كۇڭگەيبايدىڭ سۇر جورعاسى - بەكەن قايرات ۇلى

None
None
نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - كوكتەمنىڭ ميزام شۋاعى جادىراعىن ءبىر كۇنى: قوس سالت اتتى سىباي- سىلاڭ جۇرىسپەن وزەندى بەتكە الىپ ىلديلاپ كەلە جاتتى.

شي بارقىتتان تىگىلگەن كونەتوز قوڭىر شاپاندى ەگدەلەۋ جولاۋشى وڭ قاپتالىندا قاناتتاس كەلە جاتقان قۋ تومارعا قونعان قارشىعاداي اتقا وتىرىسى مىعىم، ۇشكىل كوز، تەرەڭ قاباق جاسىمىس جىگىت اعاسىنا جايمەن بۇرىلىپ:


- ەي، كۇڭگەيباي سەنىڭ جىلقىلارىڭ ەكى كۇن بۇرىن كوكتاستىڭ وتكەلىنەن سۋ ءىشىپ، قىزبەلگە قاراي قايقايعانىن انا توبەنىڭ ۇستىندە تۇرىپ كوردىم. الگى جورتۋىلشى جانتىق تامىرىڭ بەرگەن سۋشىل الاياق اتىڭ ۇيىردەن ءبولىنىپ قالعان با، جىلقىنىڭ ىشىندە بولمادى.

- الاقىستاي ۇيىرلەسكەن مال قالاي ءبولىنىپ قالادى؟ - دەدى، تاڭدانىسىن جاسارا الماعان كۇڭگەيباي.

- كەشەدەن بەرى وزەن تاسىپ جاتىر الاياق اتتى ارالدا قامالعان جىلقىلارىن شىعارىپ الۋ ءۇشىن بىرەۋلەر ۇستاپ وتىرعان شىعار سولاي ەمەس پە، قىدىرحان قۇدا! كوپتى كورگەن كارى قۇداسى مىرس ەتىپ كۇلدى دە:

- سەنىڭ قۇيرىق- قاناتىڭ الاياقتى ۇستاپ مىنەتىندەي جۇرەك جۇتقان كىم بار دەيسىڭ؟ . بۇل ءسوزدى ەستىگەن كۇڭگەيباي بولىمسىز ەزۋ تارتتى. جولداسىن كوز قيىعىمەن باعىپ كەلە جاتقان قىدىرحان اقساقال ءسال جىميىپ، كوڭىلى تاسىپ ريزا بولعاندا كۇڭگەيبايعا ايتاتىن ءسوزى «اي، زالىم- اي» دەدى دە، استىنداعى اتىنا قامشى باسىپ جورتاقىلاتىپ ىلگەرى وزدى.

قىدىرحان قاريا ارعى- بەرگى تاريحتان حاباردار كوزى قاراقتى ادام. اسىرەسە، جۇيرىك سىنىنا جەتىك، ءوزى وتاشى، جىلقى اۋرۋلارىن ەمدەيتىن ونەرى دە بار. بەس جىل بۇرىن قىسى- جازى بايلاۋدا تۇراتىن ءابزالي مولدانىڭ جۇيرىك كۇرەڭى قار- سۋى ارالاس جۋساننىڭ توپىراقتى ءتۇبىرىن جەپ قويىپ، قارتاسىنا قۇمقاتا بايلانىپ شوڭقيىپ وتىرىپ قالعاندا، وسى قىدىرحان شال باقىلىقتىڭ تاۋىنان ارشا الدىرىپ، كۇرەڭدى قايناتىلعان ارشانىڭ سۋىمەن ءۇش كۇن سۋارىپ، بەلىن جازىپ، ساۋىرىن كوتەرگەن ساتتە تىك ىشەگىنە سۋىردىڭ سۇيىق مايىن جىبەرىپ، بايلانعان قاتاسىن تۇسىرگەنىن كۇڭگەيباي ءوز كوزىمەن كورگەن ەدى. سودان بەرى اتقۇمار ازامات قاريادان ءبىر ەلى قالماي اتبەگىلىك قۇمارىن ۇستەمەلەۋ ۇستىندە- ءتىن ...

****

قوس جولاۋشى قوبدا وزەنىنىڭ شەتكى ايىرىعىنا جەتىپ، ازداپ ات شالدىردى. بيىل كوكتەم ەرتە شىققاندىقتان بولار وزەن جيەكتەگەن جاسىل مايسا قوي جۇلارلىقتاي كوكتەپتى. قىدىرحان قاريا شاپانىن شەشىپ، جەڭىلدەپ الدى دا، دارەتتەنىپ نامازىن وقىعان سوڭ:

- ەي، زالىم، اتقا وتىرايىق! بيىل سۋ قاتتى تاسىعان ەكەن، ورتا وتكەلدەن وتە الماسىمىز حاق. جوعارعى ايىرىققا بارايىق، - دەپ، ورنىنان تۇردى. جولاۋشىلار جوعارىداعى ەكى ايىرىقتىڭ بەرگى جىڭىشكە سۋىنان ءوتىپ، كەلەسى كەڭ وتكەلدىڭ تاستى جيەگىنە جەتە بەرگەنى سول ەدى، ارعى جاعادان ءبىر ءۇيىر جىلقىنى بىرەۋلەر قيقاۋلاپ قۋالاپ لەكىتىپ اكەپ سۋعا ءتۇسىردى. جوق ىزدەگەن قوس جولاۋشى قارسى الدىنان شىعا كەلگەن ءۇيىرلى جىلقىنى كورىپ، تىزگىن تارتىپ بەرگى جاعادا كۇتىپ تۇردى.

