سيىر قايىرعاندا سوڭىنان قۋمايدى - ءسابي كوزىممەن
ادەبيەتشىنىڭ اڭگىمەسىنەن.
ادامنىڭ ءسابي شاعىنداعى تام- تۇم ەسىندە قالعاندارى شاعىن كوركەم دۇنيەلەرگە بەرگىسىز اسەرلى كورىنەدى. ول بىرەۋدە ەندى تالپىنىپ، جۇرە باستاعان كەزدەن، ال ءبىرقاتارىندا ودان كەيىندەۋ جادىندا ساقتالادى بىلەم.
مەنىڭ ەكى جاستان ءسال اسقان كەزىمنەن كوپتەگەن كورىنىستەر ەسكى فوتوسۋرەتتەردەي كوز الدىمدا قالىپتى. ولاردا باعزى ءومىر حالى بوياماسىز، ءسابي كوڭىلىمەن كىرشىكسىز كورىنەدى.
تۋعان جەر
ءبىزدىڭ ءۇي مەن تۋعان شايىرعا كوشتى.
ءۇيدىڭ الدىنان سىلدىراپ بۇلاق اعىپ جاتاتىن. ۇلكەن، اتتاپ وتە المايسىڭ. سەبەبى تاۋدان اققان بۇلاقتاردىڭ دەنى وسىندا قۇيىپ، ەداۋىر ارنا جاساعان. سۋى ءمولدىر، مۇزداي، دەنەڭە تيسە تۇرشىكتىرىپ جىبەرەدى. كۇندە مەن قۇرالپى بالالار سونىڭ بويىندا ويناپ جۇرەمىز. وندايدا شەشەم: «سۋىن ىشپەڭدەر، تاماقتارىڭا سۇلىك قادالىپ قالادى،» - دەپ ەسكەرتەتىن.
شايىر باسى ءار جەر- ءار جەردە باقشالىقتار. ولاردىڭ ءىشى قىزىلدى- جاسىلدى جايناعان جەمىستەر، كوكونىس تۇرلەرى. قىپ- قىزىل قىزاناقتارى قاپتاپ وسكەن، ساباقتارى وزىمنەن بيىك ورمانداي كورىنەتىن باقشالىق ىشىندە، اتىزدار اراسىنداعى سۇرلەۋلەرمەن كەلە جاتاتىنىم ەسىمدە.
سول كەزگى شايىر باسى مەن كورگەن سۇلۋ دۇنيەنىڭ ەڭ اسەرلىسى ءتارىزدى.
تاعى دا كىتاپپەن كەزدەسۋ
كۇزدە اپام باليا جەتىگە تولماي- اق مەكتەپكە وقۋعا باردى. ءبىر كۇنى ول قولىنا كىتاپ، داپتەر، قارىنداشتار الا كەلدى. ادەمى دۇنيەلەر، كوزىمدى جەپ بارادى. مەن جىرتىپ تاستايدى دەگەن ويمەن بولار، ولاردى قولىم جەتپەيتىن جۇك ۇستىنە قويدى دا، ءوزى شىعىپ كەتتى. ەكى كوزىم الگى زاتتار جاقتا. اعاش باسىنداعى تورعايدى اڭدىعان مىسىقتاي، تەلمىرىپ قاتتىم دا قالدىم. ءبىراق الۋعا يەسىنەن قورقاتىن سياقتىمىن.
كەشكىسىن ۇيدە شام جاعىلىپ، ءبارىمىز ورىنعا وتىرعاسىن باليا الگى كەرەمەتتەردى قاراي باستادى. اق قاعازعا «شيىرىپ» جازىپ وتىر. ونىڭ بۇل ونەرىنە تاڭدانىپ قاراپ قويامىن. سوسىن ءجايلاپ قانا قاسىندا جاتقان كىتاپتى الدىم. بەتتەرىن پاراقتاپ، سۋرەتتەرىن قارادىم. ادام، ات، ءيت، ءۇي، ماشينا، بالالار... دۇنيەنىڭ بارلىق قىزىعى مەن قىمباتى بۇعان قالاي سىيدى ەكەن دەپ تاڭداناتىن سەكىلدىمىن. ال، مىناۋ قاۋىن، قاربىز، الما، قىزاناق... بۇلار مۇنىڭ ىشىنە قالاي ءتۇستى ەكەن؟
اسىرەسە، اپام ءبىر ۇشكىر تاياقشانى بىردەڭەگە تىقىلداتىپ- تىقىلداتىپ الىپ، قاعاز بەتىمەن سىرعىتا جونەلگەندەگى ىزدەرى تىم سيقىرلى كورىنەدى.
