بۇرىنعى ءمينيستر ساياساتتا قانداي تاسىلدەر قولدانعانى تۋرالى ايتىپ بەردى
بۇل سۇحباتتا قازاقستاننىڭ بۇرىنعى اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترى، قوستاناي وبلىستىق اكىمشىلىگىنىڭ بۇرىنعى باسشىسى جانە قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ بۇرىنعى حاتشىسى بالتاش تۇرسىمبايەۆ وبلىستى جارىقپەن ۇزبەي قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ورتالىقتى اينالىپ ءوتىپ رەسەي ەنەرگەتيكتەرىمەن قالاي كەلىسكەنى، شەكارا تۇبىندەگى وبلىس تۇرعىندارى وزەن ارقىلى قالاي بەنزين تاسىعانى، زامانبەك نۇرقادىلوۆ ەسىگىن بۇزىپ اشىپ، جاڭا ۇيلەرگە وتباسىلاردى قالاي قونىستاندىرعانى، 1990 -جىلدارى ساياساتتا تاعى قانداي ايلا- امالدار قولدانىلعانى تۋرالى ايتىپ بەردى.
***
- سوۆەت وداعى ىدىراپ جاتقان كەزدە قايدا ەدىڭىز؟
- وداق ىدىراعان كەزدە مەن قازاقستاندا، قازاق س س ر- ءى ۆيتسە- پرەمەرى جانە مەملەكەتتىك اگروونەركاسىپ كوميتەتى ءتوراعاسى بولاتىنمىن. قوس قىزمەت اتقارعاندىقتان، مەندە ەكى كابينەت، ەكى اپپارات بولدى ...
- ەكى «ۆەرتۋشكانى» ايتاسىز با؟
- ءيا، الگى «كرەمليەۆكا» دەگەن جەلى (ارنايى بايلانىس تەلەفونى. - ازاتتىق). وندا ءتورت جەلى بولعان. جوعارى جيىلىكتەگى جەلى ارقىلى وداقتىق مينيسترلىكتەرمەن سويلەسە بەرەتىنمىن. بۇدان بولەك، «يسكرا» دەگەن تەلەفون بولعان: ونداعى ءۇش ساندى تەرسەڭ، باسشىلاردىڭ قايسىسىنا بولسىن تەلەفون سوعا الاسىڭ.
- ال گورباچيەۆكە شە؟
- ءيا، ارينە. ول كىسىدە دە تۋرا سونداي اپپارات تۇرعان. ءبىراق ونىمەن تەلەفون ارقىلى ەمەس، بىرنەشە مارتە وزىمەن سويلەسكەنمىن.
- 1991- جىلى ول كىسىمەن نەمەسە ۇكىمەتتەگى ارىپتەستەرىڭىزبەن «سوۆەتتىڭ كۇنى تاقاپ قالدى، ءانى- مىنە ءبارى كۇيرەيدى» دەگەن سارىندا اڭگىمەلەر بولدى ما؟
- مۇنى جۇرتتىڭ ءبارى سەزدى. مۇنايدى ارزانداتىپ جىبەرىپ، بىزگە اعىلعان ۆاليۋتا توقتاعاننان كەيىن وداقتىڭ شارۋاسى بىتەتىن كۇن الىس ەمەس ەكەنىن گورباچيەۆ تە سەزدى، قالعاندارى دا ءتۇسىندى.
- ال جالپى كوڭىل- كۇي قالاي بولدى؟
- كوڭىل- كۇي مۇلدە جامان بولدى. ءبارى بىردەن ءبولىنىپ كەتتى. «تانك، پۋلەمەت، جويعىش ۇشاقتاردى قولدانساق تا، سوۆەت وداعىن - مەملەكەتتى قايتسەك دە ساقتاپ قالۋ كەرەك» دەگەن الدەبىر پوپۋليست پاتريوتتار شىقتى. ال ليبەرالداندىرۋدىڭ جاقتاستارى ەكونوميكانى جاڭعىرتۋ كەرەك دەپ ەسەپتەدى. ءۇشىنشى توپتاعىلارعا ءبارى ءبىر بولدى، ولار كەيىن كەلەتىن كونيۋكتۋراعا بەيىمدەلىپ، تاۋىرلەۋ قىزمەتكە تۇرۋ ءۇشىن كىم جەڭەتىنىن كۇتىپ وتىردى. وندايلار بارىنەن كوپ بولدى.