دەنە تۇرقى دوبالداۋ قويۋ جالدى قۇلا ايعىر باستاعان ءۇيىر تاي- قۇلىندارىن اعىستىڭ ءور جاعىنا ىعىستىرىپ، ىرىكتەلگەن ساقا جىلقىلار ولاردى قورعاي اعىنعا قارسى تىزبەكتەلىپ وزەنگە ءتۇستى. تاسىعان سۋدىڭ كۇرىلى مەن تاسقىندى جارىپ كۇرس- كۇرس ارشىنداعان جىلقىنىڭ ءدۇبىرىن قىزىقتاپ تۇرعان قوس جولاۋشىنىڭ كوزىنە ءۇيىردىڭ سوڭىندا اساۋ تولقىندى قاق جارىپ ءجۇزىپ كەلە جاتقان سۇر تاي وتتاي باسىلدى.

كەرەمەت كورىنىس! اعىنى اتان تۇيەنى شايقايتىن اساۋ تولقىنمەن سۇر تاي بالىقتاي وينايدى كەپ! ءتىپتى تاسقىنمەن ارپالىسقان ءۇيىردى ەلەڭ قىلار ەمەس. وزىمەن ءوزى. جالپاق سۋدىڭ اعىنى باياۋ ءدال ورتاسىنا كەلگەن سۇر تاي قۇندىزداي سىرعىپ ءجۇزىپ كەلە جاتتى دا، مويىنىن سوزىپ جىبەرىپ، سۋدىڭ ىشىندە اقبالىقتاي اۋنادى. تايدىڭ مىنا قىلىعىنا جولاۋشىلاردىڭ ەسى كەتىپ قاراپ قاپتى. جانۋاردىڭ ءالى تولىسپاعان مايداسۇلۋ ساۋىرىنان سىرعىعان تولقىندار سىلق- سىلق كۇلىپ، ويناقشي اۋناپ، تاڭعى قىلاڭدا شاشىراعان كۇن ساۋلەسىندەي ءاپ- ساتتە اعىنعا ءسىڭىپ عايىپ بولۋدا. سۋ بەتىندە قالقىعان سۇر تاي جاعاعا جاقىندادى. ول ءۇيىر ءوتىپ شىققان جايداق وتكەلدىڭ اۋزىنا سوقپاي تومەنتىندەگى تىك قاباققا تۇمسىعىن تىرەپ از- كەم ايالدادى دا، سەكىرىپ جاعاعا شىقتى. تۇگى جۇمساق قويان قۇلاعىن الماكەزەك قايشىلاپ، كەڭسىرىگىن كوتەرىپ، كەڭ تاناۋىن دەلديتىپ الدى دا، تۇلابويى دۇركىرەپ سىلكىندى. ودان كەيىن تاڭ- سارىدە ويانعان بوزتورعايدىڭ ۇنىندەي شىرىلداي كىسىنەپ، جىلقىنىڭ سوڭىنان جەپ- جەڭىل لىپىپ شاۋىپ كەتتى.

مۇنداي كەرەمەتكە العاش رەت كۋا بولعان قىدىرحان قاريا اتىنىڭ باسىن كەرى بۇرىپ سۇر تاي كەتكەن جاققا ۇمسىندى دا قالدى. سالدەن سوڭ ەسىن جيىپ قاسىنداعى سەرىگى كۇڭگەيبايعا قاراسا ول دا سۇر تايدىڭ سوڭىنان كوزى جاساۋراپ تەلمىرىپ تۇر ەكەن. قىدىرحان قاريا كۇڭگەيبايعا ءبىر قاراپ، ۇزاپ بارا جاتقان سۇر تايعا ءبىر قاراپ... بار ايتقانى: «اي، زالىم- اي، سەن دە ءبىلىپ قويدىڭ با؟ « بولدى.

سۇر تايدىڭ ساۋداسى

سول كۇنى جولاۋشىلار الاياق اتتى ءابىلقايىردىڭ اۋىلىنان تاۋىپ الىپ، ۇيلەرىنە قايتتى. ەل سۋشىل اتتى ارالدان جىلقى شىعارۋ ءۇشىن ۇيىردەن ۇستاپ قالعان ەكەن. ءبىراق، كۇڭگەيبايدىڭ كوز الدىنان سۇر تايدىڭ سۇلباسى كەتپەي قويدى. جاتسا- تۇرسا ويلايتىنى سول تاي.

