تاريحتا ۇقساس وقيعالار نەگە كوپ؟
ءبىراق كۇندەلىكتى تۇرمىستا ءجيى كەزدەسەتىندىكتەن وعان ادام بالاسى ءمان بەرمەۋى دە مۇمكىن. دەسەك تە، كەيبىر وقيعالاردا ەلىكتەۋشىلىك تە ورىن الاتىنىن جاسىرۋعا بولمايدى.
ءبىراق ادامزات تاريحىنا كوز سالساق، مۇنداي ۇقساستىقتار كوپ. ارينە، «بولماساڭ دا ۇقساپ باعۋ ءۇشىن» كەيدە اقىلعا سىيمايتىن ساناسىز ارەكەتكە بارۋدىڭ قاجەتى شامالى. الايدا تاريحتا سايكەستىكتەر قايتالانا بەرەدى. ءتىپتى بۇل تاڭعالارلىق وقيعا دا بولۋى مۇمكىن. مىسالعا جۇگىنسەك، ءمان بەرەتىن جايتتار جەتەرلىك.
ايدىڭ بەتىنە ادامزاتتىڭ تابانى تيگەن كەزدە ورىن العان وقيعانى قازىر جۇرتشىلىق ۇمىتىپ قالدى. امەريكالىق عارىشكەر نەيل ارمسترونگ ايدىڭ بەتىنە اياق باسقاندا، العاشقى قولدانعان ءسوزى «سىزگە تابىس تىلەيمىن، ميستەر گورسكي!» بولىپتى. نەگە؟ مۇنىڭ قانداي سەبەبى بار. سويتسەك، ارمسترونگ تۇرعان ءۇيدىڭ اۋلاسىنداعى كورشى ايەل كۇيەۋىنە ىلعي «ءالى-اق كورەسىڭ، كورشىنىڭ بالاسى كەلەشەكتە ايعا ۇشادى، ال سەن وسى كۇنگە دەيىن ايەلىڭە دە دۇرىستاپ ءبىر قۇرمەت كورسەتپەگەن ەركەكسىڭ!» دەپ ۇرساتىن كورىنەدى.
ەندى جۇزەگە اسقان وقيعانى قاراڭىز، ۇنەمى ۇرىس- كەرىس بولىپ تۇراتىن كورشىلەردىڭ وتباسىلىق فاميلياسى گورسكي ەكەن. ارمسترونگتىڭ ايعا تابانى تيگەن ساتتەگى قولدانعان العاشقى ءسوزى ارماننىڭ ورىندالعانى بولار. ءبىراق كورشىنىڭ ءسوزى كەزدەيسوقتىق پا؟ ءبىراق بۇل سايكەستىكتىڭ تاڭعالارلىق بولعانىن جاسىرۋعا بولمايدى.
جاقىندا شەتەلدىك ب ا ق يتاليانىڭ قالا سىرتىنداعى داڭعىلىندا ەكى كولىكتىڭ جول اپاتىنا ۇشىراعانىن جاپاتارماعاي جازدى. باقىتىنا قاراي، ەكى جۇرگىزۋشى دە جاراقاتتانباعان. كولىكتەن تۇسكەن جۇرگىزۋشىلەر تانىسا كەلگەندە، ەكەۋىنىڭ دە فاميلياسى دجاكومو فەليچە بولىپ شىققان. بۇل ەسىم يتاليان تىلىنەن اۋدارعاندا «باقىتتىلار» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى ەكەن.
تاريحقا كوز سالساڭ، تاڭعالارلىق كەرەمەت وقيعالاردىڭ ءجيى قايتالانىپ تۇراتىنىنا كوز جەتكىزەسىڭ.
وتكەن عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارى دەترويت قالاسىنىڭ تۇرعىنى دجوزەف فيگلوك كوشەدە كوپقاباتتى ۇيلەردىڭ تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتادى. كەنەت توبەدەن... دجوزەفتىڭ باسىنا ءبىر جاسار بالا قۇلاپ تۇسەدى. ەكەۋى دە جەڭىل جاراقات الادى. سويتسە، شەشەسى تەرەزەنى جابۋدى ۇمىت قالدىرىپ كەتكەن كورىنەدى، سابيلىك قۇمارلىق قويسىن با، «تەرەزەنىڭ جاقتاۋىنا» شىعامىن دەپ جەرگە قۇلاپ تۇسكەن. ونى دجوزەفتىڭ باسى امان الىپ قالعان. ءبىر جىل وتكەننەن كەيىن تاعى ءبىر تاڭعالارلىق وقيعا ورىن الادى.
