مالعا قارايلاماي، بالا- شاعالارىڭ امان بولۋى ءۇشىن قىتايعا جەر اۋدارىڭدار- سادىق امانجول ۇلى

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - قازاقتىڭ مەملەكەتشىلدىگى، ازاتتىققا ۇمتىلىسى داۋىرلەرگە داستان بولارداي تەرەڭگە كەتەدى. تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەس ەشقاشان تولاستاعان ەمەس.

ءبىزدىڭ ءسوز ەتپەگىمىز دە ازاتتىقتى اڭساعان تۇلعالاردىڭ ءبىرى جايىندا بولماق.

بىردە گازەتىمىزدە الماتىنىڭ ساۋلەت جانە قالا قۇرىلىسى ەسكەرتكىشىنە جاتاتىن ۇيلەرى جايلى جازعانبىز. بىلاي دەپپىز: «الماتىدا قازاق كوپەستەرىنىڭ ىشىنەن تەك امانجول ايۋكيننىڭ جىبەك جولى مەن پانفيلوۆ كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىنداعى 1897 - جىلى سالعان قوس قاباتتى ءۇيى ساقتالىپ قالىپتى. ءۇيدى سالۋىن سالعانمەن، وندا ۇزاق تۇرماي 1905 -جىلى ساتىپ جىبەرىپتى. ناتيجەسىندە، بۇل ۇيدە ۆەرنىي ) الماتى قالاسى ( سارت دياسپوراسىنىڭ باسشىسى سەيىت احمەت سەيداليننىڭ تۇرعانى ءۇي قابىرعاسىنداعى ەسكەرتكىش تاقتادا جازۋلى تۇر.

سايد - احمەد سەيدالين قالانىڭ قۇرمەتتى اقساقالى بولىپتى. 1887 -جىلى الماتىدا بولعان جەر سىلكىنىسى كەزىندە جارالانعاندارعا ارنايى كيىز ۇيلەر تىگىپ، ىستىق تاماق دايىنداتىپ، كيىم- كەشەك، ءدارى- دارمەكپەن قامتاماسىز ەتىپتى. قالا اقساقالىنىڭ بۇل قايىرىمدىلىعى ەستەلىكتەردە قاتتالعان. سول كەزدە ءزىلزالادان ولگەندەردى قازىرگى 28-پانفيلوۆشىلار ساياباعىنا جەرلەگەن ەكەن، كەيىن ول جەر تەگىستەلىپ كەتكەن.

1918 -جىلى ءدال وسى سەيدالين تۇرعان ۇيدە جەتىسۋ مۇسىلماندارىنىڭ تۇڭعىش قۇرىلتايى ءوتىپتى. كەزىندە «ۇشقىن» گازەتىنىڭ رەداكسياسى دا بولعان. قازىر بۇل ۇيدە دىنمۇحاممەد قونايەۆ قورى ورنالاسقان».

وسى ماقالا شىققان سوڭ كوپ ۇزاماي «ايقىن» گازەتىنە مەنى وقىعان- توقىعانى ءبىلىنىپ تۇرعان ءبىر زيالى ايەل ىزدەپ كەلدى. ءوزىن قۇرماناليەۆا بيقان ساعىمبەك قىزى دەپ تانىستىردى. جوعارىداعى ماقالامدا اتاپ كەتكەن قازاق كوپەسى امانجول ايۋكينمەن ءوزىنىڭ اتاسى اقپانبەت قۇرمانالى ۇلى اعالى- ءىنىلى ءبىر اكەدەن تۋعان ەكەن. تەكتى اۋلەتتىڭ ۇرپاعى. بيقان ساعىمبەك قىزى ءبىزدىڭ ايۋكين دەپ وتىرعان كىسىمىزدىڭ شىن ەسىمى ايۋكە ەكەنىن، بيىل ەلىمىز تويلاعالى جاتقان ەگەمەندىگىمىزدىڭ العاشقى قادامى الاش ازاماتتارىنىڭ قيلى- قيلى ءومىر جولىنان باستاۋ الاتىنىن ايتا كەلە، قازاق دالاسىنان شىققان تۇڭعىش زاڭگەرلەردىڭ ءبىرى - ايۋكە تەگى سادىق امانجول ۇلى جايلى ماعلۇماتتارىمەن بولىسۋگە كەلىپتى.