- ال ءوزىڭىز ءۇش توپتىڭ قايسىسىنا قوسىلدىڭىز؟
- نەگىزى، مەن سوۆەت وداعى قۇلاعانىن ءالى كۇنگە دەيىن ايىپتامايمىن. ەلدى كوپ جىل الجىعان شالدار باسقارعاندىقتان، ونىڭ قۇلاۋى زاڭدىلىق ەدى. برەجنيەۆ و دۇنيەگە سول الجىعان كۇيى كەتتى، ودان كەيىن اندروپوۆ بولدى، ال چەرنەنكو مۇلدە ماڭگىرىپ كەتتى. كەيىن گورباچيەۆ كەلدى، ءبىراق جۇرتتىڭ وعان دەگەن ىقىلاسى جارتى جىلعا عانا جەتتى. ول جۇمىسشىلارعا «شەنەۋنىكتەردى سەندەر تومەننەن سوققىلاڭدار، ال ءبىز جوعارىدان توقپاقتايمىز!» دەگەننەن كەيىن «ە، جاسىنا جەتپەي الجىعان تاعى ءبىر باسشى» دەپ ويلادىم. ول ءوز سوزىنە ەسەپ بەرمەيتىن، ۇنەمى ايدالاعا لاعىپ سويلەيتىن كىسى بولاتىن. ءبىراق العاشقى كەزدە ول تۋرالى جۇرت پىكىرى جاقسى بولدى، ويتكەنى ول قاعازعا قاراماي سويلەيتىن.
«جۇرتتىڭ بارىنە كۇندەرىڭدى وزدەرىڭ كورىڭدەر دەدى»
- وداق ىدىراعاننان كەيىن اركىم ءوز جولىمەن كەتىپ، ءسىز ءبىراز ۋاقىت اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترى بولدىڭىز. وداق كەزىندەگى قوسىپ جازۋ نەمەسە وتىرىك ەسەپ بەرۋ سياقتى «اۋرۋ» تىيىلدى ما الدە ينەرتسيامەن تاعى ءبىرازعا سوزىلدى ما؟
- سوۆەت زامانىندا كوپ قوسىپ جازدى دەپ ايتا المايمىن. مىسالى، جىلدىڭ اياعىنا قاراي وبلىستا ءبىر ميلليون شارشى مەتر باسپانا (شارتتى تۇردە) پايدالانۋعا بەرىلەدى دەگەن جوسپاردى ورىندايمىز دەپ ۋادە ەتتىك دەلىك. الگى باسپانانىڭ 900 مىڭ شارشى مەترىن سالىپ بولدىق، ال 100 مىڭى ءالى بىتپەگەن، الگى ۇيلەردە سىلاقشى، بوياۋشى، ەلەكتريكتەر ءالى جۇمىس ىستەپ جاتىر، ولار جۇمىستى تەك قاڭتاردا بىتەدى. ءبىراق قاڭتاردا مىندەتتى تۇردە جۇمىستارىن بىتىرەتىن. ەگەر مۇنى قوسىپ جازۋ دەسەڭدەر، وزدەرىڭ بىلىڭدەر.
ال ەگىن ءتۇسىمىنىڭ ستاتيستيكاسىن كوبەيتۋ جاعىنان مىناداي تاسىلدەر بولدى. كەي جەرلەردىڭ مىنەزى بوستاۋ بىرەر باسشىسى تسەنتنەردى قوسىپ جازادى. ال شارۋاعا مىقتى بىرەر باسشى جەم- ءشوپ ازىرلەۋ ءۇشىن، جۇرتتىڭ اقىسىن ونىممەن تولەۋ ءۇشىن بىرەر تسەنتنەردى ۇنەمدەپ الىپ قالادى. كەيىن ەكەۋىنىڭ ەسەبىن قوسقاندا، قورىتىندى بالانس دۇرىس شىعا كەلەدى. وزگە ايلا- امالدارى دا بولعان. مىسالى، ءبىر ميلليارد پۇت، ياعني 16 ميلليون توننا استىق تاپسىرامىز. ونى ەليەۆاتورعا وتكىزەمىز دە، كەيىن جەم- ءشوپ ازىرلەۋگە ءبىر جارىم ميلليون توننا ءبولۋدى سۇراپ حات جازامىز. الگى توننالاردى بىزگە قايتارىپ بەرەدى، ال بۇكىل استىقتى تارازىعا تارتىپ قويعاندىقتان، وتكىزگەن ەسەبىمىز دۇرىس بولىپ شىعادى. ول كەزدە مۇنى قوسىپ جازۋ ەمەس، شارۋاشىلىقتىڭ قامى دەپ اتايتىن.
... /قىسقارتىلدى/
- ال 1991-1992 -جىلدارى قالاي بولدى؟ ول كەزدە اۋىل شارۋاشىلىعىن ويلايتىنداي مۇرشا بولمادى ما؟
- اۋىل شارۋاشىلىعىن دا، وزگە ءوندىرىس سالالارىن دا ويلاۋعا مۇرشا بولمادى. ەشكىمگە ءبىر تيىن قارىز بولىپ قالعان جوقپىز، ايتەۋىر كوڭىلگە سونى مەدەت ەتتىك. بۇكىل قارىزدى رەسەي موينىنا الدى. كەزىندە الگى قارىزعا بىرگە باتتىق قوي، ال كەيىن رەسەي وداقتاس رەسپۋبليكالارعا «الەمنىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىندەگى س س س ر- گە تيەسىلى بۇكىل جىلجىمايتىن مۇلىك پەن اسكەري فلوتقا تالاسپايسىڭدار» دەگەن شارتپەن 100 ميلليارد دوللارعا جۋىق قارىزدى موينىنا الدى.