دجوزەف فيگلوك تاعى كوشەدە الگى ءۇيدىڭ جانىنان ءوتىپ بارا جاتقان كەزدە، باياعى بالا تاعى ونىڭ باسىنا قۇلاپ ءتۇسىپ، امان قالادى. بۇل نە، كەزدەيسوقتىق پا؟ ەڭ ءبىر قۋانارلىعى، ەكى رەت قايتالانعان بۇل سايكەستىكتەن ەشكىم دە زارداپ شەككەن جوق.
«پەرىشتەسى قاققان بالا» ايتەۋىر امان. ءبىراق ءومىر بولعان سوڭ، ۇقساس وقيعالار ورىن الا بەرەتىنى راس. 1966 -جىلى ءتورت جاسار بالا رودجەر لوزەر امەريكانىڭ سالەم قالاسىنىڭ ماڭايىنداعى تەڭىزدە سۋعا كەتىپ قالا جازداعان. باقىتىنا قاراي، ونى ەليس بلەيز اتتى ايەل قۇتقارىپ قالعان. ال رودجەر 12 جاسقا كەلگەندە ءدال وسى جەردە تەڭىز جاعاسىندا شومىلىپ ءجۇرىپ، سۋعا كەتكەن ءبىر ەر كىسىنى جاعاعا الىپ شىققان. ال بىلىسە كەلگەندە، ول ەر ادام باياعى ءوزىن قۇتقارعان ايەلدىڭ كۇيەۋى بولىپ شىققان كورىنەدى.
جالپى، ادام بالاسىنىڭ جاقسى نارسەنى عانا ويلاۋ قاجەت ەكەنىن مىنا ءبىر مىسالدان- اق اڭعارۋعا بولار. يتاليانىڭ بەلگىلى كينو اكتەرى مارچەللو ماسترويانني «مەن باقىتتى بولعان ءۇي، ول دا وتقا وراندى» دەگەن ءاندى ءجيى ايتادى ەكەن.
ەندى تانىمال ءان بولعان سوڭ، اۋەنىن سالاتىن شىعار. ءبىراق وسى ءان وعان باقىت سىيلاي قويعان جوق. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە مارچەللو وسى اۋەندى دوستارىنىڭ الدىندا داستارقان ۇستىندە ايتىپ وتىرعان ساتتە، ونىڭ ەكى قاباتتى تاۋ بەتكەيىندەگى ساياجايى جانىپ كەتكەن كورىنەدى.
1898 -جىلى جازۋشى مورگان روبەرتسون «سەرگەلدەڭ» اتتى رومان جازادى. ءبىراق ونىڭ داڭقى كەيىن شىعادى. بۇل ەڭبەگىندە جازۋشى «تيتان» اتتى كەمەنىڭ الىپ مۇحيتتا ءجۇزىپ كەلە جاتىپ، ايسبەرگكە سوعىلعانىن ارقاۋ ەتەدى. ەكى جاستىڭ ماحابباتى، اپاتقا ۇشىراعان كەمەدەگى بايلار مەن كەدەيلەردىڭ ءومىرى، امان قالعان ادامداردىڭ كەيىنگى تاعدىرىن ءسوز ەتكەن جازۋشى ارادا 14 جىل وتكەن سوڭ ءدال سول وقيعانىڭ ومىردە ورىن الاتىنىن بىلگەن جوق. ەڭ ءبىر قىزىعى، مورگان روبەرتسوننىڭ «سەرگەلدەڭ» اتتى سول كىتابى 1912 -جىلى ايسبەرگكە سوعىلىپ، اپاتقا ۇشىراعان «تيتانيكتىڭ» بورتىندا بار بولىپ شىققان.
