دۋلات يسابەكوۆ: شەبەردىڭ قالامىنان شىقپاسا، شىندىق تا قۇنسىز

استانا. قازاقپارات - «شالقار» راديوسىنىڭ اۋە تولقىنىندا تاعلىمدى، تىڭدارمانعا وي سالار دۇنيەلەر جەتەرلىك.

قاربالاس شاقتا ءار حاباردى ۇزبەي تىڭداپ ءجۇرۋ، ارينە، مۇمكىن ەمەس. سونداي باعدارلامانىڭ ءبىرى - مادەنيەت سالاسىنىڭ مايتالماندارىمەن پىكىرلەسەتىن، ولارمەن سىر شەرتىسەتىن «ونەر الاڭى» حابارى. سول حاباردا وربىگەن ق ر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، جازۋشى-دراماتۋرگ دۋلات يسابەكوۆپەن اڭگىمەنى وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.

جەتپىستەن اسسام دا، ءالى كۇنگە ىزدەنەمىن

- دۋلات اعا، كۇردەلى جانر - دراماتۋرگياداعى ەڭبەگىڭىز ەلەۋلى. كەيىنگى تابىستارىڭىزدى ايتپاعاننىڭ وزىندە باياعى «كىشكەنتاي اۋىل»، «اپكە» پەسالارىڭىز تەاترلاردىڭ رەپەرتۋارىنان ءالى تۇسپەي كەلەدى. اسىرەسە، «اپكە» سپەكتاكلىنىڭ تاقىرىبى قاي زاماندا بولسىن وزەكتى. بالكىم، ومىرشەڭدىگى دە سوندىقتان شىعار؟

- ونىڭ سىرىن كىم بىلگەن؟.. بالكىم، ءساتتى جازىلۋىنا ءومىربايانىم ارقاۋ بولعان شىعار. ءبارىن باستان-اياق بايانداي بەرمەي، ەڭ كەرەگىن الا بىلگەندىكتەن بولار. ال دراماتۋرگيا - راس، ايرىقشا جانر. قازىر ساحنادا قويىلىپ جۇرگەن شىعارمالاردىڭ كوبى ءالى دراماتۋرگيا ەمەس، ساحنالىق پروزا نەمەسە ساحنالىق پۋبليتسيستيكا.

درامانىڭ وزىندىك ەرەكشە تىلسىم سىرلارى بار، ونىڭ دامۋىن، كومپوزيتسياسىن، كۋلميناتسياسىن جاساي الۋ، ءارتۇرلى وبرازعا كەرەكتى ءسوز تابۋ، قىزىقتى ديالوگ ءورۋ، 400-500 بەتتىك روماننىڭ جۇگىن 30 بەتكە سىيعىزا ءبىلۋ - قيىن. «اپكە» 1977-جىلى جازىلىپ، 1978-جىلى ساحنالاندى. ءالى كۇنگە دەيىن قويىلىپ كەلەدى. بيىل «گاۋھارتاس» فيلمىنىڭ 40 جىلدىعىن اتاپ وتتىك. وسى ارالىقتا قانشا كينو ءتۇسىرىلدى، سونىڭ قانشاسى ۇمىت بولدى؟

مۇنىڭ سىرى - ادامزاتقا ءتان جايتتەردى تۇگەل قابىلداي وتىرىپ، ءوز كەيىپكەرىڭە ۇلتتىق بوياۋ ءسىڭىرۋ، وقيعانىڭ ءبارىن جيناقتاي كەلە، ۇلتتىق بەينە جاساۋ، ۇلتتىڭ تراگەدياسىن، مۇڭىن ايتۋ، مىنەزىن كورسەتۋ دەر ەدىم. سوندا عانا شىعارما جۇرتقا كەرەك بولادى.

مىسالى، «وكپەك جولاۋشى» نەمەسە ساحنالاردا قويىلىپ جۇرگەن «ەسكى ۇيدەگى ەكى كەزدەسۋ» دراماسىن نەگە اعىلشىندار قويدى؟ سەبەبى، ورتاق پروبلەما بار. دراماتۋرگياعا قىسقالىق، ناقتىلىق قاجەت. قازاق دراماتۋرگياسىندا جالپىلاما ءسوز كوپ، ءبىر ءشاي ءىشۋدىڭ ءوزىن 10-15 بەتكە دەيىن سۋرەتتەپ وتىراتىندار نەمەسە ساحنادا تۇرىپ الىپ اقىل ايتاتىندار جەتەدى. ونى دراماتۋرگيا كوتەرمەيدى. سونىمەن قاتار، دراماتۋرگيادا توبەدەن ۇرعانداي قىلىپ توتەسىنەن ايتپايدى، استارلاپ جەتكىزەدى.

