ن. نازاربايەۆ. ونەردىڭ ءورىسى كەڭ

استانا. قازاقپارات - ەلباسى ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ «ۇلى دالا ۇلاعاتتارى» اتتى كىتابىنىڭ جالعاسىن ۇسىنامىز.  

***

ەگەر ءبىز مەملەكەت بولىپ تۇرعىمىز كەلسە، ءوزىمىزدىڭ مەملەكەتتىگىمىزدى ۇزاق ۋاقىتقا مەڭزەپ قۇرعىمىز كەلسە، وندا حالىقتىڭ رۋحانياتىنىڭ باستاۋلارىن
 تۇسىنگەنىمىز ءجون.

تالانتسىز حالىق بولمايدى. دەمەك، تالانت بار جەردە تالعام بار. ال تالعامنىڭ دا تاريحى بار. قاي حالىقتىڭ تاريحىن الىپ قاراساق تا، ونىڭ عۇمىرباياندىق جولىندا ونەردىڭ دامۋ، وركەندەۋ بەلەستەرى كورىنىپ جاتادى. تۋعان حالقىمىزدىڭ قادىر- قاسيەتىن ەرەكشە باعالاعاندىق پا، الدە ونىڭ ونەر قازىناسىن جاقسى بىلگەندىكتەن بە، ءبىزدىڭ حالقىمىز دۇنيە جۇزىندەگى بار حالىقتىڭ ىشىندەگى ەڭ تالانتتىسى، ەڭ ونەرلىسى سياقتى بولىپ كورىنەدى.

جاس كەزىمنەن ءوزىم دە ونەرگە جاقىن بولدىم. مەكتەپتە جۇرگەندە ءان-كۇيگە، ادەبيەتكە وزگەلەردەن گورى ەتەنە بەيىم بولدىم دەپ ايتۋىما بولادى. بۇل ادەت ماعان ءومىر بويى ءارى سەرىك، ءارى كومەكشى بولدى.

قازاقتا «جىگىتكە جەتى ونەر دە از» دەگەن ادەمى ءسوز بار. راس ءسوز. كەز كەلگەن ونەردى مەڭگەرگەن ادام وزگەلەردەن ەرەكشەلەۋ بولىپ تۇرادى. ال كوپ ونەردى مەڭگەرگەن ادام قوعامنىڭ قۇرمەتىندە، حالىقتىڭ الاقانىندا بولادى.

ونەرلىنىڭ ەڭسەسى بيىك، ءباسى باعالى ەكەنىن بالا كەزدەن سەزىنىپ وستىك. ءبىزدىڭ اۋىل ونەر يەلەرىن اسا قۇرمەتتەيتىن. انام ءالجاننىڭ ءسوز سايىستاردا جارقىلداپ، ازىلمەن جەڭىپ، اينالاسىن قالجىڭ مەن شۋاقتى كۇلكىگە بولەپ وتىراتىنى ءالى كۇنگە جىرداي ايتىلادى. انا سۇتىمەن بەرىلەتىن وسىناۋ يگى قاسيەت ادام بولمىسىنا اجىراعىسىز داريدى.

ال مەملەكەتتىڭ رۋحاني- مادەني دامۋى ونىڭ بولاشاعىنا جارقىن جول اشادى. مەملەكەت تە - ونەردىڭ قولداۋشىسى. ويتكەنى، ونەردىڭ ءورىسى كەڭ، ونەرلى حالىقتىڭ وركەنى ۇزاق. حالىقتىڭ باي مادەنيەتى مەن ادەبيەتىن، ونەرى مەن عىلىمىن دامىتۋ، سالت-ءداستۇرىن قۇرمەتتەۋ، ونى جاڭا زامان تالابىنا ساي وركەندەتىپ وتىرۋ - مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ ەڭ ماڭىزدىسى. ەندەشە، ونەر - حالىقتىڭ سارقىلمايتىن رۋحاني قازىناسى.

تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى حالىقتىڭ تۇرمىس-تىرلىگىندە كوپتەگەن قيىنشىلىقتار بولدى. كوپ نارسە جەتپەي جاتتى. ءبىراق سوعان قاراماستان، مەملەكەتىمىز ازاتتىقتىڭ العاشقى جىلدارىنان باستاپ ەل مادەنيەتىنە قولداۋ كورسەتۋدىڭ سىندارلى باعدارلاماسىن جاساپ، رۋحانياتتىڭ شەتتەپ قالماۋىنا بارىنشا جول اشۋدىڭ باعىتىن ۇستاندى. «ورازا، ناماز - توقتىقتا» دەگەن ءسوز بار. ءبىراق بۇل ءسوزدى ۋاقىتشا قيىندىقتان قاشۋدىڭ امالى دەپ قابىلداۋعا بولمايدى. ەگەر ءوز ماقساتىڭدى جان-جاقتى تۇسىنسەڭ، قايتا قيىن كەزدە قايراتتان، تار كەزدە تاۋەكەل ەت. سوندا جان دۇنيەڭ جاراسىمىن تابادى.

1993-جىلى قازاقستاننىڭ مادەنيەتىنە - ادەبيەتى مەن ونەرىنە ەلەۋلى ەڭبەك سىڭىرگەن، وتان رۋحانياتىنىڭ دامۋىنا كەزىندە ەرەن قولتاڭبا قالدىرعان، ەسىمدەرى ەل قۇرمەتىنىڭ بالاماسىنداي ايتىلاتىن قايراتكەرلەردى قولداۋ ماقساتىندا ءجۇز ادامعا پرەزيدەنتتىك ستيپەنديا تاعايىندادىق.

قاراجات جاعىنان بۇل سول كەزدە جوقتان بار جاساۋدىڭ كورىنىسى بولاتىن. زامان قانداي قىسپاققا السا دا، ءبىز وسى ءتىزىمدى جىل سايىن، جيىرما ءۇش جىلدان بەرى تۇراقتى تۇردە جالعاستىرىپ كەلەمىز. قازىر دە سول كەزدەگى سەكىلدى ءجۇز ادامعا ستيپەنديا بەرىلىپ ءجۇر. سونىڭ ىشىندە ەلگە ەرەكشە ەڭبەك سىڭىرگەن، رۋحانيات تاريحىندا وزىندىك قولتاڭباسى بار ەلۋ قايراتكەرگە ەلباسى ستيپەندياسى، ال قازىرگى تاڭدا ونەر مەن ادەبيەت سالاسىندا بەلسەندى ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن ەلۋ ادەبيەت پەن ونەر وكىلدەرىنە مەملەكەتتىك ستيپەنديا بەرىلۋدە.

مۇنىڭ سىرتىندا جىل سايىن جاس تالانتتارعا بەرىلەتىن «دارىن» مەملەكەتتىك جاستار سىيلىعى، عىلىمنىڭ جاس تولقىنىنا بەرىلەتىن ارناۋلى سىيلىقتار، شىعارماشىلىق جاستارعا جىل سايىن بەرىلىپ كەلە جاتقان اتاۋلى سىيلىقتار جانە بار.

بۇلارعا قوسىمشا جىل سايىن ەلەۋلى ەڭبەك ءسىڭىرىپ جۇرگەن وسى سالانىڭ جاس وزاتتارىنا «قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى» اتاعى بەرىلەدى. ەكى جىلدا ءبىر رەت ادەبيەت پەن ونەر سالاسىنداعى ۇزدىك شىعارمالارعا مەملەكەتتىك سىيلىق تاعايىندالادى. بۇل - وزىق ونەردى قۇرمەتتەۋ مەن باعالاۋدىڭ ناقتى كورىنىسى.

وسى كەزەڭدە ادەبيەتتە رۋحاني جاڭعىرۋ، ۇلتتىق تۇلەۋ، حالىقتىق قاسيەتتەر قاپىسىز بوي كورسەتتى. ارينە، بۇل ورلەۋدەن ونەردىڭ باسقا سالالارى دا قاعىس قالعان جوق. ءبىراق ادەبيەت الدا ءجۇردى، الدىڭعى شەپتىڭ ايباتى دا، قايراتى دا بولا ءبىلدى.