كەشىكپەي وتكەندەگى جىلقىنىڭ ىزىمەن ءۇيىردى ىزدەدى. ءۇيىر وزەننىڭ ارعى بەتىن مەكەندەيتىن ۇرانقايلاردىكى ەكەن. تەز تاپتى. جىلقىشىدان، «مىنا سۇر تاي كىمدىكى؟» دەپ سۇرادى. جىلقىشىنىڭ سوزىنەن تۇسىنگەنى: سۇر تاي دودىعا دەگەن ادامدىكى، ول كىسى توڭكەرىسكە دەيىن لاما بولعان، ءقازىر شاعىن داۋلەتى بار قاراپايىم مالشى ءارى جۇيرىك باپتايتىن اتبەگى.

كۇكەڭ سول ەكپىنمەن دودىعانى ىزدەپ كەتتى. ونىڭ اۋىلى وزەننىڭ ارعى جاعىندا جاقىن ماڭدا ەكەن. امان- سالەمنەن سوڭ جايلانىپ ءجون سۇراستى. اتى التاي- قوبداعا ايگىلى جورتۋىلشى كۇڭگەيبايدى دودىعا دا سىرتتاي تانيدى ەكەن، ول كۇمىسپەن كومكەرىپ، اسىل تاستى ويمالاي قاشاپ جاساعان ناسىباي شاقشاسىن قوناعىنا ۇسىنا وتىرىپ:

- وزىنەن اتاعى بۇرىن جۇرەتىن اتبەگى كۇڭگەيباي سەن بولدىڭ عوي، جاسىڭ نەشە دە شىراعىم؟ - دەپ، ساۋال تاستادى. دودىعانىڭ نەنى بىلگىسى كەلگەنىنە كۇكەڭنىڭ انىق كوزى جەتپەسە دە شىنىن ايتتى.

- تۋعان جەرىم التاي بەتى. كۇڭگەيتى تەكشەسىندە تۋىپپىن، جىلىم - جىلقى، جاسىم - قىرىق بەستە. دودىعا قولىنداعى لاما كەزىنەن قالعان ءتاسبىسىن ءبىر- بىرلەپ اينالدىرىپ ەسەپتەپ كوردى دە: - جاڭاشا ەسەپپەن 1895 -جىلى تۋعان ەكەنسىڭ، - دەپ ءبىر قايىردى. - راس جاسىڭ قىرىق بەستە ەكەن... ءشاي ءىشىلدى. ءدام قايىرعان سوڭ دودىعا:

- ال، كۇڭگەيباي بۇيىمتايىڭدى ايت! - دەدى. كۇكەڭ ويلانىپ جاتپاستان:

- انا جىلقى ىشىندە جۇرگەن سۇر تايىڭدى ماعان سات!

دودىعا سەلك ەتىپ باسىن كوتەردى. «جوق» - دەدى: - بۇل تاي اتاقتى بۋرىل ايعىردىڭ تۇقىمى. ەندى كۇڭگەيباي سەلك ەتتى. - راس ايتاسىز با؟ دودىعا جوپتەگەندەي باسىن يزەدى.

بۋرىل ايعىر جايلى كۇڭگەيبايدىڭ دا ەستىگەنى بار. جورتۋىلشى دوسى جانتىق سوناۋ حاقاس- تىبادان ات الدىرىپ، ۇشقان قازدىڭ قاناتى تالاتىن حولەنبۇيىردان جىلقى قۋدىرىپ، مىنا جاعى قاراشاردان جورعا ايداتقان جويداسىز ەر ەدى. بۋرىل ايعىر وسى جانتىقتىڭ جىلقىسى- تىن. بولدى ءبىتتى. سۇر تايدان ايىرىلماۋ كەرەك... كۇكەڭ، «سات تا، ساتتىڭ» استىنا الىپ، جاتىپ كەپ جابىستى. اقىرى دودىعا ەل- جۇرتىمەن اقىلداسىپ ەرتەڭ جاۋابىن بەرەتىن بولىپ كەلىستى.

كۇڭگەيباي كەتكەن سوڭ بارلىق ۇرانقاي ءبىر ۇيگە جينالىپ، اقىلداستى. سۇر تايعا كۇڭگەيبايدىڭ كوزى ءتۇستى. بۇل بەرسە قولدان، بەرمەسە جولدان الاتىن ادام، ەندى نە ىستەيمىز؟! امال بىرەۋ. اۋەلى، ونىڭ اتاقتى سۋشىل الاياق اتىن سۇرايىق، وعان قوسا ءتورت كەسەك اق كيىز جانە ءبىر ات اۋىزدىعىنا بايلاسىن دەگەن شەشىمگە توقتايدى. بۇنداي قىمبات باعاعا ءبىر تايدى كۇڭگەيباي ساتىپ الا قويماس...