وتارشىل قىزىل يمپەريا، اسىرەسە، زاڭ قىزمەتكەرلەرىن قاتاڭ باقىلاۋعا العانى بەلگىلى. سونىڭ سالدارىنان مۇستافا شوقاي باتىستاعى تۇركيا ەلىنەن پانا ىزدەسە، ىرايىمجان مارسەكوۆ پەن اتاقتى ايۋكە اۋلەتىنەن شىققان زاڭگەر سادىق امانجول ۇلى قىتايداعى قانداستارىنان پانا ىزدەپ شىعىسقا شەكارا اسادى.
ورىنبوردا وتكەن جالپى قازاق- قىرعىز سيەزىندە ا. بوكەيحانوۆ باسقارعان الاشوردا ۇلتتىق ۇكىمەتىن قۇرىلعانى بەلگىلى. قازاق ەلى وزدەرىنىڭ بولاشاعىن وقىعان، جوعارى ءبىلىمدى جيىرما بەس الاشتىڭ ازاماتتارىنا تابىستاعان ەكەن. سولاردىڭ ءبىرى - جەتىسۋ ايماعىنان سايلانعان سادىق امانجولوۆ. (الاش، الاشوردا ەنسيكلوپەدياسى).

- كەزىندە سادىق اتامىز مۇحامەتجان تىنىشبايەۆ، جۇبانىش بارىبايەۆ، مۇستافا شوقاي، تۇرار رىسقۇلوۆتارمەن جاقسى قارىم- قاتىناستا قىزمەتتەس بولعان. قازىرگى كەزدە الاش ازاماتتارىنىڭ ون شاقتىسى عانا ەل ەسىندە، ولارعا قالالاردا ەسكەرتكىش ورناتىلىپ، كوشەنىڭ اتى، مەكتەپتىڭ، ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ اتى بەرىلگەن. ءجۇز جىلدىق، ءجۇز جيىرما بەس جىلدىق مەرەيتويلارى اتالىپ ءوتىپ جاتادى. ولار تۋرالى مۋزەيلەر دە بار. وتكەن جىلى جەلتوقساننىڭ 25-ىندە سادىق اتا 130 جاسقا تولدى. ءبىر وكىنىشتىسى، سادىق اتاعا تۋعان قالاسى الماتىدا بىردە- ءبىر بەلگى جوق، - دەيدى بيقان ساعىمبەك قىزى.

- ايۋكە تەگى سادىق امانجول ۇلى 1885 - جىلدىڭ 25 - جەلتوقسانىندا الماتى قالاسىندا ومىرگە كەلەدى. 1907 -جىلى الماتى قالاسىنداعى ەر بالالار وقيتىن گيمنازيانى بىتىرگەن سوڭ، سول جىلى قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىنە وقۋعا ءتۇسىپ، ونى 1912 -جىلى ءبىتىرىپ شىعادى. قازان قالاسىندا بەس جىل وقيدى. سادىق اتاعا سول جىلدارى ەلدەن قوماقتى كومەك بەرىپ تۇرعان مەنىڭ اتام اقپانبەت قۇرمانالى ۇلى. مەنىڭ اتام اقپانبەت پەن سادىق اتا ءبىر جىلدىڭ تۇلەكتەرى. ەكەۋى ەگىزدەردەي ءار كەز ءبىر- بىرىنە كومەكتەسىپ، اقىلداسىپ، ءبىرى - اۋىلدا، ءبىرى - قالادا ءوز تۋىس- جاراندارىنا تىرەك بولا بىلگەن اعايىندى جاندار.

