدىڭ اتىن ايتىپ قالدىق. ەنەسى عانا ەمەس، قابانباي باتىردىڭ اناسى دا قالماق قىزى ەدى. قالماقتا قازاقتىڭ تالاي ەرىن قان قاقساتقان بوسمويىن دەگەن باتىر ءوتتى. بوسمويىندى ءبىر جەكپە- جەكتە قازاقتىڭ انار دەگەن باتىرى ءولتىردى. سول بوسمويىننىڭ ورتانشى قىزى كۇنبيكەنى قوجاعۇل باتىر العان. قوجاعۇل مەن كۇنبيكەدەن اتاقتى قابانباي باتىر دۇنيەگە كەلدى. كىشى ءجۇزدىڭ حانى بولعان ءابىلقايىر حاننىڭ نەمەرەسى قاراتاي سۇلتاننىڭ دا اناسى قالماق- تۇعىن. قاراتاي نۇرالى سۇلتاننىڭ رىسس (ىرىس) اتتى قالماق ايەلىنەن تۋدى. ايتپاقشى، وسى ءابىلقايىر حاننىڭ دا بايان دەگەن قالماق ايەلى بولدى. ودان ۇلى شىڭعىس سۇلتان دۇنيەگە كەلدى. بۇل جايلى ا. ي. تيەۆكەليەۆ «پوكولەننايا روسپيس ديناستي كازاحسكيح حانوۆ ي سۋلتانوۆ ي وپيسانيە رودوپلەمەننوگو سوستاۆا ترەح جۋزوۆ» ەڭبەگىندە ايتىپ وتەدى. ي. ەروفەيەۆا «حان ابۋلحاير» كىتابىندا. «چينگيز- سۋلتان بىل سىنوم ۆولجسكوي كالمىچكي بايان (بايانى) ، زاحۆاچەننوي ابۋلحايروم ۆ پلەن، ۆەروياتنو، ۆو ۆرەميا ەگو پوحودوۆ پروتيۆ كالمىكوۆ ۆ 1723-1726 گوداح» دەپ ناقتى مالىمەت بەرەدى. جوعارىدا ەسىم حاننىڭ ءدىلشاح دەگەن قالماق ايەلى بولعانىن ايتتىق. وسى ەسىمگە جىبەرىلگەن تاعى ءبىر قالماق قىزىنا جولىمبەت باتىر عاشىق بولىپ، وزىنە جار قىلعان.

بۇل جايلى حالەل دوسمۇحامەد ۇلى «الامان» اتتى ەڭبەگىندە بىلاي باياندايدى.

قالماقتىڭ حانى ەسىم حانعا سىيلىققا ءبىر قىز جىبەرەدى. جيەمبەتتىڭ جولىمبەت دەگەن ءىنىسى قىزدى جولشىباي تارتىپ الىپ، ءوزى ايەل قىلادى. جولىمبەت پەن جيەمبەت كورمەستەي بولىپ ارازداسادى. جولىمبەت اعاسىنىڭ ۇيىنە جيەمبەت جوقتا عانا كەلىپ، كەتىپ جۇرەدى. ءبىر كۇنى جولىمبەت اتتان ءتۇسىپ جاتىپ، جيەمبەتتىڭ ۇيدە ەكەنىن ىرگەدەن كورەدى دە، اتىنا قايتا ءمىنىپ كەرى بۇرىلادى. جيەمبەتتىڭ بايبىشەسى ەسەنقىز باتىردان: «ءىنىڭىزدىڭ سىزدەن قورقىپ، قايتىپ بارا جاتقانىن كوردىڭىز بە؟ « دەپ سۇرايدى.