تەزىرەك مەكتەپكە بارسام دەپ ارماندادىم.
ءبىر كۇنى الگىلەردى قولىما ءتۇسىردىم دە... تاياقشانى ۋىسىما قىسا ۇستاپ، سۋرەت سالىپ، جازعان بولدىم. بۇل ءۇشىن ىلە ءتيىستى جازاسىن الدىم دا.
سيىر قايىرعاندا سوڭىنان قۋمايدى
ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ باليا ەكەۋمىزدى شايىردىڭ تەرىستىك- باتىس شەتىندەگى اۋىلعا جۇمسادى. مەن سوڭىندا، تىپىڭداپ كەلەم. الگى اۋىلعا جەتتىك. ۇيلەرىنىڭ ماڭى تولى سيىر. ءبىر- ەكى ايەل سيىر ساۋىپ وتىر، ءبىر- ەكى كىسى دە سول ماڭدا ءجۇر. اپام مەنىڭ قاسىمدا ەرەسەك ادام ءتارىزدى، الگىلەرمەن ءبىر نارسەلەر تۋرالى اڭگىمەلەسىپ تۇر.
ۇيگە قاراي جۇردىك. الدىمىزدان ءبىر جىگىت شىقتى. ەتىگىنىڭ سىرىسىنە دەيىن قايىرىپ قويعان قونىشىنا قىستىرۋلى جۋان ساپتى، ورمەلى اۋىر قامشىنى الىپ، ماعان ۇسىندى:
- ءما، انا ءبىر سيىردى قايىرىپ كەل. - ءوزى قولىن قالتاسىنا سالىپ، شىرەنىپ تۇرىپ الدى. بەتىنە قاراسام - كۇلىپ تۇرعان سياقتى. قامشىنى بىلعالاقتاتا جوعارى ارەڭ كوتەرىپ، شەتكە شىعىپ بارا جاتقان قىزىل الا سيىردىڭ سوڭىنان ىلەسىپ بەردىم.
- ءاي، توقتا، بەرى كەل، - دەپ داۋىستادى الگى جىگىت. قايتىپ كەلگەسىن ول: «مالدى قايىرعاندا ارتىنان قۋمايدى، الدىنان وراۋ كەرەك،» - دەپ اقىلىن ايتتى دا، تالتاڭداي باسىپ الگى سيىرعا قاراي كەتتى.
اۋىل ارىقباي ناعاشى اتامىزدىكى ەكەن. ول شايىر بويىنىڭ اتى اڭىزعا اينالعان العىر ويلى ادامدارىنىڭ ءبىرى بولىپتى. ال، الگى جىگىت - ناعاشى اعام ءدالۋباي ەكەن. قۋلىعى، يۋمورى بار كىسى. ۇلكەن ناعاشى اعام ۇلجىگىت سيىر فەرماسىنىڭ باسقارۋشىسى بولىپتى.
دوساننىڭ مول كارتوبى
شايىردىڭ وڭتۇستىك- باتىسىنداعى ءمۇيىستىڭ ارعى قولتىعىندا - دوسان قونىسى. مول سۋلى بۇلاقتارى، ۇنەمى تولىپ، سۋى تومەن بەتكەيگە اعىپ جاتاتىن ۇلكەن اۋدانى (توعان) بار. تومەنگى جاعى ول كەزدە اۋماقتى ەگىستىك القاپتار بولاتىن. شايىر باسىندا قولايلى ءۇي بولماي، قارا كۇز تۇسە سول دوسانداعى تاس ۇيگە كىردىك.
اكەم ءالى ورسكىدەن كەلمەگەن ەدى. شەشەمىز قارۋلى ادام، قىستىڭ قامىن جاساپ باعۋدا. ءبىر كۇنى ماكەڭ، باليا جانە مەن تاۋدىڭ تومەنگى ەتەگىندەگى ەگىستىك القاپقا ءتۇسىپ، كارتوپ جينادىق. ءبىر- ەكى كۇندە ءۇيدىڭ ورتاسىن ءبولىپ تۇرعان ۇلكەن پەشتىڭ ارتى كارتوپقا لىق تولدى.
مەن ونداي ءتاتتى، ءىرى كارتوپتى ءالى جەپ كورگەم جوق.
