ن. نازاربايەۆ. ۇلى دالا ۇلاعاتتارى

استانا. قازاقپارات - بيىل ەلىمىز ءوز تاۋەلسىزدىگىنىڭ شيرەك عاسىرلىق مەرەيلى بەلەسىن اتاپ وتكەلى وتىر. وسى ورايدا، ەگەمەندىگىمىزدىڭ ەلەڭ- الاڭىنان بەرى ونى تابىستى باسقارىپ، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تۋىن تىكتەپ، ىرگەتاسىن بەكەمدەگەن ەلباسىمىز ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ ساياساتكەرلىك دارىنىنا قوسا، ونىڭ قالامىنان شىققان تاياۋدا مەملەكەت باسشىسى «ۇلى دالا ۇلاعاتتارى» دەگەن اتاۋمەن ءوزىنىڭ جاڭا تۋىندىسى جارىق كوردى.

اتالعان شىعارما «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە جاريالانعان بولاتىن. پرەزيدەنت بۇل ەڭبەگىندە ەل مەن جەردىڭ تاريحى جانە تاعدىرى، الەمنىڭ جانە قوعامنىڭ دامۋى، جاس بۋىننىڭ الدىندا تۇرعان كەلەلى مىندەتتەر، باسقا دا كوپتەگەن، سونىڭ ىشىندە جاھاندىق تا ءمانى بار ماسەلەلەر تۋرالى ءوزىنىڭ پايىمداۋلارى مەن وي- تولعامدارىن كۇللى ادامزاتتىق قۇندىلىقتارمەن ساباقتاستىرا وتىرىپ باياندايدى. ەسسەيستيكانىڭ جاقسى ءبىر ۇلگىسىنە جاتاتىن، ويلى تۇجىرىمدار مەن تەرەڭ پايىمداۋلارعا قۇرىلعان بۇل تۋىندى حالقىمىزدىڭ تاعى ءبىر رۋحاني يگىلىگىنە اينالادى دەگەن ۇمىتتەمىز.

وسى كىتاپتى قازاقپارات وقىرماندارىنا ۇسىنۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز.  قابىل الىڭىزدار، ۇلى دالامىزدىڭ ۇلاعاتتارىنان وي تۇيىڭىزدەر، قادىرلى وقىرمان!

 

ۇلى دالا ۇلاعاتتارى

  نۇرسۇلتان نازاربايەۆ

  تۋعان ەلىم - تىرەگىم

 

ءوز ەلىڭە پايدالى بولۋ، ءوز وتانىڭنىڭ تاعدىرى ءۇشىن جاۋاپتى بولۋ - ءاربىر وتاندىق ساياساتكەردىڭ، ءاربىر قازاقستاندىقتىڭ بورىشى مەن ار- وجدانى.

مىنە، تاۋەلسىزدىگىمىزگە شيرەك عاسىر تولعان تورقالى كەزەڭگە كەلدىك. بۇل از ۋاقىت پا، الدە كوپ پە؟ نەدەن باستادىق، قاي جەرگە جەتتىك؟ وسىنىڭ ءبارىن تىڭعىلىقتى تارازىلاپ، باعاسىن بەرەر شاق كەلدى. بولعانعا بايىپتى باعا بەرۋ - بايىرعى ادەتىمىز.

 وتكەن كۇندەردىڭ جىلناماسى دا ادامداردىڭ ءومىربايانى سەكىلدى. شاتتانعان شاعىڭ، رەنجىگەن ساتتەرىڭ، ۇكىلەگەن ۇمىتتەرىڭ مەن اسقاق ارماندارىڭ، مىنە، وسىنىڭ ءبارى - عۇمىرناما تاريحى. ەلىڭنىڭ تاريحى. مەملەكەتىڭنىڭ تاريحى. سول تاريحقا تىكەلەي ءوزىڭ ارالاسقانىڭ، سان قيلى سىن ساعاتتاردا شەشىم قابىلداعانىڭ، تالاي ءىس- شارالارعا كۋا بولىپ، حالقىڭ ءۇشىن قۋانعانىڭ، ەلىڭ ءۇشىن ەتكەن ەڭبەگىڭنىڭ ناتيجەسىن كورگەنىڭ - ءبارى- بارشاسى جادىڭدا جاتتالىپ، ساناڭدا ساقتالىپ، جۇرەكتىڭ جازباسىنا تۇسەدى.

ويلاناسىڭ، تولعاناسىڭ. تالاي- تالاي وقيعالار ەسىڭە ءتۇسىپ، ويىڭا ورالادى. عاسىرلار بويى ازاتتىعى ءۇشىن الىسىپ، سان شايقاستى باستان كەشكەن ءازيز بابالاردىڭ ارمان- ءۇمىتى كوكەيىڭە كەپتەلگەندە ەل مەن ۋاقىت الدىنداعى، زامان زەردەسىندەگى جاۋاپكەرشىلىكتى ودان ءارى تەرەڭ سەزىنە تۇسەسىڭ. سونداي كەزدە بەلىڭدى بەكەم بۋىپ، حالقىڭنىڭ الدىندا تۇرعان ارمان- تىلەكتى جۇزەگە اسىرۋ جولىندا جاڭا جولدار مەن سونى سۇرلەۋلەر تابۋدىڭ قارەكەتىمەن ءتۇن ۇيقىڭدى ءتورت ءبولىپ، الىس- جاقىندى ويشا باعامداپ، كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىن تولعاندىرعان الۋان ساۋالعا ورنىقتى جاۋاپ ىزدەيسىڭ.

