اكەمنىڭ ماعان كوتەرگەن العاشقى جانە سوڭعى تاياعى
اعايعا سالەم بەرىپ، بەتى-قولىمدى جۋىپ شايعا وتىردىم. سوسىن بارىپ بايقادىم. الگى اعاي اكەممەن ۇرسىسىپ وتىرعان بولىپ شىقتى. شاماسى بولىمسىز بىردەڭەگە كەلىسپەي قالعان تۇرلەرى بار. كورەر كوزگە الگى اعاي كوبىرەك، قاتتىراق سويلەپ، وكتەمدىك كورسەتىپ، ال اكەم بولسا اندا-ساندا ءبىر مىرس ەتىپ اشى كۇلگەنى بولماسا، ءۇنسىز وتىر. اپام دا انا جىگىتكە قاراپ: «قىمىز ءىش، قاينىم...»، - دەپ قىمىز قۇيادى. وسىنداي قوزعالىس، قىلىقتاردى كورىپ وتىرعان مەن ىشىمنەن: «مىنا جىگىت جاستىعىن كورسەتىپ اكەمدى قورقىتىپ وتىر ەكەن عوي»، - دەپ ويلادىم. تاعى ءبىراز ۋاقىت ءۇنسىز وتىرىپ ءىستىڭ اقىرىن كۇتتىم. باستاپقى كورىنىس ەش وزگەرمەدى، اقىسىنا انا جىگىتتىڭ داۋىسى ودان سايىن قاتايىپ، اكەم ءتىپتى دە ۇنسىزدىككە ايلاندى. ەندى مەنىڭ شىدامىم تاۋسىلىپ، اشۋىم باسىما قاراي كوتەرىلدى. ورنىمنان ۇشىپ تۇردىم، جۇدىرىعىمدى بارىنشا قاتتى ءتۇيىپ الگى اعانىڭ كوزىنە تاياتا بارىپ:
- ولمەي تۇرعاندا شىق ۇيدەن، - دەدىم. ەشتەڭەدەن قايتپاۋعا بەكىنگەن سىڭايدى مەنىڭ بەت-الپەتىمنەن تانىعان بولۋ كەرەك، الگى اعاي ءۇن-ءتۇنسىز ورنىنان تۇرىپ، اكەمە قاراپ:
- ارتىق اۋىز ءسوزىم بولسا، كەشىرىڭىز، قاباعا، - دەدى دە، جىلدام شىعىپ اتتانىپ جەلە جونەلدى. مەن قايتادان ورنىما وتىرىپ، اپامنىڭ شايىن ىشە باستادىم.
ماعان قاراپ ءبىراز ۋاقىت ءۇنسىز وتىرعان اكەم ورنىنان تۇردى دا، دالاعا شىققالى بارا جاتقان ادامشا ەسىككە قاراي بارىپ، ءۇيدىڭ وڭ جاق بوساعاسىندا كەرەگە باسىندا ءىلۋلى تۇرعان ارقان، جۇگەن، قايىستاردىڭ ىشىنەن ورمەلى جۋان شىدەردى قولىنا الىپ، ەكى اتتاپ مەنىڭ قاسىما تاياپ ارقامنان الگى شىدەرمەن تارتىپ-تارتىپ جىبەردى. مەن سەكىرىپ تۇرىپ اپاما قاراي قاشتىم. اكەم قولىنداعى شىدەردى سول جەرگە لاقتىرىپ تاستاپ دالاعا شىعىپ كەتتى. ال اپام بولسا، مەنىڭ ماڭدايىمنان يىسكەپ ارقامدى سيپالاي وتىرىپ:
- اتتەڭ، اقىماق بالام-اي، ۇلكەندەردىڭ ىسىنە ارالاسىپ نەڭ بار ەدى؟ ولار سەنسىز دە كەلىسە الاتىن ەدى عوي. جارايدى، ءشايىڭدى ىشە عوي، - دەپ تاعى دا ماڭدايىمنان يىسكەدى.