مىسالى، چەحوۆتىڭ «اپالى-ءسىڭلىلى ۇشەۋ» پەساسىندا روزەنباح سۇيگەن قىزىمەن قوشتاسىپ، دۋەلگە كەتىپ بارا جاتادى. جەكپە-جەكتە ولەتىنىن بىلەدى. قايتا بۇرىلىپ كەلىپ، قىزعا: «مەن ەرتەڭگى كوفەمدى ىشپەي كەتىپپىن عوي»، - دەپ ءبىر-اق اۋىز ءسوز ايتادى. وسى ءسوزدىڭ استارىندا قانداي تراگەديا جاتىر! ال ءبىزدىڭ دراماتۋرگتەر بولسا، «سەنى قايتىپ كورەمىن بە، جوق پا؟ ساپارعا كەتىپ بارامىن. قوش بول، جانىم!» دەپ جازادى.

بۇل تۇك تە قىزىق ەمەس. جالاڭ سەنتيمەنتاليزم. ءومىردىڭ شىندىعىن جانە ەڭ كەرەكتىسىن ايتا بىلسەڭ، بارلىق ەلگە ورتاق تراگەديانى، ورتاق درامانى كورسەتسەڭ عانا ول اعىلشىنعا دا، فرانسۋزعا دا، قازاققا دا كەرەك بولادى. جاقىندا عانا «وكپەك جولاۋشى» فرانسۋز تىلىنە اۋدارىلدى، كەلەسى جىلى پاريج قويعالى جاتىر. دراماتۋرگيامەن قازىر جۇرتتىڭ ءبارى اينالىسادى، ءبىراق، ونىڭ شىن مانىندە نە ەكەنىن كوبى بىلە بەرمەيدى. دراماتۋرگيا - اساۋ، تاعى جانر. ونى «كوندىرىپ»، يگەرىپ، باس بىلگىزۋ قيىن.

وقيعانى قۇر بايانداپ بەرۋ - دراماتۋرگيا ەمەس. نەنى ايتتىڭ؟ كىمگە ايتتىڭ؟ قالاي ايتتىڭ؟ نە ءۇشىن ايتتىڭ؟ مىنە، وسى ءتورت سۇراققا جاۋاپ بەر. سونىمەن قاتار، وقيعانى ءبىرسىدىرعى وربىتە بەرمەگەن دۇرىس. ول كورەرمەندى ون مينۋتتان كەيىن جالىقتىرىپ جىبەرەدى. مىنەزدەگى ەرەكشەلىك، وقيعانىڭ دامۋىنداعى وزگەشەلىك، مورت سىنۋ، وتكىر ديالوگ، كۇتپەگەن وقيعالار قۇرۋ... قىسقاسى، كورەرمەندى قىزىقتىرىپ، جەتەلەپ وتىرۋعا تىرىسقان ءجون.

بەلگىلى ءبىر دەتالدى، سيۋجەتتى العاندا ءبارىن ايتا بەرمەۋ كەرەك، ويتسەڭ، كومپوزيتسيانىڭ ءمانى قالمايدى. ءبىرىن عانا ايت. وسى وقيعانىڭ ەڭ ۇرىمتال تۇسى نە؟ سول دراماتۋرگيانىڭ كىلتى بولادى. مىسالى، «جاۋجۇرەكتى» نەمەسە «ءجۇز جىلدىق ماحابباتتى» جازاردا كىلتىن تابا الماي، ۇزاق ءجۇردىم. نەگىزى، ونى جازۋ ويىمدا دا جوق ەدى.

بىردە سولتۇستىك قازاقستان وبلىستىق دراما تەاترى «ءسابيت مۇقانوۆتىڭ 110 جىلدىعىنا بايلانىستى بالۋان شولاق جايلى پەسا جازىپ بەرىڭىزشى» دەدى. مەن ات-تونىمدى الا قاشتىم. ءبىراق، ولار «جاڭا پەسا جازىپ بەرىڭىز» دەپ قولقالاۋىن قويمادى.