دوساننىڭ، ودان قاشىقتاۋ اندەمەنىڭ بالالارى باۋىرمال، ۇيىمشىل- اق، قىس بويى 2- 3 شاقىرىم شايىر مەكتەبىنە تاڭەرتەڭ ەرتە تۇرىپ، بىرگە بارىپ قايتىپ ءجۇردى. جولدان بۇرۋلاۋ بولسا دا، اندەمەنىڭ بالالارى دوسانداعى ءبىزدىڭ ۇيگە تاڭ الاگەۋىمدە سوعىپ، باليا قورقار دەپ، ەرتىپ الا كەتەدى.
ورالۋ
اقشەكەم كۇندە قۇدايىنا سىيىنىپ، اكەمدى ۋايىمداپ وتىراتىن.
- ولار نەگە اينالدى ەكەن؟ كەلەتىن ۋاقىتى بولدى- اۋ ءوزى، - دەي بەرەدى.
سوسىن ماعان تەرگىزىپ، شۇبەرەككە ءتۇيىپ العان 41 قۇمالاعىن الىپ، ولاردى «سويلەتە» باستايدى. ءبارىمىز ەنتەلەپ بىرەسە وسى ءبىر جۇمباق سىرلى قۇمالاقتارعا، بىرەسە اقشەكەمنىڭ اۋزىنا قارايمىز. ول كىسى كوپ ويلانادى، جوريدى، سوسىن:
- مىناۋ - وكشە، كوتەرىڭكى، بەلى جەڭىل، قورجىنى اۋىر ەكەن... الدى - اشىق، اۋىلعا ات باسىن تىرەپ تۇر عوي ءوزى... دۇشپان دا بەتىن بۇرىپ اكەتكەن ەكەن، - دەيدى. اكەمىز كىرىپ كەلگەندەي، ءۇي ءىشى كوڭىلدەنىپ سالا بەرەدى.
بىردە ءبارىمىز تۇسكى استى ءىشىپ وتىر ەدىك، سىرتتا الدەكىمدەردىڭ داۋسى ەستىلىپ، ىلە ۇيگە كورشى ايەل قۋانىشپەن سويلەي كىردى.
- ءسۇيىنشى! ءسۇيىنشى! نەعىپ وتىرسىڭدار، ەي، ىڭكەڭ كەلدى! سىرتقا شىقسام، ەسىك الدىندا تۇر. اسپاننان تۇسكەندەي ۇستەرىڭە كىرىپ بارمايىن دەپ، بىرەۋىڭىزدىڭ شىعۋىڭىزدى كۇتىپ تۇر ەكەن...
كورشىنىڭ سوڭىنان اكەم كىرىپ كەلە جاتتى.
ول بىزدەردى بەتتەرىمىزدەن ءسۇيىپ ءجۇر.
- قۇمالاعىم جاڭىلماعان ەكەن... اينالايىن، امان- ساۋ، كەلدىڭ بە؟ - دەپ، اقشەكەم بالاسىنىڭ امان- ساۋ ورالعانىنا ءماز.
اكەم بازارلىقتى كوپ اكەلىپتى. ۇلكەن قاپشىقتان شىعارىپ جاتىر، شىعارىپ جاتىر... بارىمىزگە كيىم- كەشەك: ۆەلۆەت بەشپەتتەر، شالبارلار، كويلەكتەر، بالياعا باتەڭكە، اجارلى ماتالار، تاتتىلەر... ءبىراز اقشا اكەلىپتى. شىنتاقتاي سارى چەمودان دا بۇيىمعا تولى ەكەن.
شايىرمەن قوشتاسۋ
كوكتەم شىعا ءبىز ۇستىرتكە كوشتىك. سام، بەينەۋ وڭىرىندە ۇلكەن شارۋاشىلىقتار ۇيىمداستىرىلىپ، اۋىلدار بوي كوتەرىپ، مەكتەپ، اۋرۋحانالار جۇمىس جاساي باستاعالى بىرنەشە جىل بولعان ەكەن. مىنە، سول مالدى، ءورىستى وڭىرگە ءبىز دە جول تارتقالى تۇرمىز. ءۇيدىڭ جۇكتەرى، قوزى- لاقتى ەكى- ءۇش ۇساق مال ماشيناعا تيەلگەن. شوپىرى - بىزگە ناعاشى بوپ كەلەتىن قانجان اققۇلوۆ. اقشەكەم مەن ءىنىم كابينادا، اكەم، شەشەم جانە جاسىم بەسكە اياق باسقان مەن ۇستىندەمىز. بىرنەشە ءۇي، بىرنەشە ماشينا جولعا شىققالى تۇر.