وسىناۋ شيرەك عاسىر عانا تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا نەبىر وقيعالاردى باستان كەشتىك. قيلى كەزەڭدەر مەن بەيتانىس بوگەتتەردى باسىپ ءوتىپ، ءوز جولىمىزدى تابۋعا ۇمتىلدىق. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە، حالقىمىزدىڭ بىرلىگى مەن ىنتىماعى الداعى كۇنگە الىپ باراتىن تۋىمىز، ۇرانىمىز ءارى قۇرالىمىز بولدى. ءبىز جالپى ۇلتتىق ماقساتقا جۇدىرىقتاي جۇمىلىپ، بىرىگىپ، بىرلەسىپ ۇمتىلدىق. جاڭا ءداۋىردىڭ بولمىس- ءبىتىمىن ۇلتتىق سالت- داستۇرلەرىمىزدىڭ اياسىندا زاماناۋي سىن- تەگەۋرىندەرگە بەيىمدەدىك، مەملەكەت بولىپ قالىپتاسۋدىڭ وزىندىك ورنەگىن تاۋىپ، مەكتەبىن قالىپتاستىردىق. قازاقتا «مەن ءبىتىردىم دەگەنشە، ەل ءبىتىردى دەسەيشى» دەگەن دانالىق ءسوز بار. وسى ءسوزدىڭ ءمان- ماعىناسىن جاڭا تۇرپاتتى مەملەكەت ورنىقتىرۋ ىسىندە جالپىۇلتتىق تۇتاستىق، حالىقتىق قولداۋ، قوعامدىق تۇراقتىلىق ناتيجەسىندە جۇزەگە اسىردىق.

 قاشاندا حالىق بىرلىگى ساراي سالعىزىپ، قامال تۇرعىزادى. بۇل ءسوزدى دە تالماستان ايتىپ، تۋ ەتىپ كوتەرىپ كەلەمىز. باعزى بابالاردىڭ ۇلى اماناتىن ورىنداۋ جولىندا يىققا تۇسكەن جۇكتى ەشقاشان اۋىرسىنعان ەمەسپىز. ەل بولۋدىڭ، مەملەكەت بولۋدىڭ ءجون- جوباسىن كورسەتىپ بەرگەن، كومەككە كەلگەن ەشكىم بولعان جوق. ءبىز ءبارىن دە تىڭنان باستاپ، حالقىمىزبەن بىرگە قالىپتاستىردىق. جوقتان بار جاسادىق، باردى بەرەكەگە اينالدىردىق، سول ىرىستى ءوسۋ مەن وركەندەۋدىڭ نەگىزى ەتىپ الدىق.

مەملەكەت تە جەكە ادام سەكىلدى وتكەنىن سارالاپ، الداعى كۇندەرىن جوسپارلاپ، ۋاقىت الدىنداعى مىندەتتەرىن زەردەلەپ، بولاشاققا الدىن الا قام جاساپ وتىرادى. بۇل - ۋاقىت تالابى. جيىرما بەس جىلدىق مۇشەلدى مەرزىم مەملەكەتىمىز ءۇشىن قالىپتاسۋ تۇعىرى بولىپ قانا قويعان جوق، ءبىز وزگەلەرگە دە ۇلگى بولاتىنداي بيىكتەردەن كورىنە الدىق. وركەنيەت كوشىندەگى ءوز ورنىمىزدى تاپتىق. سونىڭ ناتيجەسىندە جيىرما بەس جىل جاڭىلماي، سۇرىنبەي كەلەمىز.

ومىرگە جاڭا ۇرپاق كەلدى. ولار - تاۋەلسىزدىك قاعيداتتارىن تال بويلارىنا ءسىڭىرىپ وسكەن وركەن، جاس تولقىن. ەندىگى بولاشاق سولاردىڭ قولىندا. ءبىز ولارعا وسى ءبىر تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ كەلەشەك تاعدىرىن سەنىپ تاپسىرامىز. «ۇلت جوسپارى - قازاقستاندىق ارمانعا باستايتىن جول» دەپ اتالعان جولداۋ مەملەكەتتىك يدەيانىڭ ءتۇپقازىعى - ءبىزدىڭ جالپى ۇلتتىق اڭسارلى ارماننان باستاۋ الاتىنىن جان- جاقتى اشىپ كورسەتۋگە باعىتتالدى. «5 ينستيتۋتتىق رەفورمانى جۇزەگە اسىرۋ بويىنشا 100 ناقتى قادام - ۇلت جوسپارىن ورىنداۋدىڭ پراكتيكالىق كەزەڭى باستالدى» دەگەن ءسوز جالاڭ ۇران ەمەس. ونى جۇزەگە اسىرۋ جولىنداعى جۇمىستار ءقازىردىڭ وزىندە قارقىن الىپ، باياندى باستاما حالىقتىق قاعيداعا اينالۋدا. قولداۋ تاۋىپ، جۇزەگە اسىرىلۋدا.