مەن 5-6 اي ويلانىپ ءجۇرىپ، اقىرى كىلتىن تاپقانداي بولدىم. ونىڭ بۇكىل ءومىربايانىن ايتساڭ، كورەرمەن كورەدى، «قايران، ءبىزدىڭ بوزداعىمىز-اي» دەپ كوزىنە جاس الادى - بولدى. ءبىراق، ونىڭ قاجەتى بار ما؟ جازۋشى بۇرىن-سوڭدى بولماعان تىڭ نارسەنى تابا ءبىلۋى كەرەك. مەن سونى تاپقانداي بولدىم. جازىپ شىقتىم. بۇگىندە تەاتردا جاقسى ءجۇرىپ جاتىر.

مەن دراماتۋرگيادان ساباق بەرەمىن. جاقىندا عانا ءبىر ستۋدەنتىم اۋەزوۆ تەاترىندا جاريالانعان كونكۋرستا بايگە الدى. ول دا مەنىڭ دراماتۋرگياعا قوسقان ەڭبەگىمنىڭ جەمىسى دەپ بىلەمىن. دراماتۋرگيا ۇلكەن ىزدەنىستى تالاپ ەتەدى. جەتپىستەن اسسام دا، ءالى كۇنگە دەيىن ىزدەنەمىن. ءالى كۇنگە دەيىن كوپ نارسەنى بىلمەيتىن سياقتى كۇي كەشەمىن. جاڭا كىتاپ قولىما تۇسسە، «بۇرىن نەگە وقىماعانمىن؟» دەپ ويلايمىن. ۇزىن سانى 27 پەسا جازىپپىن. ساحناعا قويىلماعانى جوق. ءوزىمىزدى ەسەپتەمەگەندە، شەت تىلدەرىنە اۋدارىلىپ، بىرنەشە مەملەكەتتە قويىلىپ كەلەدى. بۇل - شىعارمالارىمنىڭ كەرەك ەكەنىنىڭ ءبىر دالەلى.

- ءبىزدىڭ تەاترلاردا پەساعا ۇقسامايتىن، پوەتيكالىق سارىنداعى قويىلىمدار ءورىپ ءجۇر. نەگە سونداي دۇنيەلەردىڭ ساحناعا شىعۋىنا جول بەرەمىز؟

- كىم ءبىلسىن... تەاتر باسشىلىعىنا بايلانىستى شىعار. كوڭىل-جىقپاستىق دەگەن تاعى بار، سونداي پەندەۋي سەبەپتەرمەن ساحناعا شىعىپ كەتۋى مۇمكىن. ءتىپتى، كورەرمەن كەلمەي جاتسا دا، ماقتاۋىن اسىرا ۇيىمداستىرىپ بەرەتىندەر بار. قازىر پليۋراليزم، ياعني، پىكىر الۋاندىعىن العا ۇستاپ، ناشار دۇنيەنى اقتاپ الاتىندار كوبەيدى عوي. كەيىنگى ۋاقىتتا شىنىمەن-اق تەاترداعى رەپەرتۋار، دراماتۋرگيانىڭ ساپاسى تومەندەپ كەتتى. كەز-كەلگەن تاقىرىپتى ەستي سالا جازۋ - كەمشىلىك، ونى ءپىسىرىپ، كىلتىن تابا ءبىلۋ كەرەك.

مەندە دە تالاي تاقىرىپ تۇر. سولاردى جازىپ، كورەرمەندى جىلاتۋعا دا بولادى. ءبىراق، ماسەلە وندا ەمەس. ەڭ باستىسى - وقيعانى ەكشەي ءبىلۋ. ال قازىرگى كوپ شىعارمالار - دراما ەمەس، ساحنالىق پوەزيا. باياعى رايىمبەك سەيتمەتوۆتەر قويىپ جاتتى عوي، قادىر مىرزا ءالي، فاريزا وڭعارسىنوۆا، مۇحتار شاحانوۆ، توقاش بەردياروۆتىڭ ولەڭدەرىن ساحنالاپ شىعاردى. ول - باسقا جانر! ال ونى پەسا دەپ بەرۋ - ۇلكەن قاتەلىك! مۇنى دراماتۋرگياعا قارسى جاسالىپ جاتقان ارەكەت دەپ ەسەپتەيمىن.