بىزدە ساحنا ساڭلاقتارى، الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرىلگەن وپەرا جانە بالەت ونەرىنىڭ حاس شەبەرلەرى، كۇردەلى ءارى تاريحي جانرلار مەن مازمۇندىق جاعىنان ادامگەرشىل يدەيانى ۇستانعان كوركەم فيلمدەر بار.

الەمدىك كورمەلەردە ءوز تابىنۋشىلارىن تاپقان بەينەلەۋ جانە كەسكىندەمە ونەرىنىڭ وكىلدەرى، تاسقا جان ءبىتىرىپ، تەمىردەن ءتۇيىن تۇيگەن ساڭلاق ساۋلەتشىلەردىڭ شىنايى شىعارمالارى كوبەيۋدە. ۇلى دالانى عاسىرلار بويى عاجايىپ سيقىرىمەن، الۋان-الۋان مەكتەبىمەن باۋراپ كەلە جاتقان قۇدىرەتتى ءان ونەرى، عالامات قۇبىلىس رەتىندە ارعى-بەرگى جيھانگەز ونەر زەرتتەۋشىلەرىن تاڭعالدىرعان حالىق اندەرى مەن كۇيلەرى، مىڭ بۇرالعان بيلەرى، مىنە، وسىناۋ باعا جەتپەس ۇلى بايلىق بابادان بالاعا اسىل قازىنا، التىن كومبە بولىپ جالعاسىپ، وركەندەپ كەلە جاتىر.

قازاقستان - تەاتر ونەرىنە زور كوڭىل ءبولىپ وتىرعان مەملەكەت. بۇل كۇندە ەلىمىزدە ەلۋدەن استام رەسپۋبليكالىق تەاتر تۇراقتى جۇمىس ىستەۋدە. جىل سايىن مادەنيەت سالاسىنا مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن ميللياردتاعان تەڭگە قارجى ءبولىنىپ كەلەدى. باردى ۇقساتۋ جولىنداعى ورتاق جۇمىستا بىرىگىپ، جاناشىرلىقپەن قيمىلداساق - ەل مادەنيەتى ۇتادى، حالقىمىزدىڭ رۋحاني جاڭعىرۋ پروتسەسى جاڭا بيىككە كوتەرىلەدى.

ءبىزدىڭ تاريحىمىز پوەتيكالىق شىعارمالاردا نەعۇرلىم كوپ سومدالدى. اسا باي اۋىز ادەبيەتىنەن، ەپوستان باستاۋ الىپ، پوەتيكالىق جانردىڭ ورەسىنە شىققان قازاق پوەزياسى ۇلتتىق بولمىستى بەينەلەۋدىڭ، حالىقتىق ارمان-ماقساتتى كوركەمدىك-يدەيالىق تۇرعىدان بيىك دارەجەدە كەسكىندەۋدىڭ وزىق ۇلگىسىن كورسەتتى. تسەنزۋرانىڭ قاتال سۇزگىسى، كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ «قىراعىلىعى» كەزىندە دە رەتىن تاۋىپ، جۇرت كوكەيىندەگى ويدى تاپ باسىپ تانىپ، استارلاپ ايتقان كۇيى تاراتىپ جەتكىزۋدىڭ نەبىر ۇلگىلەرى دە وسى كەزەڭدە تۋدى.

قوعامنىڭ دەموكراتيالىق ۇردىستەرىن اۋەلگى كەزدە دابىرا داۋ-دامايعا، كەيىننەن سىپىرا ساياسي ساۋداگەرلىككە سالىپ، ودان سوڭ «بارا جاتقاننىڭ بالتاسىنا، كەلە جاتقاننىڭ كەتپەنىنە» جابىسۋمەن سىندارلى پىكىرتالاستىڭ سىنىن كەتىرىپ، شىرايىن بۇزعان كەزى دە بولدى. بۇعان دا رەنجۋدىڭ ءجونى جوق.