سادىق اتا وقۋدى بىتىرىسىمەن الماتىعا ورالىپ وسى قالانىڭ ايماقتىق سوتىنا سۋديا بولىپ ورنالاسادى. 1914 -جىلى ەمتيحان تاپسىرىپ جوعارىلاپ، ميروۆوي سۋديا قاتارىنا ىلىگىپ، لەپسى ايماعىنداعى اياگوز (سەرگيوپول) قالاسىنا جۇمىسقا اۋىسادى. بۇل جۇمىسقا شاقىرعان م. تىنىشبايەۆ بولادى. سول جەردە قىزمەت ىستەپ جۇرگەن كەزىندە اياگوزدە تۇراتىن سافا ناسىروۆ دەگەن تاتاردىڭ قىزى فايزا اپامىزعا ۇيلەنەدى. ول اپامىزدىڭ اكەسى ەكى مارتە مەككەگە بارىپ كەلگەن، دىنگە قاتتى سەنەتىن ۇلكەن مولدا بولعان جانە اۋقاتتى ادام.

ەل باسىنا قيىنشىلىق تۋىنداعان كەزدە الاش ازاماتتارىنىڭ جۇمىستارى قىرۋار بولدى. سوندىقتان بايتۇرسىنوۆ، دۋلاتوۆ، امانجولوۆ ۇشەۋى بىردەي قيىن كەزدە الاش دەلەگاتسياسىن باستاپ شاۋەشەككە بارۋى مۇمكىن ەمەس- ءتى. 30-جىلى تۇتقىندالعان كەزدە م. دۋلاتوۆتىڭ بەرگەن جاۋابىندا قىتاي جەرىنە باردىم دەگەن مالىمەت جوق. الاش، الاشوردا ەنسيكلوپەدياسىن قاراپ شىقتىم، بۇل جەردە جازىلعان دەرەكتەردە دە ا. بايتۇرسىنوۆ پەن م. دۋلاتوۆتىڭ شاۋەشەككە بارعانى تۋرالى كەزدەستىرە المادىم.

وسىنداي مىسالداردان كەيىن، قىتاي جەرىنە بارعان دەلەگاتسيانى ءارى زاڭ قىزمەتكەرى، ءارى جەتىسۋ ايماعىن باسقارعان سادىق امانجولوۆ باستاپ باردى دەۋگە دالەلىم بار سياقتى. دەلەگاتسيا قۇرامىندا تەك جەتىسۋ ايماعىنىڭ وكىلدەرى عانا بولعانى سوعان ايعاق. بۇل كەز مامىر، ماۋسىم ايلارى قار كەتىپ وزەندەردەگى مۇزدىڭ ەرىگەن شاعى. ال تامىز ايىندا اياگوزدە الاشتىڭ جاساقتارى بولشيەۆيكتەرگە قارسى كۇرەستى.

بۇل تاريحي ۋاقيعانىڭ قانداي ماقسات قوزعاعانىن كارىم اكرامي «الاشوردا دەلەگاتسياسىنىڭ قىتايعا ساپارى» اتتى ماقالاسىندا جازىپ قالدىرعان.

س. امانجولوۆ باستاپ بارعان دەلەگاتسيا قىتايداعى ەجەلدەن ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قازاق قانداستاردان كومەككە جارتىلاي قارۋلانعان جۇزدىك اسكەرىن عانا الىپ ەلگە قايتا ورالادى. 1918 -جىلى تامىز ايىندا قارۋ- جاراقپەن ءجوندى قامتاماسىز ەتىلمەگەن، سوعىسۋعا ۇيرەتىلمەگەن ەل ىشىنەن جيناقتالعان قازاق ازاماتتارى مۇزداي بولىپ قارۋلانعان، سانى جاعىنان ون مىڭعا جەتەتىن بولشيەۆيكتەردىڭ قارۋلى كۇشىنە قارسى تۇرا المايدى، جەڭىلەدى.