ءبىز جالپى ۇلتتىق ارماننىڭ ورىندالۋى ءۇشىن بار كۇش- جىگەرىمىزدى، ءبىلىم- بىلىگىمىزدى، العان تاجىريبەمىز بەن تۇيگەن ۇلگى- ونەگەمىزدى تولىق ءارى سارقا جۇمسايتىن بولامىز. بۇل اسىل مۇرات - كۇللى قازاقستاندىقتاردى جارقىن بولاشاققا باستاۋدىڭ كەپىلى. ۋاقىت ءبىزدى تاڭدادى! ءبىز سول ۋاقىتقا ەندى ءوزىمىزدىڭ مەملەكەتتىك ءمورىمىز - تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ اتىن جازدىق. ويتكەنى، ءبىز جاڭاشا ارمانداۋدى ۇيرەندىك. جاڭاشا جول تابۋدى ۇيرەندىك. ەل مەن قوعامدى دامىتۋدىڭ ناقتى مىندەتتەرىن العا قويۋدى ۇيرەندىك. ءبىز ۇيرەنە وتىرىپ، ۇلگىلى جولعا تۇستىك. بۇل جول - ەندى ءبىزدىڭ جول، قازاقستان جولى.

ءسويتىپ، تاۋەلسىزدىكتىڭ جيىرما بەسىنشى جىلىنا قازاقستاندىق جاڭا ارمانمەن اياق باستىق. ونىڭ باستى ماقساتى - «قازاقستان-2050» مەملەكەتتىك ستراتەگياسىن جۇزەگە اسىرۋدان تولىق كورىنەتىن بولادى. وسى عاسىردىڭ ورتاسىنا قاراي ءبىز قازاقستاننىڭ الەمدەگى اسا دامىعان 30 مەملەكەتتىڭ قاتارىنا كىرۋىن مەجەلەپ وتىرمىز. بۇل - ۇلت جوسپارى، قازاقستاندىق ارمان. اڭسارلى ارماندى ابىرويمەن ورىنداۋ جولىندا جالپاق جۇرتىمىزدىڭ بىرلىك پەن ىنتىماق تانىتىپ، جۇمىلا ەڭبەك ەتۋى - بارلىق جەڭىستەرىمىزدىڭ التىن تۇعىرى بولىپ، ابىرويلى بيىگىنە اينالماق.

بۇعان دەيىن ءجۇرىپ وتكەن جول تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كەزەڭىندەگى قيىنشىلىقتاردى جالپى ەل بولىپ ەڭسەرۋ، ودان كەيىنگى جىلدارداعى دامۋ مەن وركەندەۋ جولى بولدى. مەملەكەت ومىرىندەگى مارتەبەلى دە مەرەيلى كەزەڭدەر بولاشاققا دەگەن سەنىمىمىزدى ابدەن نىعايتتى. دامۋدىڭ تۇراقتىلىعىن جۇزەگە اسىرۋ ارقىلى ءبىز قازاقستاندى الەمگە تانىتتىق. الەمنىڭ گەوساياسي كارتاسىندا جاڭا تۇرپاتتى مەملەكەت پايدا بولدى. مۇنىڭ ءبارى تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى ساعاتىنان باستالدى.

...1991 -جىلدىڭ جەلتوقسان ايىنىڭ ءار كۇنى، ءار تاڭى مەنىڭ جادىمدا جاڭعىرىپ، سول كەزدە كەۋدەنى كەرنەگەن شاتتىق پەن سالتانات جانىمدى ءالى كۇنگە تەربەپ كەلەدى. سول كۇنى، ءبىر جاعىنان - جاڭا تۋعان سابيدەي، ءبىر جاعىنان - عاسىر جاساعان قارياداي كۇيدە بولعانىم ەسىمدە. شىنايى باقىت سەزىمىن باستان كەشىپ، شالقار شاتتىققا بولەندىم. جەكە باسىڭنىڭ قۋانىشى مەن باقىتى ءبىر بولەك تە، تۋعان حالقىڭنىڭ قۋانىشى مەن باقىتى مۇلدە باسقا ەكەنىن سول جولى ەرەكشە ءتۇسىندىم. تەبىرەندىم، تولقىدىم. بابالار اماناتىن ورىنداۋ باقىتى، ەلدى ەرتەڭگى كۇنىنە باستاۋ پارىزى مەنىڭ ماڭدايىما جازىلعانىن جاراتۋشىنىڭ ەرەكشە سىيى، ايرىقشا مۇمكىندىگى دەپ تۇسىنەمىن. بالكىم، تاريحتىڭ تاڭداۋى، حالىقتىڭ قولداۋى دەگەن ءجون بولار؟ !

...الاتاۋدىڭ باۋىرىندا قونىس تەپكەن شاعىن عانا شامالعان اۋىلىنداعى مەكتەپكە العاش بارعان جىلدارىم، اياۋلى ۇستازدارىمنان العان باعالارىم جانىمدى قانداي شۋاققا بولەگەنىن ءالى كۇنگە ۇمىتپايمىن. باستاۋىش سىنىپتىڭ بالاسى بولسام دا، ويىننان گورى وي قۋىپ، تەزىرەك ەرجەتسەم، كۇندىز- ءتۇنى بەلىن ءبىر جازباي تىرلىك كەشەتىن انامدى، تاڭمەن تالاسا تۇرىپ، قاس قارايا وتباسىنا ارەڭ ورالاتىن اكەمدى قۋانتاتىن قولعانات بولسام، ولاردىڭ ەڭبەگىن جەڭىلدەتىپ، ماڭداي تەرىن سۇرتەر كومەكشىسى بولسام دەگەن ارمان كۇن سايىن ەسەيتىپ كەلە جاتتى. ءار بالا ارمانىنا اسىقپاي ما؟ مەن دە سونىڭ ءبىرى شىعارمىن دەپ ويلايمىن. ءاربىر قازاق بالاسى وسى ارمانشىل اردا سەزىم مەن بۇلا كەزەڭنەن وتكەنىنە كۇمان جوق. ءيا، سولاي.