- ال فەرمەرلەردىڭ كوڭىل- كۇيى قانداي بولدى؟ «ەشكىمگە قارىز ەمەسپىز، ەندى شالقىپ ءومىر سۇرەمىز» دەپ ويلاعان شىعار؟
- اۋىلدا تۇراتىن جۇرت سوۆەت وداعىنىڭ ىدىراپ كەتكەنىن قاتتى ۋايىمدادى. كولحوز، سوۆحوزداردىڭ تاراپ كەتكەنىنە حالىقتىڭ 90 پايىزى قايعىردى.
- ال ولار نەدەن قورىقتى؟ وزدىگىنەن شارۋاشىلىق جۇرگىزۋدەن قورىقتى ما؟
- ودان بەرى 25 جىل ءوتتى عوي، كەز كەلگەن اۋىلعا بارىپ، جەرگىلىكتى تۇرعىندارمەن سويلەسىپ كورشى. كوپ جەرلەردە زەينەتكەرلەر عانا قالعان. ال ءسال پىسىقتاۋ بالالارى بارلاردىڭ ءبارى قالاعا كوشىپ كەتۋگە تىرىستى. ال شاماسى كەلمەگەندەر اۋىلدا قالىپ قويدى.
- جۇرتتىڭ ءبارى ءبىر ساتتە جان- جاققا شاشىلىپ كەتكەنىنە قاراعاندا، سوۆەت وداعى ادامداردى بايلاپ ۇستاعان بولىپ تۇر عوي؟
- بۇل ءۇشىن س س س ر- دە ۇلكەن رەسۋرستار بولدى. اۋىلدىڭ جاعدايى جاقسى بولدى. مىسالى، اۋىل شارۋاشىلىعىندا جۇمىس ىستەگەندەر مينەرالدى تىڭايتقىشتاردى قايدا جىبەرەرىن بىلمەي، ماڭايداعى ورمانعا اپارىپ توگىپ تاستايتىن. 30 -50 توننالىق سيستەرنالار ءتىپتى قۇلىپتالماي، بەنزين مەن سولياركا اعىل- تەگىل بولدى. اۋىلدا جەكە مەنشىك تراكتور، ماشينا مۇلدە بولعان جوق، ءبىراق مەملەكەتتىڭ تەحنيكاسىنا جانار- جاعارمايدى شەلەكتەپ قۇياتىن.
- اۋىل شارۋاشىلىعى قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسىن العا سۇيرەيتىن كۇشتەردىڭ ءبىرى بولۋى مۇمكىن دەگەن وي نازاربايەۆقا جەتتى دەپ ويلايسىز با؟
- مەنىڭشە، وعان مۇنداي وي كەيىنگى ەكى- ءۇش جىلدا كەلگەن سياقتى. نازاربايەۆ - تالاي وتكەلەكتەن وتكەن اقىلدى ادام. نازاربايەۆ كونسەرۆاتورلاردى «تەۋىپ تاستاپ»، ەكونوميكانى ءوز ويىمداعىداي رەفورمالاي الامىن دەپ ويلادى. ەندى قازىرگى جاعدايدا ەلدى اگرارلىق سالا عانا بىردەڭە ەتىپ قۇتقارا الادى دەگەن ۇيعارىمعا كەلدى.
- پرەزيدەنت مۇنداي ۇيعارىمعا جۋىردا عانا كەلدى، ءبىراق بۇل ەرتەدەن ايتىلىپ ءجۇردى عوي. مىسالى، مارقۇم ەكونوميست قانات بەرەنتايەۆ اگرارلىق سالاعا ەرەكشە نازار اۋدارۋ قاجەت ەكەنىن تالاي ايتتى ەمەس پە؟
- مۇنى مەن مينيستر بولىپ تۇرعان كەزدە ايتقانمىن. «قازاق بولىپ ۇيىقتاپ، جاپون بولىپ ويانبايسىڭ» دەگەن افوريزمىم دە بولعان. الگى سوزىمە بۇكىل زال دۋ قول شاپالاقتاعان. «بوس مىلجىڭدى، كورەيانىڭ تەلەديدارلارىنىڭ بولشەكتەرىن قۇراستىرۋ سياقتى الدەبىر جوبالاردان ۇمىتتەنۋدى قويۋ كەرەك. ەلگە كينەسكوپتار مەن قوراپتارىن اكەلىپ، ءبىر- بىرىنە قوسىپ، سوسىن «قازاقستاندا جاسالعان» دەگەن بەلگىمەن شىعارىپ قوياتىن كەز ەستەرىڭدە مە؟
- قازىر اۆتوموبيلدەردى دە سولاي قۇراستىرادى عوي.
