كوڭىلدەن كەتپەس كەزدەسۋ
ديماش اعا مۇندا جىلدا كەلىپ دەمالادى ەكەن. جانىندا جەكە دارىگەرى، جۇرگىزۋشىسى جانە اسپازى بار. ديمەكەڭنىڭ ساياجايى التى بولمەلى بولىپ شىقتى. ءبىزدى، ءۇش- ءتورت كىسىنى قوناق بولمەسىندە ءوزى قارسى الدى. كەلگەنىمىزگە قۋانعانى جۇزىنەن كورىنىپ تۇردى. قايدان كەلگەنىمىزدى، اۋىل- ايماقتىڭ جاعدايىن، قالاي دەمالىپ جاتقانىمىزدى سۇرادى. اعانىڭ جانىندا ءۇش- ءتورت ساعات وتىرىپ قالىپپىز. شىعىپ بارا جاتقانىمىزدا ءارقايسىمىزدىڭ قولىمىزدى الىپ تۇرىپ، وزىنە كەلىپ تۇرۋىمىزدى ءوتىندى. ەسىككە دەيىن شىعارىپ سالعانىنىڭ وزىنەن ۇلكەن كىشىپەيىلدىلىكتى، قاراپايىمدىلىقتى اڭعاردىق.
بۇدان كەيىن ديماش اعاعا مەن ءجيى- ءجيى بارىپ تۇردىم. اعا ماسساجدى ءوز بولمەسىندە، ەم- دومدى كوپشىلىكپەن بىرگە قابىلدايتىن. مەنى وزىنە ەرەكشە ءىش تارتىپ تۇردى، قاسىندا بولعانىمدى قالادى. تاڭعى استى ءىشىپ، ەم- دومدى العاننان كەيىن اعانىڭ جانىندا بولۋدى مەن دە ادەتكە اينالدىردىم. ءبىر- بىرىمىزگە باۋىر باسىپ كەتكەنىمىز سونشا، سەرۋەنگە شىعاتىن كەزدە مەنى كۇتىپ وتىراتىن بولدى. مەنى قاسىنا ەرتىپ، ۇنەمى بىرگە جۇرەتىن بولدىق.
ءبىر كۇنى مەنى تەز جەتسىن دەپ ديمەكەڭ كولىگىن جىبەرىپتى. سپورتتىق كيىمىممەن بارا سالعان ەدىم، اعا كوستيۋم- شالبار كيىپ كەلۋىمدى تاپسىردى.
- گالستۋگىڭ جوق بولسا، شيفونەردى اشىپ، قالاعانىڭدى ال، - دەدى. وزىمدە گالستۋك بار ەكەندىگىن ايتتىم.
- وندا تەز كيىنىپ كەلە قوي، سىرتتا ەكى كولىك كۇتىپ تۇر، - دەدى.
ءسويتىپ، ءبىز تالدىقورعانعا كەتتىك. اعانىڭ جانىندا ءجۇرىپ، قالاداعى تالاي باسشىلاردىڭ ۇيىندە قوناقتا دا بولدىق. كۇندەردىڭ كۇنىندە مەنەن ءوزىنىڭ جانىنا كوشىپ كەلۋىمدى ءوتىندى. جەكە دارىگەرى ءبىر شارۋالارمەن سۇرانىپ كەتكەن ەكەن. جانىنا كوشىپ بارىپ ەدىم، ريزا بولىپ قالدى. مۇمكىنشىلىك بولعان كەزدە ءبىز دە ول كىسىنى ارنايى جەرگە قوناققا شاقىرىپ تۇردىق. زۋحرا جەڭگەمىزدىڭ دۇنيەدەن وتكەنىنە ءۇش جىلداي بولعان كەز ەدى، ءدىن باسشىلارىن، يمامدار مەن دەمالۋشىلاردى شاقىرىپ، اس بەرىپ، قۇران دا وقىتتىق.