ەرتەڭىندە تال تۇستە ۋادە بويىنشا سالىپ ۇرىپ كۇكەڭ كەلەدى. ۇرانقايلار كەلىسكەن توقتامدى باعانى ايتادى. كۇكەڭ كۇلمىڭ- كۇلمىڭ ەتىپ، دەرەۋ ىرگە دە جاتقان جىلقىنى ءيىرىپ جىبەرىپ، سۇر تايعا سارت ەتكىزىپ شالما تاستاپ، نوقتالاپ الادى دا:

- مەن ساۋداعا كەلىستىم! ءبارىڭ ۇيگە جۇرىڭدەر! قوناق بولىپ كەلىسكەن دۇنيەلەرىڭدى الىپ قايتىڭدار!

ەرتەڭىندە قوناقتارىن اتتاندىرعان كۇكەڭ تايدىڭ يەسى دودىعاعا ءوزى قالاعان الاياق اتتى، ونىڭ سىرتىندا اقشالاي ءتورت جىلقىنىڭ قۇنىن جانە ءوزىنىڭ باسىندا تىگىپ وتىرعان ءۇيىنىڭ 10 كەسەك اق كيىزىن سىپىرىپ بەرىپ، ەرىپ كەلگەن ايەل- بالالارىنا التى لاقتى ەشكى، بىرنەشە ەركەك قويدى ايداتىپ، سۇر تايدى جەتەكتەپ بالا- شاعاسىمەن جالاڭاش قوستا قالادى. اعايىندارى «كۇڭگەيباي ءبىر تايعا بار مالى مەن باسىنداعى ءۇيىن ساتىپ دالادا قالدى» دەپ، اشۋلانىپتى.

جۇيرىكتەن جورعا شىعارۋ

جىلجىپ جىلدار وتەدى. كەشەگى سۇر تايدى كۇكەڭ قۇناننان دونەن شىعارىندا ۇيرەتىپ، باس بىلگىزىپ، قيناماي ءمىنىپ، تۇسەدى. بەستى شىققانعا دەيىن ماپەلەپ باعادى. كۇن وزعان سايىن سۇر اتتىڭ پوشىمى تۇزەلىپ، كەلبەتى تولىسادى. مىنەزى سونداي كەڭ، استىنان ءوتىپ جاتساڭ ءىش جيمايدى. يەسىنىڭ ىمىن تاقىمنان سەزەدى. كوزىنىڭ قاراسىنان اعى ۇلكەن، باسىندا قىرىم ەت جوق، قويمويىن، ءتورت تۇياعى تەڭ بىتكەن. جەلدەپ جايىلادى، سۋدىڭ تۇنىعىن قۋالاپ اعىستى ورلەي ءسۇزىپ ىشەدى. وتتاعاندا كوكقۇراقتى قوماعايلانا قاربىتىپ، ءدال تۇپتەن قاۋىپ ورادى. جەتەكشىل، بوتاداي ەلپەك، جۇرگەندە ءسۇرىنىپ- قابىنىپ اپىراقتامايدى، جار استىنان جالپ ەتىپ جاپالاق كوتەرىلسە دە، سەلت ەتىپ سىر بەرمەيدى. ومىرتقاسى شىعىڭقى، كەڭ ساعاقتى، تۇسارلىق ءسىڭىرى جۋان، كەۋدەسى تۇتاسا بىتكەن كەڭ، ارقاسى ءتۇزۋ ءارى ۇزىن، ۇشاسى وبالى، ساۋىرى كۇرت قۇلدي، جاۋىرىنى ۇلكەن قيىس تۇرپاتتى، ومىراۋ ەتى سالقى، قولتىق ءبىتىمى قىساڭداۋ، جىلىنشىگى سوم، باقايى جاتاعان جازىق، شاشاسى قىلشىقتى... قىسقاسى، سۇر اتتا جۇيرىك جىلقىعا ءتان سىن- سيپاتتىڭ ءبارى بار.

سۇر اتتىڭ سيپاتىنا كوڭىلى تولعان كۇڭگەيباي ونى التى جاسىنا دەيىن بايگەگە قوسپادى. تەك اندا- ساندا قاشاعان قۋىپ باۋىر جازدىرىپ، شابىسىن جەتىلدىرگەنى بولماسا. بىردە قوبدا وزەنى تاسىپ، ەلدىڭ جىلقىسى ارالدا قامالىپ قالادى. باياعىداي ءۇيىر جىلقىنى سۋدان الىپ شىعاتىن الاياق ات جوق. كۇكەڭ سۇر ءجۇيرىقتىڭ اقىلىن سىناپ كورمەك ويمەن، تاسىعان وزەننىڭ جاعاسىنا اكەلىپ، ەر- تۇرمانىن سىپىرىپ ساۋىرىنا ءبىر سالىپ قويا بەرەدى. يەسىنىڭ ىمىن تۇسىنگەن جانۋار ءتۇپسىز داريانى بۇيىم كورمەي ارعى جاعاعا ءجۇزىپ بارىپ، ارقىراي كىسىنەپ قامالعان جىلقىنى باستاپ ارالدان امان الىپ شىعادى.