- ءيا، ءيا. بىزدەن تەحنولوگيالىق دەرجاۆا شىقپايدى دەپ ايتىپ كەلە جاتقانىما قانشا جىل بولدى. ول كەزدە الگى سوزىمە بۇكىل زال قول سوققان، ال سوسىن نازاربايەۆ ماعان «نەگە ولاي سويلەيسىڭ؟» دەپ سۇراعان.
- 1990 -جىلدارى اۋىل شارۋاشىلىعىن قۇتقارۋعا بولمادى ما؟ كولحوزدار تاراپ كەتكەنىمەن، جۇرتتتىڭ قولىندا مالى، قورا- قوپسىسى، جەكە شارۋاشىلىعى قالدى عوي. ولاردى شاشپاي، بىردەڭە ەتىپ ءبىر جەردە ۇستاۋعا بولار ەدى عوي.
- وعان شاما جەتپەدى. ول كەزدە جۇرتتىڭ ءبارى ەگەمەندىك الدىق دەپ ءماز بولدى. بيلىكتەگىلەردىڭ ءبارى ەگەمەندىك الدىق، ەندى باسىمىزعا باق ورنايدى دەپ ويلادى. ءوندىرىستى ساقتاپ قالايىق، ونى كۇنكورىس كوزىنە اينالدىرايىق دەپ ەشكىم ويلامادى.
«تەرەشەنكونى بوقتادىم» دەپ نۇرقادىلوۆ تەلەفون سوقتى»
- ول زاماندا ۇكىمەت وتىرىستارى قالاي ءوتۋشى ەدى؟ ايتىس- تارتىستار بولدى ما؟
- وتە كوپ بولاتىن. مەن اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋدى كوپ ايتاتىنمىن. اكەجان قاجىگەلدين ۇكىمەتكە پرەمەر بولىپ كەلگەن كەزدە «تۇرسىمبايەۆ جۇمىس ىستەتپەي جاتىر» دەپ نازاربايەۆقا كۇندە شاعىناتىن. نازاربايەۆ «وسى سەن نەگە جۇرتتىڭ ءبارىن سىناي بەرەسىڭ، قاجىگەلديننىڭ جۇمىس ىستەۋىنە نەگە كەدەرگى كەلتىرەسىڭ؟» دەپ سۇرايتىن. ال مەن شىندىقتى ايتاتىنمىن. نازاربايەۆ «سەن ءتىپتى مەنىمەن ايعايلاسىپ، شۋ كوتەرەسىڭ. قاجىگەلدين ساعان ءتىپتى مۇلدە اۋزىن اشا المايدى عوي» دەپ ۇرساتىن. ءبىراق ءبىز ۇكىمەت وتىرىسىنا ايىنا ءبىر رەت جينالاتىنبىز. قالعان ۋاقىتتا دۇرىستاپ باسقارسا، مەن كەدەرگى بولعان جوقپىن عوي؟
- سالا باسشىسى رەتىندە سىزدەن جۇمىستى قاتاڭ تالاپ ەتتى مە؟ وسىنشا ۋاقىتتا وسىنشا استىق وتكىزەسىڭدەر دەگەن سياقتى جوسپارلار بولدى ما؟
- جوق. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن الگى جوسپار دەگەندى ءبارى ۇمىتتى. وسىرگەن ءونىمىڭنىڭ ءبارىن وزدەرى ساتسىن، نەسيەلەرىن جاپسىن دەپ شارۋالارعا تولىق ەركىندىك بەرىپ قويدى.
- ول زاماندا پارلامەنت پەن ۇكىمەت «پىكىرتالاس مەكەنى» بولدى ما؟
- پارلامەنت پە؟ قازىرگى كونستيتۋتسيانى قابىلداعانعا دەيىن پارلامەنتتە داۋلاساتىن دا جاتاتىن. اسىرەسە كادر ماسەلەسىنە قاتىستى كوپ داۋ بولاتىن، ويتكەنى پرەزيدەنت ۇسىنعانى بولماسا، ءار ءمينيستردى، كۇشتىك قۇرىلىم باسشىلارىن پارلامەنت تاعايىندايتىن. ال 1995 -جىلعى كونستيتۋتسيانى قابىلداعاننان كەيىن الگى ءتارتىپ تەز جويىلدى. ول كەزدە كونستيتۋتسياعا جالعىز مەن عانا قارسى شىقتىم .
- ول كەزدە ءسىز قوستاناي وبلىسى اكىمى ەدىڭىز عوي؟
- ءيا، ول كەزدە الگى قىزمەت اكىمشىلىك باسشىسى دەپ اتالعان. بۇل ماسەلەگە قاتىستى ءتىپتى باسپا ءسوز جيىنىن وتكىزگەنمىن. كەيىن نازاربايەۆ مەنى شاقىرىپ الىپ «وسى سەن نەگە جۇرتتى شۋلاتىپ، داۋرىعاسىڭ دا جۇرەسىڭ؟» دەدى. مەن وعان «ءبارى ءسىزدىڭ قامىڭىز ەمەس پە. كونستيتۋتسيا جوباسىن وقىپ كورىڭىزشى. بۇكىل جاۋاپكەرشىلىكتى سىزگە ارتىپ قويعان. ءبارى ءسىزدىڭ قۇزىرىڭىزعا وتكەن، ءبىراق ءسىز ونىڭ بارىنە قايتىپ ۇلگەرەسىز. پارلامەنت پەن ۇكىمەتكە ەشقانداي جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلمەگەن، الگى قۇجاتتا سوت جۇيەسىنىڭ بار- جوعى بىلىنبەيدى. اقىر سوڭىندا ەشتەڭەگە ۇلگەرمەيسىز، سوسىن ىشكى ساياساتىمىز نە بولادى؟» دەدىم.