ويتكەنى، ءبىز ءالى اشىق قوعام قاتىناستارىنا دايىن ەمەس ەدىك، جابىق قوعامنىڭ پەردەسى سىپىرىلىپ تۇسكەن تۇستا تەكەتىرەستىڭ جەلىنەن بويىمىزدى اۋلاق سالا الماي سانسىراعانىمىز دا راس. نامىستى شەكتەن تىس قامشىلاعان دا كەز بولدى. ءبىراق، قالاي بولعاندا دا، قوعام جاڭا جولدىڭ ايىرىعىندا يگىلىك پەن ىزگىلىكتىڭ سۇرلەۋىن ءدال ايقىنداي الدى. بۇعان دەر كەزىندە باعىت-باعدار سىلتەگەن، حالىقتىق ارمان-ماقساتتىڭ ادال نىساناسىن كورسەتە العان زيالى قاۋىمنىڭ ازاماتتىق ۇستانىمىن ريزاشىلىقپەن ايتا جۇرەمىز. ادەبيەت پەن ونەردىڭ ابزال ميسسيالارىنىڭ ءبىرى دە وسى عوي.

شىندىعىنا كەلگەندە، ادامنىڭ رۋحاني الەمىنىڭ كەدەيلەنۋى قوعامنىڭ رۋحاني بولمىسىنىڭ جۇتاڭدانۋىنا الىپ كەلەدى. بۇل الەۋمەتتىك كاتەگوريانىڭ ارتىندا قوعامنىڭ رۋحاني قوزعاۋشى كۇشى بولىپ تابىلاتىن بولاشاق زيالى قاۋىمنىڭ كۇن تارتىبىنەن تۇسپەيتىن ماسەلەسى تۇر. جاڭا تۇرپاتتى مەملەكەتتىك قۇرىلىم جاساۋ پروتسەسىندە بۇعان ەرەكشە ءمان بەرىپ، ۇنەمى مەملەكەتتىك نازاردا ۇستاپ وتىرۋىمىز وڭ ناتيجەسىن بەردى.

كەڭەستىك قيراندى قۇرىلىمنان مۇرا بولىپ تەك قانا كەتەۋى كەتكەن ەكونوميكا، كەنەۋى كەپكەن تۇرمىستىق پروبلەمالار عانا قالعان جوق. ساعى سىنعان سانا، جۇنجىگەن رۋح قالدى. ءبىر كەزدە مادەنيەت مايەگى اتانعان ۇلكەندى-كىشىلى قۇرىلىمدار مەن ۇجىمدار رۋحاني كۇيزەلىستى باستان كەشىپ، سانانى تۇرمىس بيلەگەن كەزەڭدە، مادەنيەت وشاقتارى مەن ونەر وردالارىنىڭ ءبىرازى جابىلىپ تا قالدى. قىسقا ءجىپ كۇرمەۋگە كەلمەي جاتسا دا، ۇلتتىق ونەرگە، حالىقتىق رۋحانياتقا قول سوزدىق.

مەملەكەتتىڭ دامۋى - رۋحاني الەمىنىڭ دامۋىمەن تىكەلەي ساباقتاس. ادامنىڭ ەستەتيكالىق جانە ەتيكالىق تالعامى قاتار وسكەن جاعدايدا، ەلدىڭ دە زەردە- زەيىنى تولىعىپ، قوعامنىڭ مورالدىق كەلبەتى كەمەلدەنە تۇسەدى. قوعامنىڭ تازا كوڭىلى وسى كەزدە ءوزىنىڭ بويىنداعى تالعامنىڭ تالاپقا تولىقتاي جاۋاپ بەرۋىنە جول اشىپ، ۇلتتىڭ ءوزىن ءوزى تانۋ جاعدايى جاڭا بەلەستەرگە كوتەرىلەدى. زيالى قاۋىمنىڭ ۋاقىت الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگى ارتىپ، مادەنيەت قايراتكەرلەرىنىڭ ار تازالىعى مەن جان تازالىعى الدىڭعى ورىنعا شىعادى. ونەر سوندا قاناتىن كەڭگە جايادى. مادەنيەت سالاسىنداعى جالپاقشەشەيلىك پەن سىبايلاس جەمقورلىق سياقتى جامان ادەتتەر سوندا جويىلادى. اتاقتى اقىن فاريزا وڭعارسىن قىزىنىڭ: «تالانتتى بولۋ ءقاۋىپتى، تالانتسىزداردىڭ ىشىندە» دەپ جازعانى اركىمگە وسى تۇرعىدا وي سالۋى كەرەك.