«ىشىندە بالاسى جوق ايەلدىڭ تولعاعى سياقتى»

- وتكەن عاسىردىڭ 60-70-جىلدارى جايىندا «لەنينشىل جاس» گازەتىنە ءبىر ماقالاڭ شىقسا، تاڭەرتەڭ جۇلدىز بوپ وياناتىنسىڭ» دەگەن ءسوزىڭىز بار عوي. ال قازىر ەل بىلە بەرمەيتىن ەسىمدەر ءبىر كىتاپ شىعارىپ، جارقىراتىپ تۇساۋكەسەر جاساپ جاتادى. ال ودان كەيىن سول كىتاپتى وقىپ، قىزۋ تالقىعا سالىپ جاتقاندارىن بايقامايمىز. بۇل تۋراسىندا نە ايتاسىز؟

- قازىر كىتاپ شىعارىپ، تۇساۋ كەسۋگە قۇمارلار كوبەيدى. ءبىراق ەرتەڭگى كۇنى ءبارى ۇمىتىلىپ قالادى. سەبەبى، تىڭ كوزقاراس، جاڭاشىلدىق، باتىل وي جوق. باياعى سارى ۋايىم، ايتەۋىر «ۇلتىم»، «ءتىلىم» دەپ ولەڭ جازا بەرەتىن «كۇشەنشەك» اقىندار شىقتى. مەن وندايلاردى «ىشىندە بالاسى جوق ايەلدىڭ تولعاعى سياقتى» دەيمىن.

- جازۋشى ديدار امانتاي ءبىر سۇحباتىندا «شەت ەلدە جاڭا كىتاپتىڭ 30-40 سەكۋندتىق جارناماسىن جاساپ، الەۋمەتتىك جەلىلەردەن، تەلەارنالاردان ناسيحاتتايدى» دەپ ايتقان ەدى. ءبىز دە سونداي ءتاسىلدى پايدالانساق قالاي بولار ەدى؟

- قازىر جارنامانىڭ زامانى عوي، بالكىم، ول دا كەرەك شىعار. ءبىراق، كەيىن قانداي كىتاپتارعا جارناما جاسالىپ كەتەدى؟ تاعى دا بەيتالانتتار تالانتتاردىڭ الدىن وراپ كەتىپ، سولارعا جارناما كوبەيە باستاسا، «مۇنى توقتاتۋ كەرەك» دەگەن پىكىر قايتا شىعادى. جاقسى كىتاپتار جارناماسىز قالادى دا، ناشارلارى جارق-جۇرق ەتىپ بەرىلىپ جاتادى.

بۇرىن ءبىز «كاپيتاليزم كەلدى، نارىقتىق ەكونوميكا تابالدىرىقتى اتتادى، ەندى تازا ادەبيەت قانا شىعىپ، «حالتۋرا» توقتايتىن بولادى» دەپ ويلايتىنبىز. قازىر تازا ادەبيەت تاسادا قالدى دا، ارزانقول دۇنيە العا شىعىپ كەتتى. سودان كەيىن ءبىزدىڭ وقىرمان شاتاسىپ جاتىر. «وسى ءبىر كىتاپتى وقيىنشى» دەپ ساتىپ السا، بولمايتىن ءبىر دۇنيە بولىپ شىعادى. ال جاقسى كىتاپتار بار بولعانى 2000 دانامەن تارايدى. ول كىمگە جەتەدى؟ سودان كەيىن «حالتۋرالار» جاقسى كىتاپتاردىڭ الدىن وراپ، جارنامانى دا سولار يەلەنىپ جاتادى.

مەن انگلياعا بارعاندا، كىتاپحانالارىنىڭ بارىندە بولدىم. بىزگە قاراعاندا، ولاردىڭ تەلەارنالارى دا، كينوسى دا جاقسى دامىعان عوي. ولار ءبىز ويلاعانداي ەمەس، كىتاپقا دا ەرەكشە كوزقاراسپەن قاراپ، جاقسى وقيدى ەكەن. ولاردا كىتاپ جارمەڭكەسى، ساۋداسى ەرەكشە جولعا قويىلعان. عالامتوردىڭ زامانىندا دا كىتاپ شەتكە ىسىرىلىپ تاستالماعان.

- قازىر ينتەللەكتۋالدى ادەبيەت كەرەك دەگەن پىكىر ءجيى ايتىلىپ ءجۇر. قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا، ول قانداي بولۋى كەرەك؟