«ونداي ەسەر جاماننىڭ ماعان كەرەگى جوق. كەتسە جۇرە بەرسىن» دەپ جيەمبەت قىرسىعا جاۋاپ بەرەدى. سوندا بايبىشە: ەكى جاقسى باس قوسسا، جاماندار كىرەر اراعا. جاماندى جامان دەمەڭىز، باسىڭا قيىن ءىس تۇسسە، جامان دا شىعار قاراعا، - دەگەن بۇرىنعىدان قالعان ءسوز بار ەمەس پە؟ - دەيدى. وسى ءسوز ويلاندىرعان جيەمبەت باتىر سىرتقا شىعىپ، اتىنا ءمىنىپ كەتىپ بارا جاتقان جولىمبەتكە:

ەي، قىڭىر ەر، قىڭىر ە،

قىڭىرايما ءبىزدىڭ ەر.

قىنالى بوزعا مىنگەن ەر،

قىز قالماقتى سۇيگەن ەر.

حان جالعىز دا ءبىز ۇشەۋ،

قىڭىرايما، شىركىن، بەرى كەل! - دەپ داۋىستايدى. جولىمبەت كەلىپ اعاسىنىڭ قولىن الادى. ەكەۋى تاتۋلاسادى» . الايدا جيەمبەتتىڭ ءىنىسى جولىمبەتتى قولداي كەتكەنى ەسىم حاننىڭ قىتىعىنا تيەدى. ءتىپتى جىراۋدى جات كورىپ، جىلى قاباق تانىتۋدان قالادى. سوندا حاننان قايمىقپاعان جيەمبەت: اتادان جالعىز مەن ەمەس، حان يە، ءىسىڭ جول ەمەس، جولبارىستاي جولىمبەت، قۇرباندىققا قول ەمەس. جول توسىپ الىپ كەتىپتى، قالماقتان العان سىيىڭدى. قاھارىڭدى باسقالى، قالىڭ ەلىڭ جيىلدى، - دەيدى.

قازاقتىڭ جىر- اڭىزىندا جولىمبەت سەكىلدى قالماق قىزىنا عاشىق بولعان قازاق باتىرلارى جەتەرلىك.

ماسەلەن، «جاسكىلەڭ» داستانىندا قازاق باتىرى جاسكىلەڭ قالماق حانىنىڭ قىزى قوڭىرشاعا عاشىق بولادى. جىردا ەكەۋىنىڭ ماحاببات ءۇشىن اۋىر دا ازاپتى كۇندەردى كەشكەنى باياندالادى. سول سەكىلدى «جەتىگەن باتىر» داستانىندا ەر جەتىگەن قالماق حانىنىڭ قىزى شىرىن سۇلۋعا عاشىق بولادى. ماعجان جۇمابايەۆتىڭ «باتىر بايان» پوەماسىندا دا باتىر باياننىڭ ءىنىسى نويان تۇتقىنعا تۇسكەن قالماق قىزى قۇرالايدى قۇلاي سۇيەدى. الايدا جىردىڭ سوڭى بايان باتىردىڭ ەكى عاشىق قۇرالاي مەن نوياندى قان قۇشتىرۋىمەن اياقتالادى.

راس، قازاق تاريحىندا قالماق قىزى كوبىنە ەلگە ىرىتكى سالۋشى تۇرىندە بەينەلەنەدى. بايان باتىردىڭ قالماق قىزىنىڭ كەسىرىنەن باۋىرى نوياندى ءولتىرۋى. جولىمبەت باتىردىڭ قالماق قىزىن الىپ قاشىپ، ەسىم حان مەن جيەمبەت جىراۋدى ەرەگەستىرۋى، ءبارى- ءبارى قالماق قىزىنىڭ قازاقتىڭ قۇتىن قاشىرعانىن دالەلدەي تۇسەدى. الايدا قالماقتىڭ تالاي قىزى قازاقتىڭ تاۋ تۇلعالارىن الپەشتەپ ءوسىرىپ، الامانعا قوسقانىن دا قالاي ۇمىتۋعا بولادى؟ جوعارىداعى بۇقار جىراۋدىڭ «قاتىنىڭ بولسىن قالماقتان، قوسىنىڭ بولسىن قازاقتان» دەپ ماداقتاۋى بەكەر ەمەس بولعانى عوي.

سەرىكبول حاسان، زەرتتەۋشى- جۋرناليست

© e-history.kz