... /قىسقارتىلدى/
- ول كەزدە بيلىكتە سىزدەن باسقا داۋكەستەر مەن شىندىقتى تۋرا ايتاتىن جاندار بولدى ما؟
- عالىمجان جاقيانوۆ بولماسا، وندايلار بولعان جوق. پرەزيدەنت قاتىسقان وتىرىستاردىڭ بىرىندە الگى كونستيۋتسيا مەن ەكونوميكا سەكتورلارىن بولۋگە قاتىستى ۇسىنىسقا قارسى ەكەنىمدى ايتىپ تاعى داۋلاسىپ، ايعايلاي باستادىم. وتىرىستان كەيىن جاقيانوۆ (جاقسى گالستۋك تاققان، باتىس ەلدەرىنىڭ بىرىندە پراكتيكادان ءوتىپ كەلگەن جاس گۋبەرناتور كەزى) جانىما كەلىپ «بالتاش مولداباي ۇلى، ءسىز ءبارىمىزدىڭ اعامىزسىز، ايتقانىڭىزدىڭ ءبارى دۇرىس، مەن ءسىزدى قولدايمىن» دەدى. «بۇنىڭا دا راحمەت، ءبىراق انا جاقتا نەگە ۇندەمەي قالدىڭ؟» دەدىم.
زامانبەك نۇرقادىلوۆ مارقۇم دا داۋكەس ادام ەدى عوي، ءبىراق ول داۋلاسۋدىڭ ءجونى وسى ەكەن دەپ داۋلاساتىن. بىردە نۇرقادىلوۆتى پرەمەر سەرگەي تەرەشەنكو شاقىرىپ الىپ، «ساعان پرەزيدەنت ريزا ەمەس» دەپتى ءارى تاعى ءبىر نارسەلەر ءۇشىن ۇرسىپتى. زامانبەك «الگى تەرەشەنكو وزىنشە ماعان اقىل ۇيرەتكىسى كەلەدى. ونى جاقسىلاپ تۇرىپ بوقتادىم» دەپ ماعان تەلەفون سوقتى.
ايتپاقشى، نۇرقادىلوۆتىڭ كەي قىلىقتارى ءتىپتى ەرەكشە بولاتىن. بىردە «سەن مەنى قولدا. مەن مىنا جاقتا جاڭا ۇيلەرگە التى وتباسىن كىرگىزگىم كەلەدى. ولاردى تۇندە كىرگىزەمىن دە، سوسىن وزدەرى باسىپ الدى دەپ ايتامىن» دەدى. مەن «جارايدى» دەپ كەلىستىم، ال ول تۇندە الگى وتباسىلاردى شاقىرىپ الىپ، «بوس پاتەرلەردىڭ ەسىگىن بۇزىپ كىرىڭدەر دە، جايعاسا بەرىڭدەر» دەپتى.
ەرتەڭىندە ۇلكەن شۋ باستالدى. الگى پاتەرلەردىڭ قوجايىنى نازاربايەۆقا بارىپ شاعىمدانىپتى. نۇرقادىلوۆ الگى وقيعاعا مەنىڭ قاتىسىم بارىن ايتپايتىن شىعار دەسەم، ول «بالتاشپەن اقىلداسىپ ەدىم، بالا- شاعاسى كوپ، باسپاناعا ءزارۋ وتباسىلار بولسا، كىرگىزە بەر دەپ ايتتى» دەپ بىردەن ايتا سالىپتى. نازاربايەۆ مەنى شاقىرىپ الىپ، «نەگە ءويتىپ ايتقانسىڭ» دەيدى. ال زامانبەك ماعان الگى وتباسىلاردىڭ تۇراتىن جەرى جوق، اكىمشىلىك اۋلاسىنداعى ەمەننىڭ تۇبىندە تۇنەپ ءجۇر دەپ ايتقان بولاتىن. پرەزيدەنتكە سولاي دەپ ءتۇسىندىردىم. نازاربايەۆ كۇلدى دە، «جارايدى، ەشكىمدى شىعارماڭدار، تۇرا بەرسىن. ال الگى ۇيلەردىڭ يەسى - بيزنەسمەن مىنا شىعىنىن قالعان پاتەرلەرىن ساتقاندا شىعارىپ الادى» دەدى.