1918 -جىلىنىڭ كۇزىندە قازاق جەرىندە دەموكراتيالىق قوعام قۇرۋدى، ەگەمەندى ەل بولۋدى اڭساعان جانە وسى ماقساتپەن بولشەۆيكتەرگە قارسى كۇرەس جۇرگىزگەن سانالى دا ساۋاتتى قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن نار تۇلعالى ۇلدارى، الاش پارتياسىنىڭ مۇشەلەرى بيلىكتەن الىستاتىلىپ قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىرايدى. سادىق اتانىڭ باسىنا دا قارا بۇلت ۇيىرىلە باستايدى. بولشيەۆيكتەرمەن بولعان ۇرىستا جارالانعاننان كەيىن ءبىر جىلداي اياگوزدە وتباسىنىڭ قاسىندا بولادى. 1919 -جىلدىڭ كۇزىندە، جاراسىنان ايىققاننان كەيىن، اقپانبەت اتام ار جاقتاعى قازاقتار قونىستانعان جەرگە سادىق اتانى وتباسىمەن كوشىرىپ اپارادى.

قىتاي جەرىندە دە سادىق اتامىزعا تىنىشتىق بولمايدى. 1922 -جىلى قۇلجا قالاسىندا اتاعا «مۇسىلمانداردىڭ اراسىندا بولشەۆيكتەر تۋرالى ۇگىت تاراتاسىڭ» دەگەن جالا تاعىلادى. سادىق اتانىڭ ۇيىندە ءتىنتۋ جۇرگىزىلىپ، تۇرمەگە جابادى. تۇرمەدەگى ءۇش ايى ءۇش جىلعا تاتيدى. سول كەزدە بەس جاستاعى بالا بولسا دا قىزى رايا تاتەنىڭ ەسىندە ماڭگىلىك ساقتالعانى - اكەسىنە تۇرمەگە بارعانداعى كورىنىس. اكەسىنىڭ موينىنا اعاشتان جاسالعان قامىت كيگىزىپ، اياق- قولىن ۇزىن، جۋان تەمىردەن جاسالعان شىنجىرمەن قۇرساۋلاپ تاستاعانى.

وتىزىنشى جىلعا دەيىن قىتايمەن ەكى ورتاعى شەكارا اشىق بولعان ەكەن. ار جاقتاعى كەرەي ەلىمەن مەنىڭ اتام اقپانبەت كەزىندە جاقسى قارىم- قاتىناس جاساپ تۇرعان. اتام ار جاقتاعى سادىق اتاعا بارىپ اۋىلداعى قارت اكەسىنە بالاسىنىڭ، نەمەرەلەرىنىڭ اماندىعىن جەتكىزىپ تۇرادى. سونداي ءبىر بارعانىندا سادىق اتانىڭ تۇرمەگە تۇسكەنىنەن حاباردار بولادى. اقپانبەت اتام سول جەردەگى كەرەي رۋلارى اراسىنداعى بەدەلدى دەگەن قازاق بيلەرىن كەپىلدىككە شاقىرادى. سول بيلەردىڭ ارالاسۋىمەن سادىق اتا تۇرمەدەن تەز ارادا بوساپ شىعادى. تۇرمەدەن بوساردا اتانى دۇنعان (مۇسىلمان) مەشىتىنە اپارىپ «ەكىنشى قىزىلدار تۋرالى ۇگىت جۇرگىزبەيمىن» دەگەن انت بەرگىزىپ سودان كەيىن بوساتادى.