- مەنىڭشە، قازىر جۇرت قىزىعاتىنداي شىعارمالار قاجەت. بالا كەزىمىزدە «قىزىق كىتاپ» دەۋشى ەدىك قوي. سونداي «قىزىق كىتاپتار» كەرەك. ماسەلەن، ءبىر وقيعانى 10 ادام بىردەي كورۋى مۇمكىن، ءبىراق، سونىڭ ىشىندە سول وقيعانى قىزىقتىرىپ ايتا الاتىن ءبىر ادام بولادى. جازۋشىلىق دەگەن - شەبەرلىك. مايىن تامىزىپ، قىزىقتى ەتىپ جەتكىزە ءبىلۋ، وقىعان ادام سول شىندىقتان ءبىر عيبرات الاتىنداي، كوكەيىندەگى سۇراققا جاۋاپ تاباتىنداي، بەي-جاي قالمايتىنداي جازۋ قاجەت. وقىرماننىڭ كوكەيىندەگىسىن ءدوپ باسىپ تاۋىپ، ول «بۇرىن مەن مۇنى قالاي بايقاماعانمىن؟» دەيتىندەي بولۋى كەرەك.

«مەن دە وسىلاي جازىپ، ايتا الاتىن ەدىم عوي» دەگىزسە، ول - شىعارمانىڭ شىنشىلدىعى، شىنايىلىعى. ال سونى ءوزىڭ تىڭنان جازىپ كورشى. بۇل - ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن دۇنيە. شىنشىل ادەبيەت، سۋرەتكەرلىكپەن جازىلعان شىعارما ومىرشەڭ بولادى. قانداي شىندىق بولسىن، ەگەر شەبەردىڭ قالامىنان شىقپاسا، قۇنسىز، جانسىز كۇيىندە قالادى.

- دۋلات اعا، كەيىنگى كەزدە تەلەارنالار «جاسارىپ» كەتتى دەگەن ماسەلە ءجيى كوتەرىلىپ ءجۇر. وسى جاعداي ءسىزدى الاڭداتا ما؟

- الاڭداتقاندا قانداي! جالپى، تەلەۆيزيا - جاستاردىڭ جيىن نەمەسە كونسەرت وتكىزەتىن مەكەمەسى ەمەس. وعان تاجىريبەسى مول، اناليتيكالىق قابىلەتى، قوعامداعى بۇكىل احۋالدان حابارى، وزىندىك پىكىرى مەن تالعامى، ۇلتتىق ۇستانىمى بار، ساۋاتتى، كوپ نارسەنى كوكەيىنە تۇيە بىلگەن ادام كەرەك.

مۇنىڭ ءبارىن ءبىر ادام بويىنا جيناقتاۋ ءۇشىن دە ءبىراز ۋاقىت قاجەت. ال مەكتەپتى، ۋنيۆەرسيتەتتى جاڭا ءبىتىرىپ كەلگەن قىزدار «روبوت» سياقتى. بار دەگەن جەرىڭە بارادى، ايتقانىڭدى ىستەيدى. راس، سىمباتتى، ادەمى شىعار، ءبىراق، تەلەۆيزيانىڭ ماقساتى ول ەمەس.

مىسالى، سnn، 365, RBK دەگەن ارنالاردى كورسەڭ نەمەسە رەسەي تەلەديدارىن قاراساڭ، ولاردىڭ سۇراق قويىپ وتىرعان جۋرناليستەرى ەكونوميستەردىڭ، ساياساتتانۋشىلاردىڭ وزدەرىن شاتاستىرىپ جىبەرەدى. پرەزيدەنتتەرمەن سۇحباتتاسۋ بارىسىندا سۇراق قويۋ شەبەرلىگىمەن ەرەكشەلەنىپ جاتادى. مىنە، بىزگە وسىنداي تالانتتى ادامدار كەرەك. بىلىكتى جۋرناليستەر دايىنداۋ قاجەت. قازاق تەلەديدارى ولاردىڭ قاسىندا ءالى بالا سياقتى.

قازىر ءبىزدىڭ ارنالاردى كورۋدىڭ ءوزى قيىن. ءتىپتى، كەيدە ءوزىم قاتىسقان باعدارلامالاردى دا كورگىم كەلمەي كەتەدى. ال، مىسالعا رەسەيدى الساق، ءبىر كينونى تالقىلايتىن بولسا، الدىمەن ءبارى كورىپ الادى، سوسىن پىكىرلەرىن بىلدىرەدى، اركىم ءوز كەزەگىمەن سويلەيدى. سىندى دا دۇرىس قابىلدايدى. ال بىزدە شە؟ ءبارى ءبىر-ءبىرىن تىڭداماي، قىزىلكەڭىردەك بولىپ داۋلاسىپ، سوڭىندا «سەنى دە بىلەمىز عوي» دەگەنمەن اياقتايدى...

سۇحباتتاسقان - تولقىن سۇلتانوۆا

«الماتى اقشامى» گازەتى