****

وسى جىلدىڭ جازىندا ەل- جۇرت كۇتپەگەن وقيعا بولدى. اۋىلدىڭ الدى جايلاۋعا شىعىپ، باقىلىق سايىن ورلەي شاشىرىپ، الدى كيتىڭقارانىڭ باسىنا بارىپ قونىپ جاتتى. ءبىراق كۇڭگەيباي وزىنە قاراستى بىرنەشە ۇيمەن كوكتەمدە مال تولدەتەتىن شىكىتاي بۇلاقتىڭ باسىندا وتىرىپ قالدى. جاي وتىرعان جوق سۇر اتپەن بىرگە اياق جەتەر جەرگە ايگىلى قاشاعان كەر دەيتىن تۇلپاردى قارقارا- تەس جاقتان الدىرىپ، ەكەۋىن قوسارىمەن وقتاۋداي ەتىپ جاراتتى. جىلقىلار ابدەن ءىش تارتقان سوڭ، تاڭمەن تالاسا شىعىستان ارايلاپ اتقان كۇننىڭ شاپاعىنا شومىلدىرىپ بايقاسا، قوس جۇيرىكتىڭ ساۋىر ءجۇنى جىلتىراپ، تاڭ نۇرىمەن بىرگە قۇبىلىپ تۇر ەكەن. بۇل تولىق بابى قانعاندىعىنىڭ بەلگىسى.

ەرتەڭىندە كۇكەڭ ات قۇلاعىندا وينايتىن بىرنەشە ازاماتتى شاقىردى. اۋەلى، قاشاعان كەردى بوساتىپ جىبەرىپ، انىق دەيتىن قۇرداسىنا شالمالاتتى. كەر اتتىڭ ارقان تارتىسى سۇمدىق - بۇعان دەيىن ەشكىم ونى تاقىمداپ توقتاتىپ كورگەن ەمەس. بۇل جولى دا سولاي بولدى. كەر ات ىشقىنىپ تارتقاندا انىقتىڭ تاقىمىنداعى قايىس ارقان مايدان سۋىرعان قىلشىقتاي سۋسىپ كەتتى.

ارقاندى سۇيرەتكەن قاشانعان كەر شىكىتايدىڭ ميداي جازىعىندا باۋىرىن جازىپ جونەلدى. ءدال وسىنى كۇتكەندەي كۇڭگەيباي دا سۇر اتىنا وتىردى. شۋ جانۋار!

كەڭ دالا... ءبىرى قاشىپ، ءبىرى قۋعان قوس تۇلپاردىڭ شابىسىن سول كۇنى التايدىڭ اقباس شىڭدارىنا دەيىن تاڭدانا تاماشالادى. قوس تۇلپاردىڭ دۇبىرىنەن سول كۇنى جاماتى شىڭىنا ۇيا سالعان مۇزبالاق قىراننىڭ بالاپانى شوشىپ وياندى. كەڭ جازىق، ماڭ دالا شاڭعا بوكتى...

الدەن سوڭ قوس تۇلپاردىڭ ەتى قىزدى. قاشاعان كەر كوزكورىم جەردە كەتىپ بارادى. كۇكەڭ «بيسميللاھ» دەپ تاقىم قىستى. ادامنان ەستى جانۋار سۇر جۇيرىك «سۇراعانىڭ وسى ما» دەگەندەي، العا قاراي اتىلدى. قاشاعان كەردى وكشەلەپ جەتىپ باردى. بۇرىن مۇندايدى كورمەگەن قاشاعان كەر تىكە شاپپاي جاسقانىپ دەرەۋ كىلت وڭعا ويىستى. ءدال وسى ساتتە كۇكەڭ جەردەگى سۇيرەتىلگەن قايىس ارقاندى قامشىنىڭ ۇشىمەن ءىلىپ الدى دا، ارقاندى تارتپاي ىركىپ ۇستاپ بىردەي شابىسپەن قاشاعانعا ىلەسىپ وتىردى.

قاتار شابىس شاي قايناتىمعا سوزىلدى. ءسال تىنىستاعان قاشاعان كەر ەندى ۇدەمەلى شابىسقا كوشتى. قولىندا ىركىپ ۇستاعان ورمەلى ارقان سۇر تۇلپارمەن كۇكەڭدە سالىپ كەلەدى. «ەندى كەشىگۋگە بولمايدى» . بۇل كۇڭگەيبايدىڭ كۇبىرى. دەرەۋ ارقاننىڭ ارتىلعان بولىگىن جيناپ، ۇشىن ەكى قاباتتاپ تاقىمىنان وتكىزىپ، تۇيىعىن ەردىڭ ارتقى قاسىنان وتكىزدى دە، ونى قامشىنىڭ سابىمەن تيەكتەپ، مىقتاپ بەكىتتى...