حالقىمىزدىڭ قادىرلى قاسيەتتەرى ۇشان- تەڭىز. ولار اتا- بابا داستۇرلەرىنەن باستاۋ الادى. قازاق - ويشىل حالىق، اقىن حالىق. ءسابي جۇرەگىندە جەلكىلدەگەن ارمان مەن ءۇمىت، قيال مەن وي كوكىرەگىندە ساۋلەسى بار قازاق بالاسىن ولەڭ ولكەسىنە الىپ كەلەدى. حالقىمىزدىڭ اقىنجاندىلىعى - ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىپ كەلە جاتقان ماڭگىلىك مەكتەپ. تەلەگەي تەڭىز اۋىز ادەبيەتىنىڭ قاينارىنان سۋسىنداعان ۇلتىمىزدىڭ ۇلى تاريحىنداعى ۇلاعاتتى بەلەستەر بۇعان ناقتى دالەل. ءبىز تاريحىن تىلمەن دە، دىلمەن دە جازعان حالىقپىز.

تاريحي جاعدايى مەن تابيعي بولمىسى ولەڭمەن ورىلگەن جۇرتىمىزدىڭ جۇرەك ءلۇپىلى جىرمەن جىمداسىپ، انمەن اۋەلەيتىنى دە سوندىقتان. مىسالى، ءبىزدىڭ ءوڭىردىڭ اقىنداردىڭ ەلى دەپ اتالعانى تەكتەن- تەك بولماس. «ەكەيدە ەلۋ باقسى، سەكسەن اقىن، گۋلەيدى جىن قاققانداي كەشكە جاقىن» دەگەن ولەڭدى بىلمەيتىن ءيسى قازاق جوق بولار. بالاڭ شاعىمدا ولەڭنىڭ اۋىلىنا جاقىن بولدىم. جىر الىبى جامبىل بابامنىڭ - تاتەمنىڭ ءوزى دۇنيەدەن وتسە دە، ءسوزى سالتانات قۇرىپ، داڭقى دۇرىلدەپ تۇرعان سول ءبىر كەزەڭدە ءبىزدىڭ اۋىلدا اقىن بولماۋ كىناداي كورىنەتىن. ءتىپتى اقىن بولماۋعا قاقىڭ جوق سەكىلدى بولاتىن. «ايتىساتىن اقساقالمەن، قىزبەنەن، اقىن حالىق ەكەنبىز عوي ءبىز دەگەن» دەپ قادىر اقىن قاپىسىز ايتقان عوي.

مەكتەپتە جۇرگەن كەزدەگى ولەڭگە دەگەن اۋەسقويلىق ومىردە مەنىڭ ىشكى جان دۇنيەمنىڭ ءبىر بولشەگى سەكىلدەنىپ، ءالى كۇنگە كۇمىس ساۋلەسىن قۇيىپ تۇرعانداي سەزىنەمىن. ۇلى دالامىز كەيدە اشىق جاتقان جىر كىتابى سياقتى بولىپ تا كورىنىپ كەتەدى. جادىڭدى جاڭعىرتىپ، دۇرىستاپ جاقسىلاپ وقي الساڭ، جان دۇنيەڭ جادىراپ، باعزى بابالاردىڭ باياندى ءۇنىن، تاريحتىڭ تىلسىم سىرىن، تۋعان ەلىڭنىڭ ماڭگىلىك جىرىن قايىرا ەستىپ، بايتاق الەمگە قۇلاشىڭدى كەڭ جايعانداي بولاسىڭ.

سول كەزدە دالامىزدىڭ قادىر- قاسيەتىن ودان سايىن تەرەڭ ۇعىنىپ، ونى ارداقتى انامىزداي، ءازيز جۇرەك اكەمىزدەي كورىپ، كوڭىل اسپانىمىز شايداي اشىلاتىن. بالالىق شاقتىڭ، بوزبالا كۇندەردىڭ سول ءبىر جارقىن بوياۋلارى كوز الدىما ءالى دە ءجيى ورالىپ تۇرادى. ۇلى دالانىڭ ۇلاندارى ۇلاعاتتى تاريحىن ەرلىكپەن جازعان. ەندى سول تاريحتى تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ەسەلى ەڭبەكپەن، حالىقتىق قايراتپەن ءبىز جازىپ جاتىرمىز. ەڭبەك - ءومىردىڭ ۇستازى. ەرەن ەڭبەكتىڭ تەرەڭ ساباعىن العان سايىن ەلدىڭ ءال- اۋقاتى ارتىپ، قۋاتى كۇشەيە بەرەدى. ەل قۋاتى - ەرتەڭنىڭ مۇراتى. ۇرپاعى بار ەلدىڭ بولاشاعى زور. ءسابي سەزىم ارمانشىل قۇشتارلىققا نەگىز بولادى. بالا بەينەسىن جوعالتپاعان ادام ادالدىقتان اداسپايدى. حالىق تا سونداي.