كەيىن «سەرگەلدەڭ» رومانىنداعى «تيتان» الىپ كەمەسى مەن «تيتانيكتەگى» وقيعالار ءبىر- بىرىنە ۇقساس ەكەنى انىقتالعان. روماندا كەمەگە جولاۋشىلاردىڭ شەكتەن تىس كوپ بولعانى، كورابل كاپيتانىنىڭ ساۋاتسىز باسقارۋى، قۇتقارۋ قۇرىلعىلارىنىڭ جەتىسپەۋى دە ءسوز بولادى. اپاتتى جاعدايدى سۋرەتتەگەن «سەرگەلدەڭ» رومانى 14 جىل وتكەن سوڭ، ءسويتىپ، «تيتانيكپەن» بىرگە سۋعا كەتەدى.
ءبىراق «قۇداي ساقتاعاندى ساقتايدى» دەگەن راس. 1939 -جىلى ءدال وسى «تيتانيك» اپاتقا ۇشىراعان اتلانتيكا ماڭايىندا تاعى ءبىر «تيتانيان» اتتى كەمە ءجۇزىپ كەلە جاتادى. كەمە كاپيتانىنىڭ مىقتىلىعى بولار، ءبىر كەزدە ايدىندا ايىرىپ بىلۋگە بولمايتىن قاراۋىتقان بۇلىڭعىر ءبىر الىپ سۇلبانىڭ كولەڭكەسىن كورىپ، كورابلدى وڭعا بۇرۋعا بۇيرىق بەرەدى. «كەمەدەگەنىڭ جانى ءبىر» ەمەس پە، بۇل وقىس بۇرىلىستان قاننەن- قاپەرسىز تۇرعان جولاۋشىلار وقيعانىڭ جاي- جاپسارىن بىلمەي جاتىپ، شۋ شىعارادى. ءبىراق از عانا زاقىمدانىپ، الىپ مۇزتاۋدى جاناي وتكەن «تيتانيان» اپاتقا ۇشىراماي امان قالادى. مىنە، ءۇش كەمە. «تيتان»، «تيتانيك» پەن «تيتانيان». مۇنىڭ ءبارى كەزدەيسوق ورىن الىپ جاتقان وقيعا دەسەك تە، تاريح كەيبىر ساتتەردى اينا- قاتەسىز قايتالاپ وتىراتىنى اقيقات.
1664 -جىلدىڭ بەسىنشى جەلتوقسانىندا ۋەلستىڭ جاعالاۋىندا جولاۋشىلار كورابلى سۋعا باتىپ كەتەدى دە، حيۋ ۋيليامس اتتى جالعىز جولاۋشى امان قالادى. ءبىر عاسىر وتكەن سوڭ وسىعان ۇقساس وقيعا تاعى قايتالانادى، تاعى ءبىر كەمە اپاتقا ۇشىرايدى. جالعىز عانا جولاۋشىنىڭ كورەر جارىعى بار ەكەن. ونى دا اتى- ءجونى حيۋ ۋيليامس بولىپ شىعادى. ارادا تاعى ءبىر عاسىر، 100 جىل ءوتتى. 1860 -جىلى 10 بالىقشى مىنگەن ۇلكەن قايىق تەڭىز داۋىلىنا تاپ بولىپ، بارلاعى دا جان تاپسىرادى. تاعى دا حيۋ ۋيليامس دەگەن بالىقشى امان قالادى.
جالپى، بۇل قاراپايىم ومىردە ورىن الىپ جاتقان وقيعالار. ءبىراق تاريحتى جاسايتىن تۇلعالاردىڭ تىرشىلىگىندە دە ۇقساستىقتار جەتەرلىك. مىسالى، ءبىر داۋىردە ءومىر سۇرگەن گيتلەر مەن رۋزۆەلتتىڭ تاعدىرىن الايىق. ولاردىڭ سىرتقى كەسكىن كەلبەتى بولەك پىشىندەس بولعانىمەن، ءومىرباياندىق عۇمىرى ءبىر- بىرىنە ۇقساس.
ەكەۋى دە 1933 -جىلى بيلىككە كەلدى. ا ق ش پرەزيدەنتىنىڭ يناۋگۋراتسياسى بولىپ جاتقان ساتتە، نەمىستىڭ رەيحستاگىندا دەپۋتاتتار گيتلەردىڭ بيلىكتەگى وكىلەتتىلىگىن كەڭەيتۋ تۋرالى داۋىس بەرىپ جاتتى. ەكى بيلەۋشى دە التى جىل ۋاقىتتىڭ ىشىندە ءوز ەلدەرىن كۇردەلى داعدارىستان الىپ شىقتى. ءبىراق ولاردىڭ ءولىمى دە ءبىر-بىرىنە جاقىن ۋاقىتتا ءوتتى. ەكى بيلەۋشى 1945 -جىلدىڭ ساۋىرىندە اراسىنا 18 كۇن سالىپ ومىردەن ءوتتى.