قوس تۇلپار ماڭ دالانى شاڭعا بوكتىرىپ ءالى زۋلاپ كەلەدى. كۇكەڭ بار داۋىسىمەن ايعايعا باستى. ايعايدى ەستىگىن قاشاعان كەر ءتىپتى قۇتىرىنا شاپتى. سۇر تۇلپار قالماي ىلەستى. ءدال وسى ساتتە كۇڭگەيباي سۇر تۇلپاردىڭ تىزگىنىن قاعىپ- قاعىپ جىبەرىپ، بار كۇشىمەن سولق ەتكىزىپ اۋىزدىعىن تارتتى. اقىلدى جانۋار يەسىنىڭ ءامىرىن ەكى ەتپەي ءتورت تابانداپ كۇرت توقتادى. ءبىراق اعىنداپ كەلە جاتقان قاشاعان كەر وعان قاراعان جوق بار كۇشىمەن سۇر اتتى جەردەن جۇلىپ اكەتتى. شاڭمەن بىرگە كوككە كوتەرىلگەن سۇر جۇيرىك ارقىراي كىسىنەپ جىبەردى. كۇكەڭنىڭ دە كۇتكەنى وسى ەدى تاڭىردەن «اللالاپ» پارمەن تىلەدى. جەردەن جۇلىنعان سۇر ات ون- جيىرما مەتردەي قالىقتاپ ۇشىپ ءبىر ساتتە ءتورت اياعىمەن دىك ەتىپ جەرگە ءتۇستى دە، قاشاعان كەرگە ەندى جورعالاپ ىلەستى. كۇكەڭنىڭ كوزىنەن جاسى سورعالىپ «ارمانىما جەتتىم- اۋ» دەگەندەي قونىشىنداعى كەزدىگىن سۋىرىپ الىپ، تاقىمداعى ارقاندى شورت قيدى دا، قاشاعان كەردى جايىنا جىبەردى. بۇرىنعى سۇر جۇيرىك، قازىرگى سۇر جورعاسىن تايپالتىپ قىزبەل تاۋىنان اسا سوققان قوبدانىڭ قوڭىر جەلىنە ءتوسىن كەرىپ كۇكەڭ كەڭ دالا دا ماڭىپ بارا جاتتى.

****

سول كۇنى كۇڭگەيباي سۇر جورعانى تاڭاسىرىپ بايلادى. ەرتەڭىندە بۇلاقتىڭ تازا سۋىنا شومىلدىرىپ تۇلابويىن توزاڭنان ارىلتتى. ۇلكەن ۇلى ماناقايدى جىبەرىپ جايلاۋداعى ەلدەن ەكى سابا ساۋمال الدىرىپ، جورعانى سۋاردى. التى جاسار جۇيرىكتەن شاپقىن جورعا شىعارعان كۇڭگەيدىڭ اتاعى اۋىلدان اسىپ، ايماققا تارادى.

وسى وقيعادان كەيىن كۇكەڭنىڭ باسقا دۇنيەمەن شارۋاسى جوق تەك سۇر جورعاسىن اينالشىقتاپ شىقپايدى. ارى- بەرى جۇرگىزىپ كورىپ، ءىزىن قارىستاپ ولشەيدى. سونداعى ايتاتىنى: جورعانىڭ ءتورت اياعى ءالى تەڭ تۇسپەي تۇر، ءارى اياق تاستاسى بەس قارىسقا جەتكەن جوق.

جاز ءوتتى، كۇز كەلدى، قىس ءتۇستى. كۇكەڭ سۇر جورعانى باپتاۋعا كىرىستى. الدىمەن الدەش دەگەن ۇستاعا تاي بەرىپ سۇر جورعاعا ارناپ جەڭىل ءارى ماڭدايى بۇرشىكتى تاعا سوقتىرادى. جەر قاتقان سوڭ سۇر جورعانى تاعالاپ مۇزدىڭ ۇستىندە جۇرگىزىپ جاتتىقتىردى. جەلتوقساننىڭ اياعى قاڭتاردىڭ باسى - اي تولعان كۇنى تۇنگى جارىقپەن كۇكەڭ جورعاسىن اشىكولدىڭ قاتقان مۇزىنا سالدى. جالپاق ايدىننىڭ ورتاسىندا اي تاعالى سۇر جورعا ايدىڭ ساۋلەسىنە شاعىلىسقان ءوز كولەڭكەسىمەن ءوزى جارىسىپ، وي شىركىن، تايپالىپ سالا بەردى. ءسويتىپ، ءتورت اياعىنىڭ جورعاسى تەڭ شىقتى. وسىلاي سۇر تۇلپار ءتورت اياعى تەڭ تايپالعان، توكپە جورعا بولىپ شىعا كەلدى.

مارشالعا سىيلىق ءھام جەر اڭساعان جورعا

قوبدا قازاقتارىنىڭ تاريحىنداعى ەڭ ءبىر ەلەۋلى وقيعا 1940 -جىلى قازىرگى باي-ولكە ايماعىنىڭ ورناۋى ەدى. 1950 -جىلى ايماق ورناۋىنىڭ 10 جىلدىق مەرەكەسى تويلاندى. مەرەكەگە ۇكىمەت باسشىسى كەلىپ قاتىستى. ول كەزدە تويدىڭ ءسانى - بايگە مەن جورعا جارىسى. جورعا جارىسىنا كورشى ءۇش ايماقتان 60 تان استام جىلقى قاتىسقان ەكەن. ۇكىلەگەن جورعالاردى قاراسايدىڭ اۋزىنان جىبەرىلىپ، 25 شاقىرىمداعى سارىكولدەن ۇستاعان. وسى جارىستا كۇڭگەيبايدىڭ سۇر جورعاسى الدىنا ات تۇسىرمەي جەكە دارا كەلەدى.