حالقىمىزدىڭ قاسيەتتى دە قاسىرەتتى تاريحىندا ەرلىك پەن ەلدىكتىڭ ۇلگىسىن كورسەتكەن بابالارىمىز بەن باتىرلاردىڭ ءبىر شوعىرىنىڭ مەرەيتويلارى مەن استارى سياقتى ايتۋلى ءىس-شارالار ەلىمىزدىڭ ونەگەلى ءداستۇرىن قايتا جاڭعىرتۋدىڭ ەرەكشە تاعىلىمى بولىپ تاريحتا قالدى. وسىلاردىڭ ءبارىنىڭ ۇلتقا بەرەر تاعىلىمى وراسان زور، بارلىعى دا يگى ىستەر. حالىقتىق وسىناۋ ءتالىمدى تىرلىكتىڭ باستاۋشىسىنىڭ دا، قوستاۋشىسىنىڭ دا بولۋى - بىرلىكتىڭ ناتيجەسى.

ۇلتتىڭ ءوز رۋحاني الەمىن جاڭا، زاماناۋي ساتىعا كوتەرۋدەگى ەرەكشە ۇلەسى مەن وزىنە ەتەنە ءتان ماشىعى بار، سوندىقتان دا سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ ءوزى، تۇپتەپ كەلگەندە، ادامنىڭ رۋحاني الەمىنىڭ جۇتاڭدانۋىنا، ادامي قاسيەتتەرىنىڭ توزۋىنا الىپ كەلەتىنى داۋسىز. مادەني-رۋحاني الەم سىبايلاس جەمقورلىقتان تىس، نەگىزگى شەڭبەردەن وقشاۋ تۇرعان جايت بولىپ كورىنۋى دە مۇمكىن. ءبىراق بۇل - اسىعىس پىكىر.

ءبىز ادەتتە، جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىق دەگەن ءسوزدى ءجيى قولدانامىز. وسىعان ورايلاس جالپى ادامزاتتىق وركەنيەت دەگەن تىركەس تە تىلگە ورالىپ ءجۇر. ءبىراق وسى سوزگە تەرەڭ ءمان بەرىپ قاراساق، بۇلاي بولۋى مۇمكىن بە؟ ادامزات دامۋى مۇنداي قوسىندىنى قابىلداي المايتىن سىڭايلى. ارينە، ونىڭ ءبىر-بىرىنە ەتەنە قابىسىپ جاتقانداي كورىنەتىن كورشىلەس سيپاتتارى بولۋى عاجاپ ەمەس.

حالىق تا وزگە حالىقتاردان ۇيرەنەدى. وعان داۋ جوق. ءبىراق قازىرگى زاماندا ءوزارا تىندەسىپ، تاريحي سۇرلەۋىنەن ايىرىلىپ بارا جاتقان وگەي تىنىستى ونەردىڭ وزەگىندە ۇلتتىق رۋح جاتپاسا، ول ءبارىبىر ۇلتىمىزدىڭ ۇلى قازىناسىنا تولىق قوسىلا المايدى. حالقىمىزدىڭ: «ونەردى ۇيرەن دە، جيرەن» دەۋىندە، ءسىرا، ۇلكەن ماعىنا بار. ۇلگىلىنى ۇيرەنۋ قاجەت، ءبىراق جاماندى جانىمىزعا جاپسىرۋدان ساق بولعانعا نە جەتسىن؟ !