«بالالىعىڭمەن كۇلە وتىرىپ قوشتاسىپ، اعالىعىڭدى امالسىز مويىندايسىڭ» دەگەن ءسوز بار. سول راس. ءبىز قاي كەزدە دە جەڭىسكە ۇمتىلعان جۇرتپىز. تار جول، تايعاق كەشۋلەر، الداسپاندى ايقاستار مەن اق بەرەندى شايقاستار حالقىمىزدى تەك قانا جەڭۋگە جۇمىلدىردى. جەڭىلسەك جەر جاستانىپ، قۇلاساق قۇردىمعا كەتەتىنىمىزدى تەرەڭ تۇسىنگەندىكتەن، زامانالار بويى جەڭىسكە ۇمتىلۋمەن بولدىق. ءبىز - جەڭىمپاز جۇرتتىڭ ۇرپاعىمىز. جەڭەمىن دەپ بەلىڭدى بۋساڭ - جەڭەسىڭ، جەڭىلەمىن دەپ قورىقساڭ - كوزىڭە قوس كورىنەدى. بۇل دا بابالاردان قالعان باياندى ءسوزدىڭ ءبىرى.

ءبىزدىڭ ۇرپاق ۇلى وتان سوعىسى دەگەن اتپەن تاريحقا ەنگەن قاسىرەتتى جىلداردىڭ كۋاگەرى بولدى. ۇلى جەڭىستىڭ شاتتىعىن كىشكەنتاي جۇرەكتەرىمەن قۋانا قابىل العاندار دا سولار. قان مايداننان ورالىپ، ەلىن اڭساپ كەلىپ جاتقان ەرلەردىڭ الدىنان جۇگىرىپ شىققان سوعىس بالالارىنىڭ ءومىربايانىندا سول كەزدەگى سالتانات پەن مەرەيدىڭ جارقىن بوياۋى ءالى تۇنىپ تۇر. تاريح بوياۋىن تىنىمسىز ۋاقىت تولاسسىز ءوشىرىپ جاتقان مىنا زاماندا ءبىزدىڭ مەيلىنشە ەستى، مەيىربان ءارى ۇستامدى بولعانىمىز ءجون. سالماقتى ءسوزدى سانالى ەر عانا ايتادى.

«بۇل - ءبىزدىڭ جەڭىس ەمەس» دەگەن الىپقاشپا ءسوزدى مالدانىپ، ءباتۋاسىز بايلامعا الدانعاننىڭ ايىبى زور. جەڭىل ءسوزدىڭ اۋىر سىنى اتا- بابالارىمىزدىڭ ونەگەلى وسيەتىن سىزىپ تاستايدى. ويتسەك، ءبىز بۇرىنعىمىزعا ساتقىندىق جاساعان بولامىز. ءوز جولىمىزدى ءوزىمىز بوگەپ، ءوز قولىمىزدى ءوزىمىز كەسكەندەي بولامىز. ءبىز بۇعان جول بەرە المايمىز. ءبىز جەڭىستەرىمىزدى قورعايمىز. ويتكەنى، قانداي جەڭىس تە ءارقاشان قورعاۋدى قاجەت ەتەدى.

«جاۋ جولىنا اتام سەنى، بومبا بول دا جارىل، جۇرەك» دەپ قازاق جىرىنىڭ قايسار وكىلى، ۇلتىمىزدىڭ ۇلى اقىندارىنىڭ ءبىرى قاسىم امانجولوۆ جازعانداي، ءبىزدىڭ ۇرپاقتىڭ بويىنداعى قايسار رۋح - باعزى بابالاردان، ابىز دانالاردان جەتكەن ۇلى سىي، ۇلىق مۇرا. وسىناۋ ۇلان- بايتاق جەرىمىز بىزگە بابالار رۋحى مەن ەرلىگىنىڭ ارقاسىندا مۇرا بولىپ قالعان. بۇل - ۇلى جەڭىستىڭ ناقتى نىشانى، داۋىرلەردىڭ دىڭىنە تىككەن ءور قازاقتىڭ بايراعى. ول بايراق بايتاق جۇرتىمىزدىڭ جۇرەگىندە جەلبىرەي بەرمەك.

قازاقتىڭ قاسيەتتى جەرى - ءبىزدىڭ اسقاق رۋحىمىز، باعا جەتپەس بايلىعىمىز، ماڭگىلىك مۇرامىز. باعزى تاريحىمىزدىڭ باستاۋىندا تۇرعان زاڭعار قاعان مودەنىڭ ارام پيعىل ايار جاۋعا تۇلپارىن، جاراتقان قوسقان جۇبايىن دا ەل تىنىشتىعى ءۇشىن قيعانىمەن، كىندىك قانى تامعان جەرىن بەرمەي، قاسكوي جاۋمەن قىرعىن سوعىسقا ءتۇسىپ، جەڭىسكە جەتۋى - قانىمىز بەن جانىمىزداعى حالىقتىق قاسيەت، ومىرلىك وسيەت.

الەمدە قاسيەت پەن وسيەتتى قادىرلەيتىن ەلدەر از با، كوپ پە؟ ارينە، ءار ەلدىڭ، ءار حالىقتىڭ وزىندىك سالت- داستۇرلەرى بار. سونىڭ ىشىندە ۇلتتىق قۇندىلىقتار رەتىندە مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ تاباتىن ۇستانىمدار دا بار. ايتالىق، ءبىزدىڭ ەلدە ۇلتتىق ۇجدان اسا باي اۋىز ادەبيەتىمىزدەن، ءسوز مايەگى - ماقال- ماتەلدەرىمىزدەن بارىنشا بايقالادى. تاريحىمىزدا باياندالىپ، شەجىرەمىزدە شەرتىلەدى.

