ءار وڭىردەگى قازاق ءتىلىنىڭ قىزىقتارى

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - قازاق ءتىلى - الەم تىلدەرى اراسىندا ەڭ اۋەزدى عانا ەمەس، ەڭ باي ءتىلدىڭ ءبىرى. ماسەلەن، عالىمدار پىكىرىنشە، ەڭ باي سانالاتىن اراب تىلىندە 12 ميلليون 300 مىڭ، اعىلشىن تىلىندە - 750 مىڭ، ال قازاق تىلىندە 600 مىڭ ءسوز بار.

ياعني، ءتىل بايلىعى جاعىنان الەمدە ۇشتىكتە تۇرمىز. تۇركى تىلدەرىنىڭ اراسىنداعى توركىن- تامىرىن ساقتاعان قۇنارلىسى دا - قازاق ءتىلى. سوندىقتان دا بۇنداي بايلىققا قۇرمەتپەن قاراۋ - ءاربىر ازاماتتىڭ پارىزى.

ايتا كەتەرلىگى، قازاق ءتىلى اۋىزەكى اڭگىمەدە ءبىر- بىرىنەن بولەكتەنەتىن، جەرگىلىكتى جۇرتتىڭ تۇرمىسىندا عانا قولدانىلاتىن «ديالەكت» سوزدەرگە دە كەندە ەمەس. ءتىپتى ءسوزدى بىلاي قويىڭىز، سويلەۋ مانەرىنەن، اڭگىمە ماقامىنان- اق كىمنىڭ قاي وبلىستان، قاي وڭىردەن ەكەنىن ءدوپ باسۋعا دا بولادى.

بەلگىلى ءبىر وڭىرلەردە عانا قولدانىلاتىن ونداي سويلەۋ مانەرى مەن سوزدەر، ءسوز تىركەستەرى كەيدە ادامداردىڭ تۇسىنبەۋشىلىگىن تۋدىرسا، كەيدە ۇلكەن ءازىل اڭگىمەگە ارقاۋ بولادى. باتىس پەن شىعىستا، وڭتۇستىك پەن سولتۇستىكتە، ورتالىقتا قولدانىلاتىن وسىنداي ەرەكشە سوزدەردىڭ مانىسىنە ءۇڭىلىپ، سانامالاپ كورگەندى دە ءجون ساناعان ەدىك.

سونىمەن، ادەبي تىلدەگى كەيبىر سوزدەردىڭ جەرگىلىكتى حالىقتىڭ اۋىزەكى تىلىندە بىرنەشە نۇسقاسى كەزدەسەدى. ماسەلەن، قياردى شىعىس ءوڭىردىڭ تۇرعىندارى «اگۇرشىك» دەسە، وڭتۇستىكتەگىلەر «بادىرەن» دەيدى. سەمەي مەن پاۆلودار وڭىرلەرىندە «سارىمساق»، ال اقتوبە مەن قىزىلوردانىڭ ءبىر بولىگىندە «جۋا» دەپ پيازدى ايتادى. «ۇلكەن» ءسوزىن دە ءار ايماققا بارعاندا ءارتۇرلى ەستيسىز، ماسەلەن «دوكەي»، «ايدىك»، «دىراۋ»، «ءنان»، «جويان»، «ءداۋ» دەسە، ونىڭ ءبارى - ۇلكەن دەگەندى بىلدىرەدى.

قاراپايىم اعاش ورىندىقتى باتىستا «وتىرعىش»، ال سولتۇستىكتە «تاق» دەپ اتاۋى مۇمكىن. ءبىر قىزىعى، «تاتە» دەپ جامبىلدا، پاۆلوداردا، ورال مەن شىمكەنتتە ەر ادامعا قاراتىپ ايتاتىن بولسا، بۇل ءسوز ەلىمىزدىڭ وزگە وڭىرلەرىندە جاسى ۇلكەن ايەلدەرگە قاتىستى قولدانىلادى.

سىرىڭكەنىڭ دە كەيبىر وبلىستاردا اتاۋى وزگەرىپ كەتەدى: «كەۋىرت»، «شىرپى»، «وتتىق». باتىستا پيمانى «بايپاق» دەيتىن بولسا، كەيبىر وڭىرلەردى بايپاعىڭىز شۇلىقتى بىلدىرەدى. ايتپاقشى شۇلىق كەي جەرلەردە «ۇيىق» دەپ تە اتالادى. «ەر ادام كيەتىن جەيدە» دەسەڭىز بارلىق ايماقتا بىردەي تۇسىنە بەرمەيدى، كەيبىر وڭىرلەردە بۇل - «كويلەك».

تاڭ قالعان ساتتە «ماسساعانمەن» قاتار، باتىستا «قاسقا»، وڭتۇستىكتە «ءولا» دەگەن ديالەكت سوزدەر قولدانىلۋى مۇمكىن. قانتتى باتىستا «سەكەر»، وڭتۇستىكتە «قۇمشەكەر» دەپ اتايدى. سونداي- اق ءتۇرلى وڭىرلەردە «ورامال»، «سۇلگى»، «مايلىق» ءبىر ماعىنا بەرەدى. جەرگىلىكتى ءتىلدىڭ ەرەكشەلىگىنە قاراي شىعىستا «تەگەنە»، وزگە وڭىرلەردە «تاباق»، «شىلاپشىن» سوزدەرى قولدانىلۋى مۇمكىن.

سونىمەن قاتار، ەلىمىزدىڭ باتىس وڭىرلەرىنىڭ تۇرعىندارى نە زات (نە؟)، ءنان (ۇلكەن)، كوپشىك (جاستىق)، قۇرتتاي (كىشكەنتاي)، كىل (ىلعي)، زىلدەي (اۋىر)، مانا (باعانا) جانە ت. ب. ديالەكت سوزدەردى ءجيى قولدانىلادى.

سىم (شالبار)، بەدىرە (شەلەك)، اڭگەلەك (قاۋىن)، داربىز (قاربىز)، اشىق- ماشىق (توپسا)، بوپتى (بولدى)، تۇقىم (جۇمىرتقا) دەگەن سوزدەردى وڭتۇستىكتە ەستيسىز. ال الماتى جاقتىڭ تۇرعىندارى وجاۋدى قولباقىر دەپ تە اتايدى. شىعىس جاقتىڭ قازاقتارىنان جويان (جۋان)، كارتوپيا (كارتوپ)، نەمە (نەمەنە؟)، كوپ- كورىم (ءتاپ- ءتاۋىر) سەكىلدى سوزدەردى ەستىسەڭىز تاڭ قالماڭىز. ال ايدىك (ۇلكەن)، دوكەي (مىقتى)، تاق (ورىندىق) سەكىلدى سوزدەردى ءجيى قولداناتىن ادامدى كەزدەستىرسەڭىز، ول سولتۇستىك ءوڭىردىڭ تۇرعىنى بولۋى عاجاپ ەمەس.

ارينە، مۇنداي مىسالداردى تىزبەكتەسەك ءالى دە ءبىراز بەت تولتىرۋعا بولادى. ايتپاعىمىز - قازاق ءتىلىنىڭ ۇلىلىق قاسيەتى. ءبىرقاتار وزىندىك ەرەكشەلىكتەرگە قاراماستان ەلىمىزدىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىندە تۇرىپ جاتقان قازاقستاندىقتار ءبىر- بىرىمەن ەش قيىندىقسىز تۇسىنىسەدى. ءار وڭىردە قولدانىلاتىن ەرەكشەلىكتەر قازاق ءتىلىنىڭ قانشالىقتى باي ءتىل ەكەنىن عانا كورسەتەدى.