جارىستى تاماشالاعان ۇكىمەت باسشىسى ايماق اكىمدەرىنە ۇسىنىس ايتادى: «قۇرمەتتى قازاق اعايىندار، سىزدەر انا سۇر جورعانى مەملەكەت باسشىسى مارشال چويبالسىنعا سىيلاساڭىزدار!». ايماق باسشىلارى: - ارينە، ۇسىنىسىڭىز ورىندى، ءبىراق، ءبىز جورعانىڭ يەسىمەن سويلەسەيىك، كەلىسسە ودان ساتىپ الۋدى ويلاستىرايىق، - دەيدى.

بۇل حاباردى ەستىگەن كۇڭگەيباي: «سىرتى تۇكتى، ءىشى بوقتى ءبىر تايدى پاتشا سۇراعان ەكەن، باسى ءبۇتىن تەككە بەردىم ءما، الىڭىز» - دەپ، ۇكىمەت باسشىسىنىڭ قولىنا سۇر جورعانى كۇمىستەگەن ەر-تۇرمانىمەن قوسا ۇستاتىپ جۇرە بەرەدى (سۋرەتتە).

lr-3
كوپ كەشىكپەي ورتالىقتان ارنايى ماشينا كەلىپ، سۇر جورعانى ۇلان- باتىرعا اكەتەدى. استانا تۇرعىندارى مەن ستۋدەنتتەر اردا التايدىڭ قۇلىنىن قالا ىشىندە ساپ تۇزەپ، سالتاناتپەن كۇتىپ العان دەسەدى. ءبىراق، التايدىڭ اردا قۇلىنى استاناعا ۇيىرلەسە المايدى. مارشالدىڭ جايلى ات قوراسىندا تۇرىپ تۋعان جەرىن اڭسايدى. دۇركىن-دۇركىن تاناۋىن كوتەرىپ اۋا سورادى. وزىنەن ءوزى جارايدى. سودان ءبىر كۇنى ات قورادان قاشىپ شىعادى. التايدى بەتكە الىپ تارتىپ وتىرادى. سۇر جورعانىڭ قاشقانىن بىلگەن ءبىر توپ جىلقىشى سولدات ارتىنان تۇسەدى. اقىلدى جانۋار كۇندىز تىعىلىپ، تەك تۇندە ءجۇرىپ وتىرعان سياقتى. بىزگە بەلگىلىسى سۇر جورعا 1700 شاقىرىم قاشىقتىقتى جورتىپ ءوتىپ، تۋعان جەرىنە ءتىرى كەلگەندىگى.

****

1953 -جىلدىڭ كۇزى. كۇڭگەيباي اۋىلى قانقۇدىقتى جايلاپ كەلىپ، ءدوشى دە كۇزەپ وتىرعان. كەشكەسىن اعىتقان بيەنى كوكادىرعا قاراي بەتتەتۋگە اتتانعان جىلقىشى ادىراڭداپ قايتا شاۋىپ كەلدى، ەڭكىلدەپ جىلاپ كەلەدى. اپاق-ساپاقتا ات ارقانداۋ ءۇشىن قورانى اينالىپ بارا جاتقان كۇڭگەيباي:

- قاراعىم، نە بولدى؟ - دەسە، جىلقىشى: - انە، انە سۇر جورعا!!! ءوزى جىلاپ تۇر. كۇكەڭ جارىقتىق بۇعان تۇكتە تاڭدانباپتى «ءبىلىپ ەدىم... ءۇش كۇن بۇرىن سۇر جورعا تۇسىمە كىردى، ارقىراي كىسىنەپ مەنى يىسكەپ تۇردى...» دەيدى دە، اقىرىن اياڭداپ قۇر سۇلدەرىن سۇيرەتىپ، ءتىرى تۋلاققا اينالعان اتقا بارادى. ول دا يەسىن تانىپ، ۇمتىلعان بولادى ءبىراق... جانۋاردىڭ قوس تاناۋىنان سارى سۋ سورعالاپ سول جەردە جىعىلادى. اتاقتى سۇر جورعانىڭ ەندى مال بولماسىن كۇكەڭ ءبىلدى. ادامداردى شاقىرىپ قۋ تۋلاقتى قاقپايلاپ قوراعا اكەلدى. سول ءبىر ايلى تۇندە كۇكەڭ سۇر جورعاسىنىڭ باسىن قۇشاقتاپ ۇزاق وتىرىپتى. تاڭعا جاقىن جانۋار سوڭعى رەت كەڭ تىنىستاپ، التايدىڭ اقباس شىڭدارىنا قاراپ جاتىپ ءۇزىلىپتى.

