ن. نازاربايەۆ. تاۋەلسىزدىكتىڭ تال بەسىگى

 استانا. قازاقپارات - ەلباسى ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ «ۇلى دالا ۇلاعاتتارى» اتتى كىتابىنىڭ جالعاسىن ۇسىنامىز.  

***

قىدىر قونىپ، قۇت دارىعان كيەلى قونىس، مۇباراك مەكەن - الماتى! بيىككە سامعاۋ، قيىردى شارلاۋ، زاماننان قالماي زاۋلاۋ - مىنا بىزدەرگە ءوزىڭ بەرگەن تاربيە، ءوزىڭ كورسەتكەن ونەگە، ءوزىڭ تاپسىرعان تاريحي امانات!

جيىرماسىنشى عاسىردىڭ سوڭعى ونجىلدىعى بىزگە مەيىرىمىن توكتى. تۇعىرى بوساپ، تۇرلاۋى كەتە باستاعان كەڭەس وداعىنىڭ كەرەگەسى سوگىلىپ، شاڭىراعى شايقالدى. توقىراۋدان باستالىپ، ىدىراۋعا ۇلاسقان ينەرتتى يمپەريا وسىلايشا كۇيرەۋدىڭ سوڭعى كەزەڭىنە جەتتى.

ءبىرازعا دەيىن گەوساياسي تەپە- تەڭدىكتى ورنىقتىرىپ كەلگەن 1945 -جىلعى يالتا كەلىسىمى دە 1991 -جىلى قۇردىمعا كەتتى. «اياعى بار دۇنيەنىڭ باسى دا بولادى» دەگەن ابىزدار ءسوزىنىڭ اقيقاتى ومىردە ماڭگىلىك دالەلدەنۋمەن كەلەدى.

شىنىندا دا، 1991 -جىل كارى تاريحتىڭ قۇرساۋلى دوڭگەلەگىن كەرى اينالدىرعانداي بولدى. «ەشقاشان قۇلامايدى» دەپ دارىپتەلىپ كەلگەن كومپارتيا دا، كوپ ەلدىڭ كوڭىلىن اۋلاپ كەلگەن كوممۋنيزمنىڭ ءتاتتى ەلەسى دە وسى جىلى سىر بەردى. تاۋەلسىزدىكتىڭ تولعاعى تار شەڭبەردە شيرىعىپ جاتقان تالاي ەلدىڭ تىنىشىن كەتىرىپ، مازاسىن الدى. ءبىز دە ۇزەڭگىگە اياق ارتقانداي ەدىك. سانانى كەرنەگەن سۇراپىل قۇشتارلىق پەن الاپات ارمان العى كۇنگە اسىقتىردى. قاناتىن قومداعان قىرانداي توماعامىزدى سىپىرۋعا ءازىر وتىردىق.

سول كەزدەگى الاڭ كوڭىلدى الماتى سان عاسىردى باستان كەشىپ، اقىلمان ابىزدىق كەزەڭدەردى ءساتتى وتكەرىپ، قازىنالى قارياداي ويعا شومىپ وتىرعان دانا قالاعا ۇقسايتىن. «المالى» ءداۋىرىن ارتقا تاستاپ، جىبەك جولىنىڭ بويىنداعى ۇلى قيىرلارعا سوزىلعان ۇزاق كوشتەرگە تەڭىن ارتىپ، قىتاي مەن ءۇندىستانعا اسقان كىرە جولدار مەن كۇرە داڭعىلداردىڭ شۋلى شەجىرەسىن كەيىنگى عاسىرلارعا جالعادى؛ ورىنبوردان وزعان، اقمەشىتتەن اسقان استانالىق ەستافەتانى اسقارلى الاتاۋدىڭ باۋرايىنا قوناقتاتقان قالا - بۇل. ءان مەن جىرعا ارقاۋ بولعان ءاز الماتىنىڭ ماڭدايىنا عاسىرلاپ كۇتكەن قۋانىش - تاۋەلسىزدىكتى جاريالاۋ باقىتى بۇيىردى.

