قايرات رىسقۇلبەكوۆتى سوڭعى رەت مونشاعا اپارعان تۇرمە قىزمەتكەرىنىڭ اڭگىمەسى

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - باسقا سالادا ەڭبەك ەتسە دە ەلدىڭ تاريحى مەن ۇلتتىڭ مۇددەسىنە جانى اشيتىن، قاجەتتى كەزدە بەلسەندىلىك تانىتا الاتىن ازاماتتاردىڭ از بولماعانى قانداي جاقسى! كوپشىلىكتىڭ كادەسىنە جارايتىن دۇنيەنى كوپپەن ءبولىسۋ دە ناعىز ازاماتتىقتىڭ بەلگىسى ەمەس پە؟

ءبىز وسىنداي حالىقشىل ازاماتتاردىڭ ارقاسىندا حالىق قاھارمانى قايرات رىسقۇلبەكوۆكە قاتىستى ءبىرقاتار تىڭ دەرەكتەر ەستىپ وتىرمىز. ەستىگەندى قويىپ، قايرات رىسقۇلبەكوۆتى سان مارتە كورگەن تۇرمە قىزمەتكەرىمەن كوزبە- كوز جولىعىپ اڭگىمەلەسىپ تە قايتتىق.

شاعىن دا بولسا وسى سۇحباتتىڭ جازىلۋىنا العاشقى سەبەپكەر بولعان ازاماتتى ايتپاي كەتۋگە بولماس. كەزىندە سەمەي وبلىستىق قارجى پوليسياسىنىڭ (1994-96) باسشىسى بولعان مەلس اسقار ۇلى بۇگىندە قوعامدىق جۇمىستارداعى بەلسەندىلىگىمەن كوپشىلىككە تانىس تۇلعا. تاياۋدا، مەلس اسقار ۇلى ءبىر اڭگىمەسىندە قايرات رىسقۇلبەكوۆ تۇرمەدە وتىرعان جىلدارى سول مەكەمەدە قىزمەت ىستەگەن، جەلتوقسان قاھارمانىن كوزى كورگەن ازاماتتى تانيتىنىن جانە ونىڭ ەل بىلە بەرمەيتىن اڭگىمەلەردى ايتىپ بەرە الاتىنىن ءسوز ەتتى. سونىمەن بىرگە، سول ازاماتپەن جولىقتىرسام سۇحبات الۋعا ىقىلاسىمنىڭ بار- جوعىن بىلگىسى كەلەتىنىن بايقاتتى. بار ماقساتى - سول تۇرمە قىزمەتكەرىنىڭ بىلەتىن دەرەكتەرىن قاعازعا ءتۇسىرىپ الۋ، سول ارقىلى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ باس باتىرى تۋرالى دەرەكتەر مەن مالىمەتتەر قاتارىنىڭ تولىعۋىنا ءوزىنىڭ ازاماتتىق ۇلەسىن قوسۋ. مىنە، مەلس اسقار ۇلىنىڭ ازاماتتىق جاۋاپكەرشىلىگىنىڭ ناتيجەسىندە ءبىر ادامنىڭ ىشىندە 30 جىلداي ۋاقىت بويى ساقتالىپ كەلگەن «سارتاپ سۇحباتقا» قول جەتكىزدىك.

سونىمەن، سۇحباتتاسىمىزدىڭ ەسىمى ماقسۇت ءجۇنىس ۇلى وسپانوۆ. سەمەي قالاسىنداعى وقشاۋلاۋ تەرگەۋ يزولياتورىندا 1979 - 1991 -جىلدارى ەڭبەك ەتكەن. وسى مەكەمەدەگى ستارشينا جاساعىندا كونۆوي، باقىلاۋشى، كاپتەرشيك قىزمەتتەرىن اتقارعان. قايرات باتىر تۇرمەدە وتىرعان مەرزىمدە كاپتەرشيك بولىپ ىستەگەندىكتەن ماقسۇت ءجۇنىس ۇلى زامانىمىزدىڭ قاھارمانىن ءجيى كورىپ تۇرعان. ونىڭ ۇستىنە ماقسۇت وسپانوۆ قىزمەتتىك مىندەتى بويىنشا كامەرالار مەن تۇتقىنداردىڭ تازالىق، كامەرالاردىڭ سانيتارلىق جاعدايىنا تىكەلەي قاتىسى بولعان.

ەندى وسى م. وسپانوۆتىڭ سوزىنە كەزەك بەرەيىك.