ريزاشىلىعىن بىلدىرگىسى كەلدى عوي دەيمىن، بىرگە جۇرگەن كۇندەردەن ەستەلىك بولسىن دەپ بىرگە سۋرەتكە ءتۇسۋ ءۇشىن تالدىقورعاننان ارنايى سۋرەتشى شاقىرىپتى. سۋرەتتىڭ سىرتىنا ءوز قولىمەن: «قۇرمەتتى اپپازعا! 10.07.1991 -جىل. «قاپال- اراسان» دەپ قولتاڭبا جازىپ بەردى. وعان قوسا مەكەن- جايى، تەلەفون ءنومىرى جازىلعان ەسىمحاتتى، جاپونياعا بارعاندا العان ءبىر گالستۋگىن سىيلادى. سونداي- اق، ول كىسى تالدىقورعان قالاسىنداعى كىتاپ دۇكەندەرىنىڭ بىرىنەن «ناۋبەت» دەگەن كىتاپ الدىرتقان ەدى، قولتاڭباسىن قويىپ، ونى دا ماعان سىيعا تارتتى. «الماتىعا جولىڭ تۇسسە حابارلاس» دەگەنى ءالى ەستە.
بۇگىندە ديمەكەڭمەن تۇسكەن سول سۋرەت تە، «ناۋبەت» دەگەن كىتاپ تا شىمكەنت قالاسىنداعى قونايەۆ مۇراجايىندا ساقتاۋلى تۇر.
مەن سودان كەيىن ديماش اعامەن كەزدەسكەن جوقپىن. قۋ تىرشىلىكتەن قول تيمەي، انە بارامىن، مىنە بارامىن دەپ جۇرگەندە سۇم اجال اعامىزدى ومىردەن الىپ كەتتى.
دىنمۇحامەد اعامىزبەن ون بەس كۇندەي بىرگە ءجۇرىپ، دامدەس بولعان ساتتەرىمدى ەسكە الىپ، ول كىسىنىڭ الىپ تۇلعالى ۇزىن بويىن كوز الدىما ەلەستەتە وتىرىپ، ايتىلعان اقىل سوزدەرىن، ەسىمە ءتۇسىرىپ، ءبولىسۋدى ءجون كوردىم. ديماش اعامەن جۇزدەسكەندە اڭعارعانىم - بوگدە سوزگە جوق، ءوزى ءومىر بويى شىلبىرىن ۇستاعان ساياساتتان اڭگىمەنى اۋلاق بۇرىپ، كوبىنە ادامنىڭ جەكە باسىنىڭ ابزال قاسيەتتەرىن ءسوز ەتەدى ەكەن.
بارلىق ءبىلىمىن، قابىلەتىن ءوز حالقىنا ارناپ، رۋحاني بولمىسىن پاك ۇستاپ، كىسىلىكتى تەك ەڭبەكتەن ىزدەگەن ادام ەكەن. الدى كەڭ، ادامدى اشىق- جارقىن وزىنە تارتىپ وتىراتىن. ەڭسەلى تۇرىنەن نۇر جاۋىپ تۇرعانداي عاجاپ جان ەكەندىگى بىلىنەتىن. ديدارلاسقان شاقتارىمىزدا مەنىڭ بايقاعانىم: ديمەكەڭنىڭ جۇزىنەن ريزا بولعان مەيىرىمدى كۇلكى كورىنەتىن. وتە جوعارى مادەنيەتتىلىك، سىپايىلىق، تازالىق، ۇقىپتىلىق، يماندىلىق، يناباتتىلىق جانە كىشىپەيىلدىلىك قاسيەتتەرىمەن قوسا، اڭگىمەشىل ەكەن. ءبىر كورگەن ادامنىڭ اتىن ۇمىتپاي، ەشكىمدى جاتىرقاماي، بۇرىننان تانيتىنداي ءۇيىرىپ اكەتەتىن قاسيەتتەرىنە تاڭعالدىم.