كەيىن اكەمنىڭ اشۋى قايتقان كەزدە قاسىنا بارىپ:
- اكە، مەن قانداي قاتەلىك جىبەردىم؟ - دەپ ەدىم، اكەم ماعان قاراپ از وتىردى دا:
- ەندى دۇرىس بولدى. سەن الگى جەردە ءۇش ۇلكەن قاتەلىك جىبەردىڭ، بالام.
ايتايىن. ءبىرىنشى: وزىڭنەن ۇلكەن ادامعا وكتەمدىك كورسەتتىڭ. بىلەسىڭ بە، قازاقتىڭ ەڭ جاقسى قاسيەتى نە؟ ول - ۇلكەندى سىيلاۋ. سەن وزىڭنەن ۇلكەندى سىيلاساڭ، سەنەن كەيىنگىلەر سەنى سىيلايدى. بۇل ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسقان ۇلكەن زاڭ. سول زاڭدى ورىندامادىڭ.
ەكىنشى: سەن اكە-شەشەڭنىڭ الدىندا جەتىمنىڭ ءىسىن ىستەدىڭ. ەرتەدەن كەلگەن ءبىر اتالى ءسوز بار: «اكەسى جوق ۇلدىڭ بىلەگى جۋان، شەشەسى جوق قىزدىڭ بوكسەسى جۋان»، دەگەن. سەن ون سەگىزگە كەلىپ بىلەگىڭ جۋانداسا دا، ءبىلىمىڭ سول باياعى سەگىزدەگى قالپىنشا كورىندى. بۇل: «بىلەكتى ءبىردى جىعادىنىڭ...» ەرتەگىسىن سەنىڭ، ياكي ءوز بالامنىڭ بويىنان كورۋ بولدى.
ال ءۇشىنشى: سەن اكەڭ مەن شەشەڭ (ءبىز) ءتىرى وتىرعاندا ۇيدەن كىسى قۋدىڭ. ءبىلىپ ال. ءار قازاقتىڭ ۇيىندە سىرتتان كەلگەن قوناقتىڭ بولىنبەگەن ەنشىسى بار. مەيىلى ول سەنىمەن توبەلەسكەلى كەلىپ وتىرعان ادام بولسا دا... اكە- شەشەڭدى، بالا- شاعاڭدى، اعايىن- تۋىسىڭدى، ەلىڭدى، وتانىڭدى باسقادان قورعاپ ساقتاۋ جىگىت ادامنىڭ موينىنداعى پارىزى. ءبىراق، سونىڭ ءبارىنىڭ ءوز سەبەپ- سالدارى بولادى. باعاناعى جىگىت اكەڭدى ۇستاپ الىپ ساباپ جاتسا، اراشا ءتۇسىپ قول قوتەرسەڭ ءجون. ءاربىر ءىستىڭ ىزگىلىگى ادامداردىڭ تۇسىنىسۋىنەن باستالادى. ال ايتپاعان وكپە تاس بولىپ قاتادى. ول ماعان وكپەسىن ايتتى، مەن قابىل الدىم. نەسى ايىپ.
«ءىستىڭ ءجونىن ۇقسا وسى ۇعار-اۋ» دەپ ءۇمىت ارتقان ءبىر ۇل ەدىڭ. مىنا قىلىعىڭمەن ءاي، سەن الىسقا بارمايسىڭ- اۋ، بالام، - دەپ اياقتادى اكەم.
سوسىن جەيدەمدى شەشكىزىپ، ورمەلى شىدەردىڭ وسۋىمەن بىلەۋلەنىپ قىزارىپ ءىسىپ كەتكەن ارقامدى سيپاپ كورىپ:
- انتەك اقىرىنداۋ ءتيىپتى، بۇل تەز جازىلادى. سەن از ويلاناسىڭ. قاتتىراق تيسە، ول كوبىرەك اۋىرىپ، سەنى كوبىرەك ويلاندىرار ەدى. اپاڭا بارىپ ماي جاققىز، - دەپ ەدى. سوندا شىدەرمەن ۇرعان ارقامنان گورى اقىلمەن «ۇرعان» جان- دۇنيەم قاتتىراق اۋىرعانىن سەزدىم.