حالقىمىزدىڭ قاي مۇراسىن الساق تا، ودان تەك ۇلگى مەن ونەگە، اقىل مەن پاراسات، ادامگەرشىلىك پەن يمان، دوستىق پەن باۋىرمالدىق ايقىن كورىنىپ، انىق تانىلادى. ابزالى، ءبىز - اقىندىعى مەن باتىرلىعى قاتار ءتۇسىپ، وزەگى بىرگە ءورىلىپ جاتاتىن جۇرتپىز. اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇلى جاۋھارلارى بۇل سوزىمىزگە كۋالىك ەتە الادى.

الەمدى كەزگەن ساياحاتشىلاردىڭ ءوزى ازيانىڭ ەن دالاسىنداعى سان قيلى ەلدەر مەن الۋان ءتۇرلى جۇرتتاردى سارالاي قاراپ، قازاقتىڭ قوناقجايلىعى مەن دارقاندىعىن، ادامي بولمىسى مەن ار- نامىس بيىكتىگىن سۇيسىنە ايتىپ- جازىپ كەتكەن. اڭقاۋلىعىنىڭ ءوزى ادالدىعىنىڭ ايناسىنداي ۇلتىمىزدىڭ ۇلاعاتتى قاسيەتتەرىن جاھاندانۋعا جۇتىلىپ جاتقان قازىرگى كەزدىڭ وزىندە بۇرىنعى ۇلتتىق سالت- ءداستۇرىمىزدى ءالى دە تورگە شىعارىپ، توبەگە كوتەرىپ كەلەمىز. سولاي بولا بەرەدى. ويتكەنى، حالىقتىق ءداستۇر - تەگىمىزدە.

ءبىز، ءاربىر وتانداسىمىز: «مەنىڭ ەلىم - قازاقستان» دەگەن ءسوزدى ماقتانىشپەن ايتۋىمىز كەرەك. «قازاق بالاسى، سەن دۇنيەگە وسى ۇلتتىڭ وكىلى بولىپ تۋعانىڭا ماقتان» دەگەن ءسوز ۇلتىمىزدىڭ ءار ۇلانىنىڭ جۇرەگىن قۋانىشقا بولەۋگە ءتيىس. ءبىز سوندا عانا ەگەمەن ەل بولىپ الەمگە تانىلامىز، ءوزىمىزدى وزگەگە سىيلاتا الامىز، الىس- جاقىنمەن ارالاسىپ، ءبىر ءۇيدىڭ بالاسىنداي باۋىرلاسىپ كەتەمىز. مىنە، جۇرتىمىزدىڭ كوڭىلى جايلاناتىن، ەرتەڭىن ويلاناتىن كەزى كەلدى. ۇلتتىق ارماندى ۇلىقتاۋ ارقىلى ءبىز ورتاق جەڭىسكە جەتەتىن بولامىز.

ءبىز - جوقتان بار، يماننان ار جاساعان ۇرپاقتىڭ وكىلىمىز. «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلە ءجۇرىپ» ، قايسار رۋح، ومىرگە دەگەن قۇشتارلىقتىڭ ارقاسىندا، اقىرى تاۋەلسىزدىگىمىزگە قول جەتكىزدىك. بوستانبىز! ازات حالىق بولىپ، ەۋرازيانىڭ الىپ ايماعىن جايلاپ جاتىرمىز. بىزگە دە قىزىعا قارايتىن، بىزدەن دە ۇلگى- ونەگە الاتىن ەلدەر از ەمەس. وسىعان تاۋبە دەمەسكە بولا ما؟ !

بۇل باقىتتى ءبىزدىڭ بابالارىمىز قالاي اڭسادى؟ ونىڭ تاريحىن بىلەمىز. بۇل كەزدى كەشەگى اعا ۇرپاق قالاي اڭسادى؟ ونىڭ جاعدايىن بىلەمىز. بۇل كۇندى كەشەگى قارلى جەلتوقساندا الاڭعا شىعىپ، اتويلاپ تەڭدىك سۇراعان كەيىنگى باتىر ۇرپاق، جاس ۇرپاق قالاي اڭسادى؟ ونى دا جاقسى بىلەمىز. ءبىز جەلتوقساننىڭ جارالى جاڭعىرىعىن ۇمىتقان جوقپىز. ەشقاشان ۇمىتپاق ەمەسپىز. ەرەكشە تاريحتى ەكشەپ قاراۋ ارقىلى، ەستە ساقتاۋ ارقىلى حالىق ءارقاشان ءوسىپ، ەسەيىپ وتىرادى.

 

وسىناۋ عاسىرعا تەڭ عالامات جىلداردا قازاقستان، سان قيلى تاريحي كەزەڭدەردى باستان كەشكەن قازاق جۇرتى جيىرماسىنشى عاسىردى ويداعىداي اياقتاپ، جاڭا جيىرما ءبىرىنشى عاسىردىڭ ەسىگىن بەيبىت ەڭبەكپەن اشتى. وتارلىق ەزگىدەن وڭتايىن تاۋىپ قۇتىلعان، كون قۇرساۋلى كەڭەستىك ءتارتىپتىڭ قامالىن قاقىراتىپ، ءوز الدىنا كەرەگەسى بەرىك، شاڭىراعى بيىك مەملەكەتىن قۇرعان مىنا زامان - ءبىزدىڭ زامان. ءبىزدىڭ ۋاقىت. ءبىز بۇل ۋاقىتقا ءوز قولتاڭبامىزدى قالدىراتىن بولامىز.