ءيا، الماتى - تاۋەلسىزدىكتىڭ تال بەسىگى. جەلتوقساندا بۇلقىنعان جاس قايراتتىڭ نامىسىن جانىعان جەر دە وسى شاھار. بۇل قالادا كەڭەستىك كەزەڭنىڭ قاتپار- قاتپار تاريحى ءتۇزىلدى. بۇل قالادا ازاتتىققا ۇمتىلعان ارىستاردىڭ اقىرعى جولدارى اياقتالدى. بۇل قالادا دالا پسيحولوگياسىنىڭ قالالىق بولمىسقا اينالۋىنىڭ ۇزاق ءۇردىسى ءجۇردى. ساۋاتسىزدىقپەن كۇرەسكەن جىلداردىڭ سىزبالارى دا وسى جەردە دۇنيەگە كەلدى. عىلىم- ءبىلىم، ادەبيەت پەن ونەر، رۋحانيات پەن مادەنيەت الما اعاشتارىمەن استاسا ءبۇر جاردى.

ال، ەڭ باستىسى، الماتى ۇلتتىق سانانى قالىپتاستىرۋدىڭ رۋحاني ورتالىعى، ۇلاعاتتى ۇستاحاناسى بولدى. قازاق حالقىنىڭ ونەرى مەن مادەنيەتىنىڭ ءداستۇرلى دالا فيلوسوفياسىنىڭ شىنايى كورىنىسى بولىپ قانا قويماي، ۇلتتىڭ دامۋ ۇدەرىسىندەگى ۇلگى مەن مەكتەپكە اينالدى. وسىنىڭ بارىنە كۋا - ارۋ الماتى.

شامالعاننان كەيىنگى جول تالاي قيىردى شارلاپ كەلىپ، الماتىعا توعىستى. ال الماتىنى ارمانعا اينالدىرعان باستى ايشىعى - الاتاۋ. الاتاۋسىز تەك الماتى عانا ەمەس، جەر ءجانناتى جەتىسۋدىڭ ءوزى دە جەتىمسىرەپ قالماس پا؟ ول سوندىقتان دا اسقارلى عانا ەمەس، بيىكتىكتىڭ بەدەرىندەي ايبارلى.

بالا كەزىمدە تاڭەرتەڭ تۇرا سالا الاتاۋعا قاراۋشى ەدىم. ءبىزدىڭ ءۇي تاۋ جاققا قاراعان كوشەنىڭ بويىندا ەدى. تاۋ دا ماعان قاراپ تۇرعانداي سەزىنەتىنمىن. بالا قيالىمدا مەن اناۋ تاۋدىڭ اقباس شىڭىنا شىعىپ، زەڭگىر كوكتە قالقىعان قىراننىڭ قاسىندا سامعاي ۇشسام عوي دەپ ارماندايتىنمىن. سول ءبىر ءوزىم ورگەن تاڭعاجايىپ ەرتەگىمدە شاشاسىنا شاڭ جۇقپايتىن شۇباراتتىڭ جالىنا جارماسقان كۇيى قۇيعىتىپ شاۋىپ، ءۇشقوڭىردىڭ ۇكىلى سايلارى مەن كوك مايسالى جازىعىندا تۇنعان بۇلدىرگەنگە سۇعىنا كىرىپ، تاس بۇلاقتىڭ سۋىنا قوس الاقاندى تولتىرا ءسىمىرىپ، قۇماردان شىققانداي بولاتىنمىن.

تاريح تىلسىمىنا بويلاساق، بۇل ۇلى دالادا الۋان ءتۇرلى وركەنيەت بولعان. ءبىرى قۇلاپ، قيراعان، ءبىرى جۇتىلعان، ەندى ءبىرى ءىز- ءتۇزسىز جوعالىپ، ءبىرقاتارى قونىس اۋدارۋعا دۋشار بولعان. ءار جەڭىمپاز ءوز تاريحىن وزگەدەن بيىك قويىپ، بۇرىنعىنى مانسۇقتاپ وتىرعان. ءبىراق سولاي بولعان كۇننىڭ وزىندە، ۇلى دالادا تۇرعان ماڭگىلىك ەسكەرتكىشتەر بويىنا قۇپياسىن ساقتاپ، ۋاقىتىن كۇتىپ جاتا بەرگەن. بۇلار - ءبىزدىڭ تاريحي- رۋحاني وقۋلىقتارىمىز.