- ءسىزدى قوستاناي وبلىسىنا نەگە جىبەردى؟
- بۇل ساياسي جەر اۋدارۋ بولدى. جوعارى جاقتاعىلار «وسىنى ەلدىڭ ەڭ قيىر شەتى قوستانايعا جىبەرەيىك، سول جاقتا ايقايلاپ جاتسىن، ال كەيىن تاعى قايدا جىبەرەتىنىمىزدى ءومىر كورسەتەر» دەپ ۇيعارسا كەرەك. ءبىراق باسپا سوزدە ءبارىن جايىپ سالاتىن ادەتىمنىڭ كەسىرىنەن كەيىن مەنى ول جاقتان دا شىعارىپ الدى.
- ول جاققا بارعان كەزىڭىزدە وبلىس قانداي كۇيدە ەكەن؟
- نەگىزى، نازاربايەۆتىڭ مەنى ول جاققا جىبەرگەنى دۇرىس بولدى. ول ماعان «وبلىس مۇلدە ىدىراپ كەتۋگە شاق تۇر، رەسەيگە ءوتىپ كەتۋى مۇمكىن، سەن بار دا، ءتارتىپ ورنات» دەدى. ول جاقتا جالعىز رۋدنىي قالاسىنىڭ وزىندە حالىقتىڭ 99 پايىزى - ورىستار. وبلىستاعى قازاقتار سانى - 13 پايىز عانا. الگى ۇسىنىستان تاڭەرتەڭ باس تارتتىم دا، كەيىن ويلانىپ، تۇسكە قاراي كەلىسىمىمدى بەردىم. نازاربايەۆ «وندا ءجۇر، تاپ قازىر كەتتىك» دەدى. ءبىر ساعاتتان كەيىن سول جاققا ۇشىپ كەتتىك.
ەكەۋمىز ۇشىپ كەلدىك. نازاربايەۆ جارلىعىن وقىپ، مەنى تاعايىندادى دا، ۇيگە قايتتى. ال مەن كەلەسى كۇنى وبلىستىق ىشكى ىستەر دەپارتامەنتىنىڭ جاي كيىم كيگەن باستىعىن ەرتىپ الدىم دا، ورتالىق لەنين كوشەسىنە شىقتىم. بارساق، ءار جەردە ءۇش- ءتورت ادامنان توپتاسىپ العان جۇرت ميتينگىگە جينالىپ العان. ولاردىڭ اراسىندا لامپاس جولاعى بار شالبارلارىن كيىپ، دويىر قامشىلارىن سارتىلداتىپ كازاكتار ءجۇر.
ەرتەڭىندە ۇلكەن ءبىر زالعا الگى ميتينگىدە بولعانداردىڭ ءبارىن جيناپ الدىم دا ەكى حالىقتىڭ دا تاعدىرى قيىن بولعانى تۋرالى لەكسيا وقىپ، ىشكى ىستەر دەپارتامەنتىنىڭ باستىعىنا «ەندى جۇمىس ۋاقىتىندا اۋىزدارىنا كەلگەنىن كوكىپ ميتينگى وتكىزۋگە تىيىم سالىنادى. ال ميتينگىگە شىققانداردى ءبىر تاۋلىككە قاماپ تاستا، سوسىن كوشە سىپىرۋعا جىبەر» دەدىم. جۇرت اۋەلى شۋلادى دا، كەيىن جۋاسىدى.
- 1990 -جىلدارى ەل ايماقتارىندا اقشا، ازىق- تۇلىك تاپشى بولعانى راس پا؟
- قوستاناي وبلىسىنان وزگە وبلىستاردىڭ بارىندە جاعداي قيىن بولدى. ماقتانعانىم ەمەس، ءبىراق وبلىستى تارىقتىرماۋعا كوبىنەسە تامىر- تانىستارىم سەپتەستى. وبلىس باسشىسى قىزمەتىنە تاعايىندالعان بويدا ماسكەۋگە ۇشىپ كەتتىم. ول كەزگە قاراي رەسەيگە ەلىمىز ەلەكتر قۋاتى مەن گاز ءۇشىن شامامەن 10 ميلليون دوللار قارىز بولاتىن. ال قوستاناي ەلەكتر قۋاتىنىڭ شامامەن 80 پايىزىن چەليابينسك وبلىسىنان الاتىن. ماسكەۋدە جوعارعى كەڭەستە تانىس دەپۋتاتتار بولعان، سولارعا كىرىپ، «ورتالىق ديسپەتچەر قىزمەتىنە تەلەفون سوعىپ، بىزگە ەلەكتر قۋاتىن بەرۋگە بوگەت جاساماسىن (جارىقتى ءوشىرىپ جاتقان كەز) دەپ ايتىڭدارشى. اقىرى قازاقستان 10 ميلليون دوللار قارىز ەكەن، ەندى 12 ميلليون قارىز بولادى» دەپ ءوتىندىم. گاز جاعىنان دا وسىلاي كەلىسۋىن سۇرادىم.