ءبىراق قانشاما ۇلى بيلەۋشى، اۋليە بول، ءبىراق ولىمنەن ەشكىم قاشىپ قۇتىلا العان جوق. كەيبىر جۇلدىزناماشىلار XVI ليۋدوۆيككە 21 سانىنان قورقۋدىڭ قاجەتتىلىگىن ەسكەرتكەن كورىنەدى. ءاربىر ايدىڭ 21 ى كەلگەن كۇنى ول ەشقايدا شىقپاي، ەشكىمگە كورىنبەي، جاتىن بولمەسىندە جاتىپ الاتىن كورىنەدى. ءبىراق «جاماننىڭ ساندىراعى كەلەدى» دەگەن راس ەكەن، 1791 -جىلدىڭ 21 -ماۋسىمى كۇنى ليۋدوۆيك پەن ونىڭ ايەلى تۇتقىندالادى. 1792 -جىلدىڭ 21 -قىركۇيەگىندە فرانسيادا حانزادالىق بيلىك جويىلىپ، مەملەكەت رەسپۋبليكا بولىپ جاريالانادى. ال 1793 -جىلدىڭ 21 -قاڭتارىندا XVI ليۋدوۆيك ءولىم جازاسىنا كەسىلەدى. ءسويتىپ، «21» سانى اقىرى ليۋدوۆيكتىڭ تۇبىنە جەتتى.
ءيا، نە تولقىتسا، سونىڭ مۇڭىن تارتاسىڭ. بۇل ەندى اقيقات. ءبىراق كەزدەيسوقتىق پەن سايكەستىك ومىردە كەزدەسكەن سايىن وعان تاڭعالۋدان باسقا ارەكەت بولمايدى. مىسالى، ا ق ش پرەزيدەنتتەرىنىڭ كوپشىلىگى «0» - مەن اياقتالاتىن جىلى قايتىس بولادى ەكەن. لينكولن (1860)، گارفيلد (1880)، ماككينلي (1900) ءوز اجالىنان قايتىس بولسا، كەننەدي 1960 -جىلى قاستاندىقپەن ءولتىرىلدى. گارريسون 1840 -جىلى وكپەسىنە سۋىق ءتيىپ باقيلىق بولدى. حاردينگ 1920 -جىلى جۇرەك تالماسىنان كوز جۇمدى. رەيگانعا 1980 -جىلى قاستاندىق جاسالدى.
مۇقىم دۇنيەگە تانىمال عۇلامالاردىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ قاي جىلى، قاي كەزدە ولەتىنىن بولجاعان مىقتىلار دا بولادى. ماسەلەن، جازۋشى مارك تۆەننىڭ 1835 -جىلى تۋعانى ءمالىم. سول كۇنى جەر شارى ماڭىنان گاللەيا كومەتاسى ۇشىپ وتكەن. جازۋشى 1909 -جىلى ءوزىنىڭ كۇندەلىگىنە مىنانداي ءسوز قالدىرعان: «مەن بۇل الەمگە گاللەيا كومەتاسىمەن بىرگە كەلدىم جانە بىرگە كەتەمىن». بۇل بولجام اقيقاتقا اينالدى. 1910 -جىلى گاللەيا كومەتاسى جەر وربيتاسىنان كورىنگەندە، مارك تۆەن ومىردەن ءوتتى.
تاريحتى تارازىلاعان ادام مۇنداي ۇقساستىقتار مەن كەزدەيسوق سايكەستىكتەردىڭ كوپ بولاتىنىنا كوز جەتكىزەدى. ءبىراق تىرشىلىكتە قاي نارسە ورىن الماسىن، توقەتەرى، ءبارىنىڭ ءساتتى، ناتيجەلى اياقتالعانىنا ەشتەڭە جەتپەيدى.
بەرىك بەيسەن ۇلى
«ايقىن»