- قايرات رىسقۇلبەكوۆ سەمەيدەگى وقشاۋلاۋ يزولياتورىنا كەلىپ تۇسكەندە مەن وسى مەكەمەدە ستارشينا قۇرامىندا كارتەرشيك بولىپ ىستەيتىنمىن. نەگىزگى جۇمىسىم كامەرالار مەن تۇتقىنداعىلاردىڭ سانيتارلىق جاعدايىن قاداعالاۋ. تۇتقىنداعىلاردى 10 كۇن سايىن مونشاعا ءتۇسىرىپ تۇرامىز. ونىڭ دا ءوز رەتى بار. الدىمەن جالپى كامەرادا وتىرعانداردى، ەڭ سوڭىنان جەكە وتىرعانداردى اپارامىز. ءدال سول كۇنى دە سولاي رەت- رەتىمەن اپارىپ، ەڭ سوڭعى كەزەك قايراتقا كەلدى.

نەگىزى، مونشاعا اپارار كەزدە مەن بولەك ءبىر وفيتسەر، ەكى كونۆوي بىرگە بارۋى شارت. قالايدا، سول ساتتە بۇل قۇرام تولىق بولماي قالدى. ماعان «ءوزىڭ اپارا بەرسەڭشى» دەدى. جانىمدا ءبىر كونۆوي بار قايراتتىڭ كامەراسىنىڭ جانىنا كەلدىك. مونشاعا تۇسەتىن ۋاقىتى بولعانىن ەستىگەن بەتتە بىردەن ازىرلەنە باستادى. مونشاعا ەنگىزىپ جىبەرگەن سوڭ دا اۋىزعى بولمە دە كۇزەتىپ وتىرۋ مەنىڭ مىندەتىم. شاش، تىرناق الۋ قاجەتتىلىگى بولىپ جاتسا، سۇراعان دۇنيەلەرىن ۇيىمداستىرىپ وتىرۋىم كەرەك. سول كۇنى شاشىن العان جوق، تىرناعىن عانا الدى. مونشاسىنا شومىلىپ بولعان سوڭ ىشكيىمنەن بولەك اق جەيدە- دامبالىن دا تازاسىنان كيگىسى كەلەتىنىن ايتتى. سۇراعانىن بەردىم، اۋىستىرىپ الدى. بۇل كەزدە كونۆوي تاعى ءبىر شارۋالارعا شاقىرىلىپ ەكەۋمىز عانا قالدىق. وڭاشا ءساتتى پايدالاندى ما، مەنەن كاپتەركاداعى زاتتارىنىڭ اراسىنان كۇندەلىك داپتەرىن اكەپ بەرۋىن ءوتىندى. «بۇل تارتىپكە قايشى كەلەتىنىن، ولاي ىستەگەنىم ءمالىم بولسا جۇمىستان قۋىلاتىنىمدى» ايتىپ، وتىنىشىنەن باس تارتتىم.

الايدا، ول: - اعا، كۇندەلىگىمدى ءبىر قاراپ شىققىم كەلىپ تۇر، ەشكىمگە سەزدىرمەيمىن. ءبىلىپ قويعان جاعدايدا دا ءسىزدى ساتپايمىن، ءبىر قيسىنىن كەلتىرەم عوي، - دەپ قيىلىپ سۇرادى. «بەرسەم، بەرەيىن» دەگەن وي كەلدى دە، ءوزىن كامەراسىنا كىرگىزىپ، كۇندەلىگىن اكەپ بەردىم. بۇل كەزدە جۇمىس ۋاقىتىم دا اياقتالىپ قالعان، ساعات 17.00 دە جۇمىستان قايتىپ كەتتىم. تاڭەرتەڭ جۇمىسقا كەلسەم بارلىعى ابىر- دابىر، تەكسەرۋ ... تاعىسىن- تاعى باستالىپ كەتىپتى. سۇراپ- بىلسەم «رىسقۇلبەكوۆ كامەراسىندا اسىلىپ قالدى» دەيدى. «ولاي بولۋى مۇمكىن ەمەس ەدى عوي» دەپ اڭىردىمدا قالدىم. ويىما بىردەن كەشەگى كۇندەلىك ورالا كەتتى. جۇگىرىپ بارىپ كاپتەركادان، وزگە دە جەرلەردەن قاراپ تاپپادىم. سودان بەرى كوكەيىمنەن «سول كۇندەلىك قايدا ەكەن؟» دەگەن وي كەتپەيدى.

- ءسىزدىڭ شە ول كۇندەلىك قايدا بولۋى مۇمكىن، كەزىندە ونى تالاي كورگەن بولارسىز؟

- قايراتتىڭ كۇندەلىگى 56 بەتتىك قالىڭ داپتەر. قاتەلەسپەسەم سىرتى قوڭىرقاي بولدى. سىرتىندا شىعىرشىقتىڭ (كولتسو) سۋرەتى بار. سول كەزدە قالىڭ داپتەردىڭ جارتىسىنان كوبى جازبالارعا تولى بولاتىن. ءبىرقاتار پاتريوتتىق ولەڭدەرى دە بولدى. كەزىندە وعان ءمان بەرىپ، نە جازىلعان، مازمۇنى قانداي ەكەن دەگەن نارسەلەرگە نازار اۋدارماپپىن. كۇندەلىكتى يەسىنە اپارىپ نەمەسە اكەلە جاتقان كەزدە جازبالارعا ءبىر كوز جۇگىرتىپ وتەتىنمىن. سول ساتتە بايقاعانىم ولەڭدەرىنىڭ كەيبىر جەرلەرى ريتيمنەن شىعىپ كەتىپ جاتاتىن.

ال، سول كۇندەلىك قايدا بولۋى مۇمكىن دەگەنگە كەلسەك، مۇمكىن سول كەزدە ۇ ق ك مۇراعاتىنا وتكىزىلگەن بولار. نەگىزى، ول كۇندەلىكتىڭ انىق- قانىعىن سول كەزدە باسشىلىق قۇرامدا ىستەگەن فۋنت البەرت الەكسەيەۆيچ جاقسى ءبىلۋى ءتيىس دەپ ويلايمىن. سەبەبى، ول ازامات بالا كۇنىندە اقسۋاتتا وسكەن، قازاق تىلىنە اۋىزشا، جازباشا جۇيىرىك بولاتىن. سول كەزدە ول كۇندەلىكتە نە جازىلعانىن ەكەۋمىزدەن باسقا ەشكىم وقي المايتىن. سونىمەن بىرگە، كەشتە جۇمىستان قايتاردا كاپتەركانىڭ كىلتىن بەرىپ كەتكەن ادامنان «كاپتەركانى بىرەۋ اشتى ما» دەگەنىمدە، ول كاپتەركاعا البەرت الەكسەيەۆيچتىڭ عانا كىرگەنىن ايتتى. مەن كاپتەركانى قاراعان كەزدە قايراتتىڭ بىردە- ءبىر دۇنيەسى جوق بولىپ شىقتى.

- ماقسۇت ءجۇنىس ۇلى، اڭگىمەڭىزگە قاراعاندا قايارات رىسقۇلبەكوۆتى ءبىر ەمەس بىرنەشە رەت كورىپسىز. جالپى، ءسىزدىڭ تۇسىنىگىڭىزدە ول قانداي ازامات ەدى، ءبىر رەت بولسىن ەركىن اڭگىمەلەسكەن كەزدەرىڭىز بولدى ما؟

- مەنىڭ كوزقاراسىمدا قايرات وتە ۇستامدى، تۇيىق جىگىت. اۋزىنان ءبىر ارتىق ءسوز شىعارمايتىن، كىسىنىڭ جۇزىنە قاراعاندا ىشىڭدەگىن بارلاپ، تانىپ تۇراتىنداي اسەر ەتەتىن. تۇرمەدە ىستەگەن 10 جىل ىشىندە تالاي تۇتقىندى كوردىك. كەلسىن- كەلمەسىن الدەكىمدى سىباپ- تىلدەيتىن، جوق جەردەن شاتاق شىعارىپ شاعىمداناتىن، «مەن سويتەم دە، بۇيتەم» دەپ دوڭايبات جاسايتىنداردىڭ تالايىن كەزدەستىردىك. ءبىراق، قايرات رىسقۇلبەكوۆ ونداي جەڭىلتەك، ۇشقالاقتىڭ بىرىنە ۇقسامايتىن.

تۇرمەدە، اسىرەسە، ول سەكىلدى ەرەكشە رەجيمدەگى تۇتقىنمەن ەركىن اڭگىمەلەسۋ مۇمكىن ەمەس. دەسە دە، از دا بولسىن سويلەسىپ قالعان ساتتەر بولدى. ەسىمدە قالعانى - كۇندەلىكتى نە ءۇشىن جازاتىنى تۋرالى سۇراعىما ول ماعان: «اعا مەن جازۋشى دا، اقىن دا ەمەسپىن. قاپاستا وتىرعاندا ويىما كەلگەن نارسەلەردى جازىپ جۇرەمىن. ەندى مەنى وسى كەتكەننەن ءتىرى قايتارمايتىن شىعار. ولاي- بۇلاي بولىپ جاتسام ارتىمدا ءبىر ءىز قالسا ەكەن دەپ ويلايمىن» دەپ ەدى. وسى سوزدەر مەنىڭ قۇلاعىمنىڭ تۇبىنەن ءالى كەتكەن جوق.

- ءسىز قايراتتى سوڭعى رەت مونشاعا اپارعان ادامسىز. سول سوڭعى كورگەنىڭىزدە ونىڭ جۇزىنەن قاجىعاندىق، الدەنەدەن ءتۇڭىلۋ، كەيىستىك سەكىلدى ادەتتەگىدەن بولەك سيپات بايقاعان جوقسىز با؟

- ەشقانداي رەنىش بەلگى بايقامادىم. مەن ءۇشىن دە تۇسىنىكسىز ءارى جۇمباق نارسە ونىڭ اسىلىپ قالۋى. مەن كىسى تانىسام قايرات ءوزىن- ءوزى ولىمگە قياتىن جان ەمەس. ءىس- قيمىلىنان، ءجۇرىس- تۇرىسىنان، ءسوز الپەتىنەن تەك وپتيميستىك، ومىرگە قۇشتارلىق اڭعارىلىپ تۇراتىن. كامەراسىنىڭ ساڭىلاۋىنان (گلازوك) قاراپ جۇرگەنىمدە دەنەسىن شىنىقتىرۋمەن شۇعىلدانىپ جاتقان ساتتەرىن ءجيى كورەتىنمىن. ول سونداي شىمىر دەنەلى، شيراق جىگىت بولاتىن. ءبىر ەمەس، ەكى جىگىتكە وڭايلىقپەن الدىرا قويمايتىنداي كورىنەتىن. ال، انا «جانىندا بولعان، سول اسىپ قويعان» دەپ جۇرگەن سوتتالۋشى ازاماتتىڭ قايراتقا مۇلدە شاماسى كەلمەيدى، ءبىر ۇرعانىنان قالمايتىن ىلميگەن بىرەۋ بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە ول سۇمەلەكتى كوزىمىز كورگەن، دەنساۋلىعىن اناشا مەن اراق قۇرتقان بىرەۋ. سونىمەن بىرگە ول سوتتالۋشىنىڭ قايراتتىڭ قاسىنا قالاي تاپ بولعانىنا تاڭىم بار. مەن مونشادان اپارىپ قاماعاندا قايرات كامەراسىندا جالعىز بولاتىن. ول №22 كامەرادا ۇنەمى جالعىز وتىردى.

- №22 كامەرا دەيسىز بە؟ ! قالاي سوندا، وسى ۋاقىتقا دەيىن بارلىق جەردە №21 كامەرا دەپ ايتىلىپ، جازىلىپ كەلدى. ءسىز قاتەلەسىپ وتىرعان جوقسىز با؟

- قاتەلەسىپ وتىرعامىن جوق. مەن سول تۇرمەدە نەشە جىل ىستەدىم عوي. قايرات «ولىمگە كەسىلگەندەر كامەراسى» اتالىپ كەتكەن №22 كامەرادا وتىردى. مەن ونى مونشاعا اپارىپ- اكەلدىم دە سول 22 گە كىرگىزىپ كەتكەم. مەن تاڭەرتەڭ جۇمىسقا كەلگەندە ەل شۋلاپ جۇرگەندىكتەن قاي كامەرادا اسىلىپ قالعانىنا ءمان بەرمەپپىن. «21 - كامەرا» دەگەندى كەيىننەن ەستىپ، تاڭقالدىم. جالعىز وتىرعان تۇتقىننىڭ جانىنان تاعى ءبىر تۇتقىننىڭ قالاي «شىعا كەلگەنىنە» دە ميىم جەتپەدى.

- جالپى، سول كەزدە قايراتتى جەرلەۋگە قاتىستىڭىز با، كىمدەر جەرلەدى؟

- جەرلەۋىنە قاتىسقام جوق. بارىپ كەلگەندەردىڭ ايتقاندارىنان تۇسىنگەنىم؛ ونى «بەيمالىم قايتىس بولعان» ادام رەتىندە، ەش بەلگى قويماي جەرلەپتى. ورىس راسىمىمەن كوستيۋم- شالبار، اياق كيىم كيگىزىپ كومگەن. ول كيىمدەردى بازاردان ساتىپ الىپ كەلدىك دەپ ءجۇردى.

- بۇكپەسىز اڭگىمەڭىزگە راحمەت، امان- ساۋ بولىڭىز!

سۇحباتتاسقان ق. جۇمادىل، سەمەي قالاسى. 2016