الماتىنى سايىن دالاداعى قالالىق قالىپقا ءالى دە كەلە قويمايتىن اقمولاعا اۋىستىرۋ تۋرالى وي تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە كەلدى دەسەم دە بولادى. ءبىراق العاشقى الاساپىران كەزدەگى قيىنشىلىقتار مەن پروبلەمالار بۇل تۋرالى كەڭىنەن ويلاپ، ناقتى پىكىر تۇيۋگە مۇرشا بەرمەدى. ءبىراق كوكەيدە تۇنعان وي مەن اڭسارلى ارمان ۇنەمى الاڭداتۋمەن بولدى. ەلوردانى وتانىمىزدىڭ ورتالىق بولىگىنە كوشىرۋدىڭ اسا ماڭىزدى ستراتەگيالىق، ساياسي- الەۋمەتتىك، قوعامدىق- رۋحانياتتىق ماڭىزى داۋ تۋعىزبايتىن شىندىق ەدى.

تاۋەلسىزدىكتىڭ تولىق تاريحىن جازىپ شىعۋ - وتە كۇردەلى ءىس. ءتىپتى مۇمكىن دە ەمەس شىعار؟ قىرۋار دەرەك پەن دايەكتى ءتىزىپ شىققاننىڭ وزىندە، كەيبىر ماڭىزدى ساتتەر كوڭىلدەن قاعابەرىس قالۋى مۇمكىن.

ال استانانى كوشىرۋ - قالىپتاسقان تاريحتى زامان تالابىنا ساي جاڭاشا جازىپ، بۇرىنعى ۇستانىمعا باسقاشا تىڭ پاراقتار قوسۋ دەگەن ءسوز. تابيعاتى جانعا جايلى، جىلدىڭ ءتورت مەزگىلى دە قولايلى الماتى، ايتارى جوق، باس قالاعا لايىقتى ەكەندىگى داۋ تۋعىزبايدى. الماتى ەجەلگى جۇرتىمىزدىڭ اتا قونىسى عانا ەمەس، كەيىنگى كەڭەستىك كەزەڭدە بايقالا باستاعان وتارلىق ويدىڭ قۇرساۋىندا تۇنشىعىپ، ۆەرنىي تۋرالى جالعان قاۋەسەتتىڭ ىرگەتاسىن قايتادان قۇيۋعا ۇمتىلعان كەلىمسەك پىكىرلەر، وگەي پيعىلداردى قيىپ تاستاۋدىڭ ۇتىمدى ءساتىن باستان كەشتى.

مارتەبەسى مايدان دالاسىندا قالىپتاسقان باتىر بابىردىڭ ەستەلىك جازبالارىندا شىعىستان جوڭكىلگەن شىڭعىس حان ساربازدارىنىڭ ات تۇياعىندا تاپتالىپ، قيراعان الماتۋ قالاسى، ەندى ءبىر جازبالاردا المالىق قالاسى بولىپ، تاريح تىلسىمىنان ءتىل قاتىپ، ونىڭ كونە ءىزى بۇگىنگى الماتىنىڭ ساناداعى سىزباسىنا تۇسەدى.

بابىردىڭ زامانداسى، قولىنا قىلىش ەمەس، قالام ۇستاعان مۇحاممەد حايدار دۋلاتي ءوزىنىڭ: «تاريح- ي- راشيدي» اتتى تاريحي ەڭبەگىندە ازىرەتتىڭ الاتاۋىنىڭ ەتەگىندە جايلى قونىس تەپكەن جاراسىمدى شاھار - المالىق قالاسى تۋرالى باياندايدى. ءتۇپ ءسوزى «المادان» باستاۋ الاتىن كونە كەنتتىڭ جالعاسقان تاريحى ونىڭ باۋرايىندا جۇپار اتا جايىلاتىن اپورتتىڭ عاجايىپ يىسىندەي بولىپ، جان سارايىمىزدى ءالى الديلەپ  كەلەدى.