دەپۋتاتتار ءبىر جاعىنان، مەن ءبىر جاعىنان اينالدىرىپ ءجۇرىپ ديسپەتچەر ورتالىعىنىڭ باستىعىن اقىرى كوندىردىك، ول «اقشاسىن قازاقستاننىڭ جالپى قارىزىنا قوسىڭدار» دەپ بۇيىرىپ، ەلەكتر قۋاتىن قايتا قوستىردى. گازدىڭ ماسەلەسى دە وسىلاي شەشىلدى. ال قازاقستانداعى تەرەشەنكونىڭ ۇكىمەتى مۇنى بىلمەيدى. مەن ول جاقتاعى بىلىقتى وسىلاي پايدالانىپ كەتتىم. قوستانايعا كەلگەن سوڭ جەرگىلىكتى كوممۋنالدىق قىزمەت باسشىلارىن شاقىرىپ الدىم دا، جۇرت جارىقتى پايدالانا بەرسىن، ءتىپتى تولەمەسە تولەمەسىن، ويتكەنى ول ءبارىءبىر جالپى قارىزعا قوسىلادى. ەشكىمنىڭ جارىعىن قيماڭدار، قيساڭدار، قۇلاقتارىڭدى كەسەمىن» دەدىم. اقىرى حالىقتىڭ 30 پايىزعا جۋىعى ەلەكتر قۋاتىن مۇلدە تەگىن پايدالاندى، ال الگى قارىز ەلدىڭ قارىزىنا قوسىلىپ كەتتى.
- كەيىن بۇل قۋلىعىڭىز اشىلىپ قالعان جوق پا؟
- وي، قايداعى اشىلعان! الگى بىلىقتىڭ ىشىندە بىلىنبەي كەتتى. مۇنداي وزگە مىسالدار دا بار. قيىن زامان بولىپ كەتە مە دەپ 80 مىڭ توننا بيدايدى ايماقتاعى ەليەۆاتورلاردا الىپ قالدىم. «كەيىن جەتپەي قالسا، ءبارىڭدى قاماتامىن» دەپ ەليەۆاتور باسشىلارىنا قولحات جازدىرىپ الدىم. مەن اۋىسىپ كەتكەن سوڭ جاڭا اكىم كەلگەن كۇنى الگى بيدايدى وتكىزىپ تاستاپتى، الگى استىقتى جازدا وبلىس قوسىمشا ءونىم جيناعانداي ەتىپ كورسەتكەن سياقتى.
وبلىس تۇرعىندارى سالياركا جاعىنان رەسەيدى كوپ الدادى.
مىسالى، رەسەيدەن بەنزين تاسيتىن كولىكتى كەدەنشىلەر سالياركامەن وتكىزبەيدى. سوندىقتان كولىك جۇرگىزۋشىسى توبىلدىڭ ءبىر سالاسىنا دەيىن كەلەدى دە، كابينانىڭ ەسىگىن مىقتاپ بەكىتىپ، ارنايى دايىنداپ قويعان قايىققا وتىرىپ وزەننىڭ ارعى بەتىنە وتەدى. ال كولىكتى تەمىر ارقانمەن ارعى جاعالاۋدا تۇرعان تراكتورعا بايلاپ، سۋدان سۇيرەپ وتكىزەدى. الگى پروتسەستى ءوزىم دە كوردىم. اۋىل تۇرعىندارى «قازىر بەس مينۋتتان كەيىن وتالدىرىپ ءجۇرىپ كەتەدى» دەپ ايتقان. ءسويتىپ تە امالداعان كۇندەر بولدى.
- دەمەك ءبارىن ورتالىقتىڭ كەلىسىمىنسىز ءوز كۇشىڭىزبەن ىستەگەنسىز عوي.
- قازىر قالاي ەكەنىن بىلمەيمىن، ءبىراق ول كەزدە دۇرىس ىستەسەڭ، ورتالىقتىڭ رۇقساتى كەرەك جوق بولاتىن. ەگەر جەرگىلىكتى باسشىلاردىڭ ءبىرى استىقتى جانار- جاعارمايعا اۋىستىرىپ جىبەرسە (ءبىر رەت باشقۇرتستان ارقىلى سولاي ىستەگەنمىن)، كاريموۆ ونى سوتسىز، تەرگەۋسىز بىردەن دارعا اسار ەدى، نازاربايەۆ ايتەۋىر كاريموۆ ەمەس. ايتەۋىر ءوزىم ەشتەڭەگە رۇقسات سۇرامايتىنمىن.
... /قىسقارتىلدى/
«پرەزيدەنت اكىمشىلىگى كابينەتىمە اياعىنىڭ ۇشىمەن كىرەتىن»
- ءسىزدى قوستانايدان نەگە شاقىرىپ الدى؟
- جاڭا كونستيتۋتسيانى بەكىتكەننەن كەيىن پرەزيدەنتتىڭ وكىلەتتىگىن ۇزارتۋعا قاتىستى تاعى ءبىر شۋ شىقتى. قوستاناي وبلىسى بار- جوعى 83-84 پايىز عانا قولداپ داۋىس بەردى. قالعان وبلىستار ءتورت توعىزدىقتى (99,99 پايىز. - ازاتتىق) قامتاماسىز ەتتى. ال قوستاناي وبلىسىنداعى جەتىقارا قالاسى پرەزيدەنت وكىلەتتىگىن ۇزارتۋعا مۇلدە قارسى شىعىپ، تۇرعىندارىنىڭ شامامەن 40 پايىزى عانا قولدادى. ول كەزدە پرەزيدەنت اكىمشىلىگى وكىلدەرى ماعان تيىسۋگە قورقىپ، كابينەتىمە اياقتارىنىڭ ۇشىمەن كىرەتىن. ويتكەنى «اياققا وراتىلماي كەتىڭدەر... ماعان بۇيرىق بەرەتىندەي كىمسىڭدەر. اپپاراتىمنىڭ جەتەكشىسى بار ەمەس پە، بارىڭدار دا سونىمەن سويلەسىڭدەر» دەپ ايعايلاپ، قۋىپ شىعاتىنمىن. الگى ناتيجەدەن كەيىن اكىمدىكتەن قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنە اۋىستىرىپ جىبەردى.
- بۇل قىزمەتتىك ءوسۋ مە الدە «دەكوراتيۆتىك» قىزمەت بولدى ما؟
- شىن مانىندە، «ساندىك» ءۇشىن بولعانىمەن، دارەجەسى اكىم قىزمەتىنەن اناعۇرلىم جوعارى ەدى. ازىق- تۇلىك پەن قورعانىس قاۋىپسىزدىگى تۋرالى ەكى ۇلكەن قۇجات ازىرلەپ ۇلگەردىك. بىردە «كومسومولسكايا پراۆدا» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى ەۆگەنيا دوتسۋك (2006 -جىلى قايتىس بولعان. - ازاتتىق) كابينەتىمە كەلىپ، «چەرنومىرديننىڭ (ول كەزدە ەلتسين سىرقاتتانىپ جاتقان) ت م د ەلدەرى باسشىلارىن جيناپ الىپ، اۋعاندار تاجىكستان مەن وزبەكستان ارقىلى كەلىپ قازاقستانعا شابۋىل جاسايدى دەگەن مالىمدەمەسىنەقالاي قارايسىز؟» دەپ سۇرادى. مەن «ولار ەشقايدا كىرە المايدى. اۋعانداردا ەسكى بىرەر ۇشاق پەن ەسكى بىرەر تانكتەن وزگە ەشتەڭە جوق دەگەن بارلاۋ مالىمەتتەرى بار، سوندىقتان ولار تاجىكستاننىڭ شەكاراسىنان دا اتتاي المايدى. ال ت م د ەلدەرى باسشىلارى مۇنى تالقىلاۋ ءۇشىن عانا جينالماعان شىعار. جايلاسىپ وتىرىپ اڭگىمەلەسىپ، ءبىر- بىرىمەن ءتوس قاعىسىپ، شاي ىشكىلەرى كەلگەن شىعار» دەدىم. دوتسۋك ءالى ايتقانىمدى قاز- قالپىندا جازىپتى.
ەرتەڭىندە تاڭەرتەڭ «كومسومولسكايا پراۆدانى» ءبارىنىڭ ۇستەلىنە قويىپ، الگى گازەت ءتىپتى چەرنومىردينگە دەيىن جەتىپتى. نازاربايەۆ الگى ءسوزىم ءۇشىن اۋەلى مەنى ءبىراز جازعىرىپ الدى، ال ءبىر اپتادان كەيىن «بىرەر جىل ەلشى بولىپ جۇمىس ىستەپ كور، وزگە ەلدەردىڭ اگرارلىق سەكتورىن زەرتتەپ كەلەسىڭ. قاي ەلگە باراتىنىڭدى ءوزىڭ تاڭدا» دەدى. سودان تۇركيانى تاڭداپ، كەلەسى كۇنى ەلشى بولىپ كەتتىم.
- 1990 -جىلدارى نازاربايەۆپەن قارىم- قاتىناسىڭىز كوبىنەسە ارىپتەستىك سيپاتتا بولدى ما الدە ەكەۋىڭىز دوس- جاران بولدىڭىزدار ما؟
- ەكەۋمىزدىڭ ارامىز ءالى كۇنگە دەيىن جاقسى. ول مەنى كوزىمشە دە، سىرتىمنان دا سىنامايدى.
... /قىسقارتىلدى/
- 1990 - جىلداردىڭ قايتا ورالعانىن قالار ما ەدىڭىز؟
- الگى كۇيىندە ەشقاشان قالاماس ەدىم. ءبىراق قازىرگى زامانعا ول زاماننىڭ كەي ەلەمەنتتەرىن ەنگىزسە بولار ەدى. مەنىڭ ەركىمدە بولسا، ادال ەڭبەكتى، ۇرپاقتار ساباقتاستىعىن قايتارار ەدىم.
2016- جىل