سودان بىرنەشە كۇننەن كەيىن الگى اعاما كەزىگىپ:
- اعا، ءىنىڭىزدىڭ كەمشىلىگىن كەشىرە كورىڭىز، مەنەن اعاتتىق كەتتى، - دەپ ات ۇستىنەن جەرگە قاراپ ەدىم، ءوزى اتىنان ءتۇسىپ، مەنى دە اتتان ءتۇسىرىپ موينىمنان قۇشاقتاپ وتىرىپ:
- وقاسى جوق، باۋىرىم، مەنىڭ دە قاتەلىگىم بولدى. ەرجەتىپ قالعان جىگىت بالاسىنىڭ كوزىنشە اعاما وكپەمدى قاتتىراق ايتتىم. ءبىر جاعى سەنىكى دە دۇرىس ەندى. بىرەۋ كەلىپ اكەسىنە دۇرسە قويا بەرىپ جاتسا، قاي جىگىت تىنىش تۇرا السىن. مەن كەتكەن سوڭ اكەڭ سابادى ما، كانە ارقاڭدى كورەيىنشى، - دەپ مەنىڭ رۇحساتىمسىز جەيدەمدى ءتۇرىپ كورىپ:
- پا، الگى شالىڭ قاتتى كەتكەن ەكەن، ءا. ءجا، «جاراسىز ەر بولمايدى». ءبىزدىڭ ۇيدە تامىرباس- التىن دانەكەر بار ەدى، سونى الىپ اپاڭا اپارىپ جاراڭا جاقتىر، ەكى-اق كۇندە جازىلادى، - دەپ موينىمنان قۇشاقتاعان قالپى دەنەمدى ىرعاپ-ىرعاپ قارقىلداپ كۇلىپ ەدى.
سول اعام بۇگىن دە بار، الپىستان اسقان شال بولدى. مەن بارعان سايىن ۇيىنە شاقىرىپ، ءبىر قويىن سويىپ ەتتى استىرىپ قويادى دا، بالا-شاعاسىنىڭ قاسىندا مەنى ارقامنان قاعىپ:
- بۇل «ءيتتى» باياعىدا قارا شالعا ءبىر جاقسىلاپ ساباتىپ العانىم قانداي جاقسى بولعان. ايتپەسە، بۇگىن مىناۋ مەنى ەلەمەس ەدى، ءا، - دەپ اينالاداعى تاۋ مەن تاستى جاڭعىرىقتىرا قارقىلداپ تۇرىپ كۇلەدى.
ءوزىڭ ويلانىپ كورشى. باسقا بىرەۋ سەنى «ءيت» دەسە قالاي كورەسىڭ؟ ارينە، جاقسى ەستىلمەيدى. ال ماعان سول اعانىڭ «ءيت» دەگەنى «جانىم» دەگەنمەن بىردەي ەستىلەدى دە، سول ءيت دەگەن ءسوزى مەن ەشبىر رياسىز قارقىلداعان كۇلكىسىن ەستۋ ءۇشىن ساعىنام دا تۇرامىن.
ال اكەم ارتىنان ەرگەن باۋىرلارى مەن بالا-شاعا، نەمەرە شوبەرەلەرىن قاباعىمەن جاسقاپ، قاراشىعىمەن تاربيەلەپ وتىرىپ، سەكسەن التى جاسىندا تۋعان جەردىڭ توپىراعىنا اينالدى.
مەن ەلۋگە تاقادىم. بۇگىن دە وزىمنەن ۇلكەن ءبىر اداممەن سوزگە كەلىپ قالسام بولدى، باياعىداعى ورمەلى شىدەردىڭ وسىپ وتكەن ورنى بۇلك ەتە تۇسكەندەي كۇيگە كەلەمىن.
ويلاپ كورسەڭ، بۇگىنگى زاماننىڭ ارقاسىنان وسىپ وتەتىن اكەمنىڭ سول شىدەرى قاجەت- اق، شىركىن...
بايىت قابان ۇلى