جاڭا زامان ءبىزدىڭ ءورىسىمىزدى كەڭەيتىپ، جولىمىزدى ۇزارتتى. تىلىمىزگە تەڭدىك، ويىمىزعا كەڭدىك بەردى. الىستى جاقىنداتىپ، ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ كوشىن ىرگەمىزگە بۇرىپ، 1992 -جىلى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ مەرەيلى باسقوسۋىندا جاڭا مەملەكەت رەتىندە مارتەبەلى مىنبەردەن ءسوز ۇزاتساق، ب ۇ ۇ- نىڭ 2015 -جىلعى 70 جىلدىق تورقالى تويىندا توماعاسى الىنعان تۋعان تىلىمىزدە - قازاق تىلىندە بايانداما جاساپ، قازاق ەلىنىڭ اتاعى مەن ابىرويىن جاڭاشا اسقاقتاتتىق. بۇل بۇرىن تۇسىمىزگە دە كىرمەيتىن جاعداي ەدى عوي.

بايقوڭىر باسپالداقتارىمەن بيىككە، عارىشقا سامعاعان زىمىرانداردىڭ تىزگىنىندە وتىرعان قازاق بالاسى قازىر تۋعان ەلىنىڭ تۋىن كوتەرىپ، جەر- انانىڭ وربيتاسىنان شىعىپ، عارىشتان قازاقستانعا، بۇكىل الەمگە كوز سالدى. ءبىزدىڭ ەلدىڭ دامۋىن وسىناۋ بەينەلى تەڭەۋگە بالايمىن. عاسىر مەن عارىشتى قاتار يگەرىپ كەلەمىز.

جىر الىبى جامبىلدىڭ «مەنىڭ ءپىرىم - ءسۇيىنباي» دەگەن قاناتتى جىرىن قازاق بالاسى جاقسى بىلەدى. تۋعان حالقىمنىڭ الدىندا «تۋعان ەلىم - تىرەگىم» دەپ بار داۋىسپەن ايتا الامىن.

تاۋەلسىزدىك تاڭىندا ازداعان تىعىرىققا تىرەلىپ ابىرجىساق تا، الداعى كۇندى ويلاعاندا، بەلىمىزدى بەكەم بۋىپ، تاۋەكەل كەمەسىنىڭ جەلكەنىن ۋاقىت جەلىنە توسقان كۇيى الىس جاعالاۋعا اتتاندىق. قاشاندا جول باستاۋ قيىن، ءبىراق الدىڭدا اقىلشى حالقىڭ تۇرعاندا، ونى دا يگەرەسىڭ. قاشاندا قول باستاۋ قيىن، ءبىراق جانىڭدا جاۋجۇرەك جۇرتىڭ تۇرسا، ونى دا ۇيرەنەسىڭ. قاشاندا ءسوز باستاۋ قيىن، ءبىراق جادىڭدا بابانىڭ ءسوزى تۇرعاندا، ونىڭ دا جۇيەسىن تاباسىڭ.

وسىنداي ءساتتى ساپاردا تورتكىل دۇنيەنىڭ ءتورت قۇبىلاسىنان تۇراقتى دوس، ساپارلاس سەرىكتەس، قاقىسى بۇزىلماس كورشى تاپقان قازاقستان جاڭا مىڭجىلدىقتىڭ ۇلى كوشىندە كەرۋەن تارتىپ كەلەدى. سەنىم دەگەن - سەرپىندى كۇش. ول كۇشتى قايسار دا قاراپايىم حالىقتان الامىز. حالىقتىڭ قاسيەتى مەن وسيەتىن قاتار ءورىپ، كەلەر كۇنگە اشىق پەيىل، جارقىن جۇزبەن قارايمىز.

قازاق دالاسى - ۇلى تۇركى دۇنيەسىنىڭ قارا شاڭىراعى. التاي مەن اتىراۋدىڭ، جايىق پەن ىلەنىڭ، الاتاۋ مەن سارىارقانىڭ اراسىن جىبەك جولى جالعاعان كەشەگى زاماندى ءبىز قايتا تۇلەتىپ جاتىرمىز. ەۋرازيانىڭ الىپ دالاسى ەۋروپانىڭ تورىنە، اسپاناستى ەلىنە جولىن جالعاپ، جاڭا مىڭجىلدىقتىڭ كەرۋەندى كوشىن ۇزارتىپ، كوركىن اسىرىپ كەلەدى. كەشەگى جىبەك جولى ەندى ءداۋىردىڭ داڭعىلىنا اينالىپ، قازاق ەلىن دامۋدىڭ جاڭا ساپارىنا باستاپ بارادى. كوشىمىزدىڭ كولىكتى، جۇگىمىزدىڭ سالماقتى، تابىسىمىزدىڭ قوماقتى بولاتىنىنا كۇمان جوق.

مەن ساياساتكەر بولعاندىقتان، كوبىنە وسى مىندەت مىنبەرىنەن ءسوز ايتامىن. ءار نارسەنىڭ سەبەبىن، ءاربىر ءسوزدىڭ سالماعىن بەزبەندەپ، ونى ەلىمىزدىڭ ماقسات- مۇددەسى تۇرعىسىنان ەكشەپ، ەلەيمىن. ونسىز بولمايدى، جەكە «مەننىڭ» حالىقتىق «مەنگە» ، ەلدىك پىكىرگە ۇلاسۋى تۇرعىسىنان ءسوز ۇستايمىن. ارقامدا تۇرعان الاشتىڭ مۇددەسىن كوزدەپ ءتىل قاتامىن.