ديمەكەڭ تاعامدى تالعاپ، تەك ادال استى عانا جەيتىن ەدى. «پەيىش جەمىسى» دەپ المانى ارشىپ جەۋدى، ماعان دا تاماقتان كەيىن المادان كورىڭىز دەگەن سىپايى ۇسىنىستى ادەتكە اينالدىرعانى ءالى كوز الدىمدا. ديمەكەڭنىڭ جۇمساق داۋىسى الاتاۋدىڭ سالقىن سامالىنداي ەستىلىپ تۇرۋشى ەدى.
بۇگىندە ءوزىم، اللا امانشىلىعىن بەرسە، توقسانعا جاقىنداپ قالدىم. ومىردە تالاي قايراتكەردى كورىپ، دامدەس بولدىق، جاقسى كوڭىلمەن سىيلاستىق. ال ديمەكەڭنىڭ بولمىسى سولاردىڭ ەشبىرىنە ۇقسامايتىن. اعامىزدىڭ اقىل- پاراساتى بيىك، يماندى ديدارىنان دۇنيە بالقىپ تۇراتىن جان ەدى. شيپاجايدا كۇندە ديمەكەڭمەن بىرگە جۇرەتىنىمدى كورگەن وزگە دەمالۋشىلاردىڭ كوبى مەنەن ول كىسىمەن تانىستىرۋدى، بىرگە سۋرەتكە تۇسۋگە كوندىرىپ بەرۋىمدى وتىنەتىن.
ديمەكەڭ ەكەۋمىزدىڭ اڭگىمەمىز تاۋسىلمايتىن. تالاي ەستەلىكتەرىن تىڭدادىم. بىردە ول كىسى قىتايعا بارعان ساپارىندا قازاقستانداعى گەولوگيا عىلىمى تۋرالى بايانداما جاساعان ەكەن. قاپشاعاي كولىنىڭ قالاي پايدا بولعانى، مەدەۋ مۇز ايدىنىنىڭ قالاي سالىنعانى تۋرالى دا ءوز اۋزىنان ەستىدىم. بىرگە وتكىزگەن ۋاقىتتىڭ بارىندە تازا اۋادا، تابيعات اياسىندا سەرۋەندەگەندى جاقسى كورەتىن. ول كىسى مەرگەن دە بولعان ەكەن. ديمەكەڭ ءوز ءداۋىرىنىڭ ساياساتى مەن زاڭىنا وراي ءادىل بولۋعا تىرىستى. ءوزىنىڭ ايتۋى بويىنشا دا، جازعان ەستەلىكتەرىندە دە «شامام كەلگەنشە قياناتقا جول بەرمەۋگە تىرىستىم» دەپ باستايتىن اڭگىمەسىن. قىزمەتتەن قۋىلىپ، پارتيادان شىققان تالاي باستىقتىڭ قونايەۆتان قولداۋ تاۋىپ، ءادىل شەشىمدى سول كىسىدەن كورگەنىن تالاي جەردە تالاي ادامنان ەستىپ ءجۇرمىز.
ول كىسىنى زامانىندا وزگە ەلدەردىڭ پرەزيدەنتتەرى قۇرمەتتەپتى. ماسەلەن، ا ق ش- تىڭ پرەزيدەنتى دۋايت ەيزەنحاۋەر 1960 -جىلى «مەن بۇگىن زور تۇلعامەن قاۋىشتىم، ساياساتكەر حالىقتار دانالىعىن تولىق مەڭگەرگەن ادام. ول ك س ر و- نىڭ سيرەك كەزدەسەتىن تۇلعاسى» دەگەن ەكەن. ال ءۇندىستاننىڭ پرەمەر- ءمينيسترى دجاۆاحارلال نەرۋ «مەيىرىم شۋاعىمەن، پەيىلى كەڭ حالىقتىڭ پەرزەنتى بولۋدان اسقان باقىت جوق. سول حالىق - قازاق حالقى. ەلىنىڭ وتكەنىن ۇمىتپاي، كەلەشەگى ءۇشىن قالتقىسىز ەڭبەك ەتكەن پەرزەنتى بار حالىق تا باقىتتى. سول تۇلعا - دىنمۇحامەد احمەت ۇلى قونايەۆ» دەپ باعا بەرگەن.