سادىق اتا، اكەسى امانجولدىڭ قايتىس بولعانى جانە ءوزىنىڭ دە تۇرمەدەن السىرەپ شىققانىنا بايلانىستى 1922 -جىلى ەل ىشىندە قىستاپ شىعادى. ال 1923 -جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا الماتىعا كەلىپ وبلستىق سوتقا سۋديا بولىپ قىزمەتكە ورنالاسادى. كوپ كەشىكپەي وبلستىق سوت ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ تاعايىندالادى. وسى جۇمىسىن 1928 - جىلعا دەيىن اتقارعان. الماتىعا كەلىپ ورنالاسقان كەزدەگى بەس بولمەلى، اۋلاسى كەڭ جەر ءۇيى سول كەزدە قالانىڭ ەڭ شەتىندە بولادى. كوشەنىڭ العاشقى اتى سەننوي كوشەسى، ەكىنشى اتى پاستەر كوشەسى، قازىرگى اتى ماقاتايەۆ كوشەسى، 8 ءۇي (ءوز قولىمەن جازعان ءومىربايانىنان كورۋگە بولادى).

سادىق امانجول ۇلىنىڭ 1928 - جىلى ەڭ سوڭعى جايلاۋعا بارعانىندا اعايىندارىن جيناپ الىپ ايتقانى:

«مالعا قارايلاماي، وزدەرىڭ امان بولىڭدار، بالا- شاعالارىڭ امان بولۋى ءۇشىن قىتايعا جەر اۋدارعاندارىڭ ءجون» دەپ كەڭەس بەرگەن ەكەن. سول كەزدەگى باۋىرلارىنىڭ باسىنا تونگەن قارا بۇلتتى كورە بىلگەن اتامىزدىڭ سوڭعى اقىلى وسى بولادى. ستالين باسقارعان بولشيەۆيكتەر ەندى اۋىلداعى باي مەن ءبيدى قارالاي باستايدى.

اقپانبەت اتام اۋىلداعى اعايىندارىمەن ەكى مارتە مال- مۇلىكتەرى تاركىلەنەدى. اتاما ءوز رۋىنىڭ ءبيى بولعاندىقتان سىبىرگە ايدالۋ قاۋپى تونەدى. ەكى اتامنىڭ جاسى وتىزىنشى جىلى قىرىق بەسكە تايانىپ قالعان كەزدەرى. بالا كەزدەن ءبىر- بىرىنە تىرەۋ بولىپ، ەگىزدەردەي ءبىر- بىرىنە اقىل بەرگەن، كەزدەسكەندە تەل قوزىداي جاراسقان ەكى اتام «اللا ءدام- تۇزدى بۇيىرتسا كەزدەسەرمىز» دەپ قوشتاسادى. اقپانبەت اتام كوش باسى بولىپ تۋىستارىمەن بىرگە 1930 -جىلى قىتايعا وتەدى. «ەكى- ءۇش جىلدا قايتا ورالامىز» دەگەن ۇمىتتەرى كەلمەسكە كەتەدى. ستاليننىڭ بۇيرىعىمەن قىتاي مەن ەكى اراداعى شەكارا 1955 -جىلعا دەيىن جابىلادى.

سادىق امانجول ۇلى 1928 - جىلى موسكۆادان جىبەرىلگەن نۇسقاۋ بويىنشا الماتى ايماقتىق سوتىنا قايتادان ورنالاسادى. 1930 - جىلى 18 - تامىزدا موسكۆاعا جۇمىسىن اۋىستىرىپ، وندا «موسوبلسترويسويۋز»، «موسسترويپروم» زاۆودىندا زاڭ قىزمەتكەرى رەتىندە كەڭەسشى بولىپ، وسى جۇمىسىن 1931 -جىلدىڭ جەلتوقسانىنا دەيىن ىستەيدى.

وسى جىلدىڭ 1- جەلتوقسانىندا سادىق امانجول ۇلى تاعى دا تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ قولداۋىمەن موسكۆادان تىكەلەي بەرىلگەن جولدامامەن قىرعىز ا س س ر- ى، پىشپەك قالاسىنداعى ايماقتىق مينيسترلەر كەڭەسىنە اعا كونسۋل بولىپ اۋىستىرىلادى. سادىق اتا موسكۆادا تۇرعاندا تۇرار رىسقۇلوۆپەن ءبىر ۇيدە تۇرادى. ەكەۋى اعالى- ىنىدەي سىيلاسقان ەكەن.

1937 - جىلدان باستاپ قىزمەتتەگى لاۋازىمى جوعارى، ءبىلىمدى ازاماتتاردى قارالاپ، ولارعا جالا جابۋ تاعى باستالادى. سول كەزدە سادىق اتا بالا- شاعاسىمەن تارازعا كوشىپ كەلەدى. ول جەردە ءبىلىمى جەتەرلىك، تاجىريبەسى مول، دارەجەسى الەمدىك دەڭگەيدەگى سۋديا بولا تۇرا جۇمىسقا ورنالاسا المايدى. سادىق اتا ارى قاراي كوشىپ تاشكەنتكە بارىپ پانالايدى. تاشكەنتتىڭ ەڭ شەتكى كوشەسىنەن ەسكىرگەن ەكى بولمەلى ءۇيدى ساتىپ الادى. تاشكەنتتە سادىق اتا جاي سۋديا بولىپ قالالىق تاماق جانە ساۋدا ونەركاسىبىنە جۇمىسقا ورنالاسادى. ەگەر سادىق اتا قازاق جەرىندە قالعان بولسا سول جىلدارى ۇستالىپ، سوتتالىپ اتۋ جازاسىنا كەسىلەر ەدى.

1918 -جىلدان باستاپ قۋعىن- سۇرگىندى ءۇش دۇركىن باسىنان وتكەرگەن اتامىزدىڭ دەنساۋلىعى 1937 -جىلدارى ناشارلاي باستايدى. جۇمىسى دا ءوزىنىڭ كوڭىلىنەن شىقپاعان ادال ادام، تاي- قۇلىنداي ويناقتاپ وسكەن تۋعان جەردەن، ەلدەن الىستاعانى جاسى ەلۋدەن اسقان اتاما وڭاي بولسىن با؟ 1941 - جىلى 22 - ماۋسىمىندا ۇلى وتان سوعىسى باستالادى. دارىگەرلىك وقۋدى بىتىرگەن ءۇش قىزى دا مايدانعا اتتانادى. اتامىزدىڭ اۋرۋى كۇزگە قاراي اسقىنداپ، سول اۋرۋ اقىرىندا 1941 -جىلى جەلتوقساننىڭ بەسىندە 56 جاسقا تولار شاعىندا ءومىرىن ءۇزىپ ماڭگى تۇراعىنا الىپ كەتەدى.

مەنىڭ ارمانىم، سادىق امانجول ۇلىنا دا تۋعان جەرىندە ءبىر كوشەنىڭ، مەكتەپتىڭ اتى بەرىلىپ، ەسكەرتكىش ورناتىلسا، ارۋاعى رازى بولار ەدى دەگىم كەلەدى. سادىق اتا تاشكەنت قالاسىنا ءوز قالاۋىمەن، ءوز ەركىمەن كەتكەن جوق، ول ءومىر سوققىسى، سول زاماننىڭ ىزعارلى جەلى - الاشتىڭ ازاماتتارىن ءوز ەلىنە تۇراقتاتپاي شەتەلگە كەتۋلەرىنە ماجبۇرلەدى. وسى كەزگە دەيىن ەسكەرۋسىز قالعان كوپتەگەن الاش قايراتكەرلەرىنىڭ اراسىندا وسى ءبىزدىڭ اتامىز سادىق امانجولوۆ تا بار، - دەيدى بيقان ساعىمبەك قىزى.

تورەعالي تاشەنوۆ

«ايقىن» گازەتى. 2016