ەندەشە، بۇل كىتاپتى دا «مەنىڭ قازاقستانىم» دەگەن تولعاۋدىڭ تۇعىرى دەپ تۇسىنگەن ابزال. ءبارىمىز دە ۇلى دالا ەلىنىڭ پەرزەنتتەرىمىز. وسى ورايدا، بيىك تاۋدىڭ ەتەگىنە كەلىپ، ونىڭ قارلى شىڭدارىنا قاراپ تۇرعان ادام سياقتىمىن. ونىڭ قويناۋىندا جان بىلمەيتىن كوپ قازىنا، نەبىر عاجايىپ جۇمباقتار بار سەكىلدى بولىپ كورىنەدى. ءوزىم كورگەن، كوكەيگە ءتۇيىپ، كوزىم جەتكەن جايتتاردىڭ ءبىرازىن بۇعان دەيىن دە ايتقان سياقتىمىن. ءبىراق ويلانىپ وتىرسام، جۇرتىمنىڭ جاي- جاپسارىن ءالى دە تولىق ايتا الماعاندايمىن. وسىنداي ۇلان- عايىر دالانىڭ، ۇلاعاتتى ۇلتتىڭ ۇلىمىن دەگەن پەرزەنتتىك سەزىمدى دە باستان كەشەتىنىم بار.

«مەنىڭ قازاقستانىم» دەگەن ءاربىر قازاقستاندىقتىڭ جان جۇرەگىن باۋرايتىن ءسوز دەپ تۇسىنەمىن. تاۋەلسىزدىكتىڭ شيرەك عاسىرلىق جەڭىستى جولىندا وسىناۋ تىركەستىڭ ءاربىر كوكىرەكتە ورنىعۋىنا قانشاما كۇش سالدىق، قانشاما قيلى كەزەڭدەردى باستان كەشتىك؟ «مەنىڭ قازاقستانىم» دەگەن ءارى قاراپايىم، ءارى قايسار ءسوز سول كەزدىڭ وزىندە- اق ۇلتتىق ءانۇران بولىپ ءار جۇرەكتىڭ تورىنەن ورىن العان- دى. قازىر الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندە ءبىزدىڭ ءانۇراندى جاقسى بىلەدى. وسىناۋ جان تەبىرەنتەرلىك قۋاتتى اۋەن شىرقالعاندا كەۋدەمىزدى شاتتىق كەرنەسە، ول ورىندالعاندا ءبارىمىز تىكەمىزدەن تىك تۇرىپ، وڭ قولىمىزدى جۇرەگىمىزگە قويىپ، سالتاناتىمىز تاسىپ تۇرادى. ونداي كەزدە ءبىز ءوزىمىزدى باقىتتى سەزىنەمىز. سونداي ساتتە ءبىز تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ءمانىن تەرەڭ ۇعىنا تۇسەمىز، ايبىنىمىز اسىپ، اتا- بابالارىمىز اڭساعان كۇندەردى باستان كەشىپ جاتقانىمىزعا شۇكىرشىلىك ايتامىز.

 ويتكەنى، «مەنىڭ قازاقستانىم» - ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىز! تاۋەلسىزدىكتى كۇن سايىن قورعاۋ كەرەك، نىعايتۋ كەرەك، وركەندەتۋ كەرەك! تۇعىرىمىز دا، عۇمىرىمىز دا تاۋەلسىزدىك! تاۋەلسىزدىك - مەنىڭ قازاقستانىم، ءسىزدىڭ قازاقستانىڭىز، ءبارىمىزدىڭ قازاقستانىمىز! ءبىز وسى ەلدە تۋىپ، وسى ەلدە ەڭبەك ەتىپ، وسى ەلدە ۇرپاق ءوسىرىپ، وسى ەلدە ءومىر ءسۇرىپ، وركەندەپ جاتقانىمىزدى ماقتان ەتەمىز. ءبىزدىڭ قازاقستانىمىز - ۇلى دالا ەلى، ماڭگىلىك ەل. ءبىز وسىناۋ اسا قاسيەتتى اتاۋدى ەندى ۇلتتىق بەينە- بەدەرىمىز رەتىندە كوكىرەگىمىزدەگى كۇندەي ىستىق، سانامىزداعى سەرتتەي بەرىك ۇستايمىز. ۇلى دالانىڭ ۇلىق تاريحىن ءبىز جاڭاشا جازىپ، جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىنا سىڭىرەمىز. بۇل - جالپىۇلتتىق، ماڭىزدى مەملەكەتتىك مىندەت. ال مىندەت - ورىندالۋىمەن ءماندى. دەمەك، بۇل - ۇلى دالا ۇرپاعىنىڭ ۇلاعاتتى پارىزى. ەندەشە، «ۇلى دالا ۇلاعاتتارى» دەگەن اتپەن ايدارلانعان بۇل كىتاپتا وسى تۇرعىداعى ويلارىمدى ورتاعا سالماقپىن. كوكەيدەگى كوپ ويدىڭ، سونىڭ ىشىندەگى كوركەم ويدىڭ قالاي ورنالاسقانىنا وزدەرىڭىز ءادىل قازىسىزدار.

 جالعاسى بار...