جالپاق، تەگىس كوك تاستاردى تاۋلى ءوڭىر داستۇرىمەن كەدىر- بۇدىرسىز، قىرىنان اسەمدەپ قالاعان مەكتەپ قابىرعاسىنا تاعى ءبىر كوز توقتاتتىم... باليا وقۋ جىلى اياقتالعاسىن كەلمەك.
شايىر باسى ابىر- سابىر. جىلاپ قوشتاسىپ جاتقاندار، بىلتىر كوشىپ كەتكەن باۋىرلارىنا سالەم ايتىپ، سالەمدەمە جولداعاندار...
ماشينا قوزعالىپ ءجۇرىپ كەتتى، ءبىز ولاردان ۇزاي بەردىك، ولار ورامال بۇلعاپ قالا بەردى... قوشتاسۋ قانداي قيىن! شەشەم دە كوزىن سۋلاپ الدى. ال، اكەم ارتىنا قاراي- قاراي ويلى جۇزبەن وتىر.
شايىردان الىستاي تۇستىك. اينالاعا، كوك جۇزىنە جالت- جۇلت قاراپ قويامىن. توبەمىزدە تاۋ قىرانى ۇشىپ ءجۇر. ول بىزبەن قوشتاسقانداي بىرنەشە اينالىپ، تاۋ اسىپ كەتكەنشە سوڭىنان قاراۋمەن بولدىم. كەنەت ماشينا سەلك ەتتى. كوكتەن كوزىمدى تايدىرىپ اكەتتىم. ارتىما قاراسام، ەگىستىككە سۋ اعىزاتىن سالمادان وتكەن ەكەنبىز. شايىردان شىققالى جۇرەسىمەن وتىرعان اكەم ەندى ورنىعىپ وتىردى.
- جارىقتىق، ساندىقتاس ءمىز باقپاي ءالى تۇر، - دەدى اكەم مەن شەشەم تاۋ باسىندا تۇلعالانعان الىپ جارتاسقا قاراپ.
ءبىرازدان سوڭ اكەم:
- مىنە، شەرقالا دەگەن قاسيەتتى تاۋ وسى، - دەدى، بەينە قولمەن قۇيىپ قويعانداي وقشاۋ تاۋعا جاقىنداعانىمىزدا.
مەن ءوزىمدى جاڭا، ۇلكەن الەمگە ەنىپ كەلە جاتقانداي كوردىم. جان جاعىما ەلەڭدەپ قاراي بەردىم.
تاۋ مەن دالانىڭ اراسىندا
ەرەسەكتەردىڭ مان اتا اسۋىنان ءوتۋ جايىن ۋايىمداپ كەلە جاتقانى قۇلاعىمدا.
تاۋلى ءوڭىر كۇنى بۇلىڭعىر، شىق- شىلاۋعا اينالدى. مەن دە كابينادامىن.
اۋليەگە قۇرمەت ءراسىمى بولار، مان اتاعا قوناتىن بولدىق. ۇلكەن كۇركە تىگىلىپ، بىرنەشە ءۇيدىڭ جانى، جۇرگىزۋشىلەر سوندا شاي ءىشىپ، تاماقتانۋعا كىرىستى. تىكشيگەن بيىك ەت قالبىرلارى بىرىنەن سوڭ ءبىرى جارىلىپ جاتىر. ءبىر كىسى، قانجەكەڭ- اۋ دەيمىن، الگى قالبىرلاردى كولدەنەڭىنەن وتكىر پىشاقپەن كەسىپ، ءبىر- بىرىنە كيگىزىلىپ جابىلاتىن بۇيىم ەتىپ شىعاردى.
- ءما، شاي سالۋعا بولادى.
شەشەم قالبىردى قولىنا الىپ، اينالدىرىپ قاراپ وتىر.
... ەرتەسىنە اۋليەلەر قولداپ، مان اتادان وتتىك تە كەتتىك.
ءۇستىرتتىڭ ۇلانعايىر جازىعىنا شىعا كەلگەندە، بۇعان دەيىن تاۋ- تاستىڭ اراسىندا وسكەن ماعان الداعى شەكسىز كەڭىستىك ىشكە تارتقان دەمىمدى كەۋدەمنەن قايتا سۋىرىپ بارا جاتقانداي كورىنگەن ەدى. ماشينا دا سول لەپپەن ىلگەرى تارتىلعانداي، دالانىڭ تەگىس جولىندا زاۋلاي جونەلدى!
جالعاسى بار
جازۋشى، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى مىرزاعالي ىڭىربايەۆ
«جۇلدىز» جۋرنالى