ونەر - ۇلتتىڭ رۋحاني كەلبەتى. مەملەكەتتىڭ مارتەبەسى مەن مەرەيىنىڭ شىنايى كورىنىسى. ونەرلى حالىقتىڭ وركەنى دە باياندى. «ەل ءىشى - ونەر كەنىشى» دەگەن ءسوز بەرتىندە پايدا بولعانمەن، ونىڭ ارعى بولمىسى تاريحي باستاۋلاردان ءتىل تارتىپ، حالقىمىزدىڭ قازىناسىن، ماۋەلى مادەنيەتىمىزدىڭ قاينارىن قاپىسىز تانىتادى. اۋەسقويلىق پەن كاسىبي ونەردىڭ اراجىگىن بايقاپ قاراساق، ول حالقىمىزدىڭ سان عاسىرلىق سۇزگىسىنەن وتكەن بايلىعىن بىرىكتىرىپ، ونى جاڭا زامانعا ساي جاڭعىرتۋدىڭ تىڭ ناتيجەسىن اڭعارتادى.

ونەردە جۇرگەن جاس ورەن، ءور بول، ءبىراق كەڭ بول. ەڭ باستىسى، كىرشىكسىز تازا بول. ونەرگە وزىمشىلدىك تە، كۇندەستىك تە ءقاۋىپتى. جانىڭ جايدارى، جاراسىمىڭ يبالى بولسىن. ونەردەگى باسەكەلەستىك ءىشتارلىق پەن قىزعانشاقتىققا بوي الدىرماسىن. مۇنداي دەرتتىڭ دە ونەر سالاسىندا كەزدەسىپ قالاتىنى شىندىق. وزساڭ -ونەرىڭمەن وز، تالانتىڭمەن تانىل، دارىنىڭمەن دارالان. قۇر ەلىكتەۋ مەن سەرگەلدەڭ سولىقتاۋدان ساق بول. ءبىر دانىشپاننىڭ «بىرەۋدىڭ ىزىمەن جۇرگەن ەشقاشان ونىڭ الدىنا شىعا المايدى» دەگەن دە ءسوزىن وقىعانىم بار. ياعني، وزگەنىكىنە وزەۋرەمە، ءوز جولىڭدى تاپ تا، ودان اداسپا. ءوز حالقىڭنىڭ ونەرىن كيە تۇت، ءوز ەلىڭنىڭ مادەنيەتىن ماقتان ەت. «ونەرپاز بولساڭ - ءور بول» دەگەن ۇلى قالامگەرىمىز مۇحتار اۋەزوۆ. ورلىك تە - ەرلىكتىڭ ءبىر ءتۇرى. ءبىراق بۇل اقىلعا جۇگىنگەن، تالانتقا بوي ۇسىنعان ورلىك بولۋى شارت.

وزگەدەن ونەرىڭمەن وزاسىڭ. ءبىزدىڭ حالقىمىز - تالايدان وزعان، تاريحتان تۇلعالى سىباعاسىن العان جۇرت.

ۇلى دالاسىن ءان مەن كۇيگە بولەگەن، رۋحىن ءان مەن كۇيمەن كوتەرگەن، ارۋاعىنىڭ ءوزىن ايبىندى انۇرانمەن شاقىرعان ەلدىڭ ۇرپاعىمىز. ەندەشە، ءور بول دەگەن ءسوزدى جۇرەككە تۇيسەك، ءورىسىمىز كەڭەيىپ، ونەگەمىز مولايا تۇسپەك. ونەردىڭ كيەسى دە، يەسى دە - تۋعان حالقىڭ. ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ ۇلى مەكتەبىنەن ءومىر بويى ءدارىس ال، جاقسىسىن جانىڭا تۇت. ىزدەۋدەن جالىقپا.

ۇلتتىق مادەنيەتىمىزگە قامقور بولۋ، ونىڭ بولمىس- ءبىتىمىن ساقتاۋ - حالىقتىعىمىزعا سىن.

وعان قىزمەت ەتۋ - مەملەكەتتىگىمىزگە سىن.

ۇلىقتاۋ - ەلدىگىمىزگە سىن.

ءومىر تاريحىن ونەرىمەن دە جازعان ەلىمىزدىڭ ەرتەڭىنە ونەگەلى ونەر قىزمەت ەتەتىن بولادى.