قالا دامىعان جەردە وي مەن سانا داميدى. سانا ەركىندىگى ۇلتتىڭ ءوزىن- ءوزى تانۋ پروتسەسىنە الىپ كەلەدى. ءوزىن تانىعان ۇلت وزگەگە تانىلۋدىڭ جولىن ىزدەيدى. ول جول ءار كەز تاقتايداي تەگىس بولمايدى: بىردە داڭعىل، بىردە تايعاق... الماتىدا قالىپتاسقان وي ەركىندىگى تالاي جىل بىردە استارلى، بىردە اشىق ايتىلا ءجۇرىپ، 1986 -جىلعى جەلتوقساندا كۇركىرەگەن كۇندەي بولىپ، جاڭا الاڭنىڭ ۇستىندە جاڭعىرىپ تۇردى.

ءبىز تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن كەزدە ەلدىڭ تۇرمىستىق جاعدايى اۋىر بولاتىن. قارجى دا جوق، قاجەتتى تاۋار دا جوق سول ءبىر قيىن كەزەڭنىڭ دە قيسىنىن تاپتىق. جوققا جەتپەيتىن جۇيرىكتىڭ بابىن كەلتىرىپ، شىدەرىن  شەشتىك. تىرلىكتىڭ تۇندىگىن ءتۇرىپ، جوقتى بارعا، باردى بازارعا، بازاردى اجارعا اينالدىرا الدىق. ارينە، بۇل ايتۋعا عانا وڭاي. ءبىراق كوپپەن بىرگە جول تاپتىق، جۇرت بوپ جۇمىلىپ، ازدى كوپكە اينالدىردىق. سەنىم نەسيەسىن ورنىقتىردىق، ءۇمىتتى ۇكىلەدىك.

ۇلى كوشتىڭ تىزگىنىن قاعار تۇستا، الىپ ۇشاقتىڭ باسپالداعىندا تۇرىپ، جانىم تولقىپ، اياۋلى الماتىعا باس ءيىپ قوشتاسقان ءساتىمدى ۇمىتقان ەمەسپىن. الاتاۋدىڭ ۇشار باسىنا كوتەرىلگەن التىن شاپاقتى ارقالانىپ تۇرىپ، سوناۋ زاڭعار كوكتە قالقىعان قىرانعا دا قوش ايتقانداي بولعانمىن. الاتاۋ سوندا اق ساقالى الدىن جاپقان ابىز قارياداي باسىن شۇلعىپ، باتاسىن بەرگەندەي سەزىنىپ، قاناتتانىپ اتتاندىم. ءسويتىپ، ەلىمىزدىڭ ەرتەڭىنە جول تارتتىق، بولاشاعىمىزدى بەتكە الىپ، ساپارعا شىقتىق. قاتەلەسكەن جوقپىز. بۇعان ادام دا، زامان دا كۋا. ونىمىزدى الىس تا، جاقىن دا كورىپ- ءبىلدى.

الماتى قازىر الىپ مەگاپوليسكە اينالدى. قالا دا ادام سەكىلدى. وسەدى، وركەندەيدى، ءومىربايانىن جازادى. ونى باسقارعان ازاماتتار وزدەرىنە جۇكتەلگەن مىندەتتەردى ورىنداۋ جولىندا ايانىپ قالعان جوق. ولار دا الماتىمەن بىرگە ءوستى. ەندى وسىناۋ ءاز قالانى باسقاراتىن جاڭا ۇرپاق، جاس تولقىن كەلدى. ءبىز وعان سەنىم ارتىپ، ونىڭ قولىنا اتا- انامىزدىڭ ارداقتى قارا شاڭىراعىن تاپسىرعانداي كۇي كەشىپ جاتىرمىز.

 

جالعاسى بار...