ات ۇستىندە ۇزىلگەن عۇمىر

اتبەگى كۇڭگەيباي تاشاباي ۇلىنىڭ دۇنيەدەن وتكەن ساتىنە وسى جولداردىڭ اۆتورى مەنىڭ دە كۋا بولعان جايىم بار. بۇل 1986 -جىلى مامىر ايىنىڭ 11 كۇنى بولاتىن. كەزەكتى دەمالىسىمدى الىپ تۋعان اۋىلىما كەلدىم. كۇكەڭ ءۇيى ءبىزدىڭ باس جاعىمىزدا ەدى، تاڭەرتەڭ «كۇڭگەيباي دۇنيەدەن ءوتتى» دەگەن حابار كەلدى. جەرلەۋ كەزىندە كۇكەڭنىڭ ەكىنشى ۇلى تىلەگەندى جولىقتىردىم. تىكەڭە كوڭىل ايتىپ، قازانىڭ قالاي بولعانىن سۇرادىم.

تىلەگەننىڭ ايتۋى بويىنشا، جارىقتىق وتەتىن كۇنى تۇسكە تامان تۇرقى ەسىك پەن توردەي، تۇيە ساۋىرلى قاراگەر جورعاسىن ەرتتەپ ءمىنىپ، كەمپىرى اجار انامىزعا «ماڭايدى ءبىر شولىپ كەلەيىن» دەپ ءجۇرىپ كەتەدى. كورشىلەرى - وكىمەت، قۋاندىق، ماحمەتتەرگە بارىپ، «مەن جاقىندا كوشەمىن امان بولىڭدار» دەپ قوشتاسادى. كورشىلەرى كۇكەڭدى «جايلاۋعا كوشەتىن شىعار» دەپ، ويلارىندا ەشتەڭە جوق، قوش ايتىسىپ قالا بەرەدى. جارىقتىق سول بەتىمەن قۇستىدا ەگىن سالۋ ءۇشىن تراكتورمەن جەر جىرتىپ جاتقان شاڭىراقتاعى كىشى ۇلى كەڭشىلىككە بارادى.

قاريانىڭ قاراگەر جورعانى تايپالتىپ كەلە جاتقانىن كورگەن ەگىنشىلەر مەن ۇلى تاڭدانىپ قاراپ تۇرادى. مىناۋ 90 جاستاعى ادامنىڭ جۇرىسىنە ۇقسامايدى... اقساقال سول ەكپىنمەن ورىلعان اتىزدىڭ جيەگىنە كەلىپ توقتايدى. جامىراي سالەم بەرگەن كوپكە «ۋاعالەيكۋماسسالامىن» ايتىپ، بالاسى كەڭشىلىككە تاعى بىردەمەلەردى ءتۇسىندىرىپ بولىپ، ات ۇستىندە تۇرعان كۇيى اۋىر كۇرسىنگەن ءۇن شىعاردى. سودان كەيىن قيمىل جوق. قاراگەر جورعا دا قوزعالمايدى. كەڭشىلىك «اكە، اكە، اكە» دەپ ايعايلاسا جاۋاپ قاتپايدى. «اقساقالعا نە بولدى» دەپ جەر جىرتىپ جۇرگەن جىگىتتەر جۇگىرىپ بارسا، كۇڭگەيباي قاريانىڭ عۇمىرى تابانى جەرگە تيمەي، ات ۇستىندە ۇزىلگەن ەكەن. سول جەردە كوپشىلىك ايگىلى جورتۋىلشى، اسقان اتبەگى قاريانىڭ اياعىن ۇزەڭگىدەن شىعارىپ، جانسىز دەنەسىن قاراگەر جورعانىڭ ۇستىنەن ءتۇسىرىپتى.

P. S. قازاقتا، «سۋ سۇزىلمەيدى، ۇرپاق ۇزىلمەيدى» دەگەن ەسكى ءسوز بار. وسىندا ايتىلعانداي، كۇڭگەيبايدىڭ ماناقاي، تىلەگەن، كەڭشىلىك اتتى ءۇش ۇلى بولدى. ءبارى امان- ەسەن ءجۇرىپ جاتىر. ەندى وسى ازاماتتاردىڭ بالالارى، ياعني، كۇكەڭنىڭ نەمەرەلەرى قازىر ۇلتتىق سپورتتان ولجا سالۋدا.

ايتالىق، 2015 -جىلى استانا قالاسىندا وتكەن اساۋ ۇيرەتۋدان 1- رەسپۋبليكالىق اشىق تۋرنيردە باس جۇلدەگە يە بولعان جەڭىسبەك ماناقاي ۇلى مەن ەكىنشى ورىن يەگەرى اسىلبەك كەڭشىلىك ۇلى جانە 2016 -جىلى قىركۇيەك ايىنىڭ 10 -كۇنى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 25 جىلدىق مەرەكەسىنە ارنالعان «استانا جۇلدىزى» اتتى رەسپۋبليكالىق تۋرنيردە اساۋ ۇيرەتۋدەن ءبىرىنشى ورىندى يەلەنگەن ومىربەك تىلەگەن ۇلى... وسى 3 جىگىتتىڭ ۇشەۋى دە كۇڭگەيدىڭ تۋعان نەمەرەلەرى.

بەكەن قايرات ۇلى


سوڭعى جاڭالىقتار