قازاقستاننىڭ قاي تۇكپىرىنە بارساڭىز دا، ديمەكەڭنىڭ ەسىمىن جۇرت ۇلكەن قۇرمەتپەن اتايدى. قونايەۆتىڭ ومىرىنەن، قىزمەتىنەن جاس ۇرپاق قانداي ونەگە، قانداي تاعىلىم الادى؟ ەندى سوعان توقتالىپ كورەيىك.
بىرىنشىدەن، ۇلكەن قىزمەتتە جۇرسە دە ادامگەرشىلىگىن ساقتاپ، ەل الدىنداعى قىزمەتىن ادال اتقارا ءبىلدى. ديماش اعا ساياسي كوسەم عانا ەمەس، رۋحاني كوسەم دە بولا ءبىلدى. ال رۋحاني كوسەم الدىندا حالىق قاشاندا باس يەدى.
ەكىنشىدەن، ول قانداي بيىككە شىقسا دا، لاۋازىمنىڭ ۋاقىتشا، ادامگەرشىلىكتەن باسقاسىنىڭ بايانسىز ەكەنىن تەرەڭ ۇققان.
ۇشىنشىدەن، جاراتقان يەمىز ونى تەكتى ەتىپ جاراتىپتى. بىلىمدىلىگى، كورەگەندىگى ءبىر باسقا، الدىنا كەلگەن ادامنىڭ ار- وجدانىن ارداقتاپ، سىيلاپ، مارتەبەسىن كوتەرىپ سويلەسەتىن. كىسىنىڭ ءسوزىن بولمەي، اياعىنا دەيىن تىڭدايتىن.
ول كىسىنىڭ تاعى ءبىر قاسيەتى. قۇدايدى جوققا شىعارعان قوعامدا اللاسىن ەشقاشان اۋزىنان تاستاعان ەمەس. «قاپال- اراسان» شيپاجايىندا اعانىڭ «ياسىن» سۇرەسىن ۇزاق وقىعاندىعى تۋرالى سونداعى مولدا كىسى ايتقان بولاتىن.
شاي ۇستىندە ءازىل ايتىپ، ايتەۋىر ءىشىمىزدى پىستىرمايتىن. ماقالداتىپ، ماتەلدەتىپ، شەشەن سويلەيتىن، ازداعان اقىندىعى دا بار ەدى. كوڭىلى قانداي كەڭ، جانى دارحان بولسا، جۇرەگى دە جومارت ەدى. شەت مەملەكەتتەن جەكە ەسەپ- شوتىنا تۇسكەن قارجىلاردى جەتىم- جەسىر، قارتتار ءۇيى، ءالسىز، ناۋقاس جاندارعا اۋدارىپ وتىرىپتى.
مەن وسىلايشا ديمەكەڭنىڭ جانىندا 15 كۇندەي بىرگە بولىپ، اقىل- كەڭەسىن تىڭدادىم. مەنىڭ ۇلكەن تۇلعامەن بىرگە بولعان سول كۇندەرىم تالىمگە تولى ءبىر مەكتەپتەي بولدى. قازاقتا ديمەكەڭدەي كوسەم تۇلعالى، دانىشپان، دارىندى جان كەمدە- كەم ەكەندىگىنە كوز جەتكىزدىم. مۇنى اللانىڭ ماعان بەرگەن سىيى دەپ ەسەپتەيمىن.
اپپاز دوسقارايەۆ، تىل جانە ەڭبەك ارداگەرى، ارىس قالاسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى