وقىرماندارىمنىڭ ارقاسىندا جامان شاقايىمدى سۇيرەتىپ بارىپ، بەيجيڭنەن سىيلىق الدىم - ورازحان احمەت

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - قىتايدا تۇراتىن قازاق جازۋشىسى، ارعى بەتتەگى اعايىندار اڭىزعا اينالدىرعان كلاسسيك، قىتاي مەملەكەتتىك «تۇلپار» سىيلىعىن ءۇش رەت يەلەنگەن ورازحان احمەت مىرزانى سول تاراپتاعى قازاق وقىرماندارى عانا ەمەس، كۇللى قىتاي جازۋشىلارى جەتە تانيدى.

قىتايداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ كەمەلدەنۋىنە ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان قالامگەردىڭ بارلىق شىعارمالارى دەرلىكتەي قىتاي تىلىنە اۋدارىلعان. روماندارى مەن پوۆەستەرىندەگى شۇرايلى ءتىل، تۇشىمدى وي، كوركەم وبراز قىتاي سىنشىلارىنىڭ جوعارى باعاسىنا يە بولۋمەن قاتار، وقيعا وربىتۋدەگى شىنايىلىعى مەن كەيىپكەر وبرازىن جاساۋداعى وزىندىك مانەرى ادەبيەت سۇيەر قاۋىمدى ءتانتى ەتىپ كەلەدى.

جازۋشىنىڭ شىعارماشىلىعى جونىندە قازاق سىنشىلارىنان سىرت، قىتاي ادەبيەتتانۋشىلارى جان- جاقتىلى پىكىر ءبىلدىرىپ جاتادى. اۋەزوۆتىڭ ەپيكالىق كەڭقۇلاشتىعىن ءوز ستيلىندە تۇلەتە وتىرىپ، وزىنە عانا ءتان سونى سوراپ قالىپتاستىرعان، ءار تۋىندىسىندا قازاق بولمىسىن مەيلىنشە استارلى وبرازدارمەن، توسىن دا كۇردەلى وقيعالارمەن كومكەرىپ، تامىرى تەرەڭگە تارتقان تاريحي سانانى ۇلتتىق دىلدەگى شايقالماس بۇتىندىك ارقىلى ايشىقتاپ، زاماناۋي وزگەرىستەر اكەلگەن مىنەزدەگى بوگدەلىكتىڭ زالالى مەن زاردابىن دا اشالاپ كورسەتە بىلەتىن قالامگەردى ءبىز قانشالىقتى تانيمىز؟

بىزدەگى ادەبي ورتانىڭ ۇنسىزدىگىنە، شەتەلدەگى بەدەلدى جازۋشىمىز تۋرالى ءالى دە تولىق بىلمەيتىنىمىزگە، ءتىپتى كەيدە بىلگىمىز دە كەلمەيتىن نەمقۇرايلىعىمىزعا تاڭىرقاماي تۇرا المايسىز.

جازۋشى ورازحان احمەت

قىتايدىڭ بەدەلدى ادەبي جۋرنالدارىنىڭ ءبىرىنىڭ ءتىلشىسى جازۋشىدان سۇحبات الا وتىرىپ: «ءسىزدىڭ شىعارمالارىڭىزدا قاراپايىم، كىشكەنتاي ادامدار تۋرالى وي تولعاتاتىنىڭىزدى بىلەمىز. پافوس پەن ايعاي- اتتان از. ءبىراق مەنى ءبىر تاڭعالدىرعان دۇنيە بار. ءسىزدىڭ شىعارمالارىڭىزدا حانزۋ (قىتاي) كەيىپكەرلەر جوقتىڭ قاسى ەكەن. مۇنىڭ سەبەبى نە؟» دەپ سۇراعاندا، قالامگەر: «ءبىزدىڭ مەكەنگە بۇرىنىراقتا حانزۋ ۇلتىنىڭ كوبى ەركىن جۇرگەن حالىقتى باسقارۋعا باردى ... ولاردى شىعارمالارىما كەيىپكەر ەتىپ، تەك جاقسى مىنەزدەرىن جازار بولسام - حالقىمنان ۇيات، ال جامان قىلىقتارىن تىزبەلەپ، ونى جەرىنە جەتكىزە تۇيىندەر بولسام - جۇرتشىلىق مۇنىمدى دا قۇپ كورمەۋى مۇمكىن ...» دەپ جاۋاپ بەرىپتى دەگەندى ەستىگەن ەدىك. جازۋشىنىڭ بۇل اشىق پىكىرىن سول جۋرنال وزگەرتۋسىز باسىپتى ...

ورازحان احمەتتىڭ سوڭعى جىلدارى جازعان «تۇلپاردىڭ سوڭعى تۇياعى» اتتى كولەمدى شىعارماسى قىتاي وقىرماندارى مەن سىنشىلارىنىڭ اراسىندا ايرىقشا اڭىس قوزعاعان. ەنەسى ءولىپ، جەتىم قالعان قۇلىندى ەسەككە ەمىزىپ وسىرگەن اۋىل ادامىنىڭ تىرلىگىن جۇرتشىلىق قابىل كورمەيدى. جاتىرقاي قارايدى. ەسەك ەمگەن جىلقىنىڭ مىنەز- قۇلقى تۋرا ەسەككە تارتادى. ەسەك كورسە وقىرانىپ، سولارعا قاراي تارتا جونەلەتىن بولادى. كەيىن قارتايىپ ولگەندە اۋىل ادامدارى ونىڭ ەتىن جەۋگە بولمايدى دەپ، ەتىن كومدىرىپ تاستايدى. پسيحولوگيالىق ءيىرىمى تەرەڭ، فيلوسوفيالىق ويى قات- قابات بۇل تۋىندى قىتاي مەملەكەتتىك سىيلىعىنا لايىق دەپ باعالانعان. وسى شىعارماسى ارقىلى قالامگەر ءۇشىنشى مارتە بەدەلدى سىيلىقتى يەلەگەن.

ميلليارد حالقى بار قىتايدى تولىمدى ەڭبەگىمەن، باي دا مازمۇندى شىعارماشىلىعىمەن مويىنداتقان جازۋشى الماتىعا كەلدى دەگەندى ەستىپ، پىكىرلەسۋگە اسىقتىق. اقساقال دا اعىنان جارىلدى. بوياماسىز اڭگىمە اۋانىن وقىرمان ءوزى باجايلار. ءبىز اڭگىمە بارىسىن كوركەمدەمەي، بوياماي ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.

ورازحان راحمانبەك ۇلى احمەت - 1938 -جىلدىڭ تامىزىندا قىتايدىڭ ىلە ايماعى قورعاس (بۇرىنعى ءسۇيدىن) اۋدانىنىڭ ساربۇلاق اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1955-58 -جىلدارى شىنجاڭ ينستيتۋتىنىڭ ءتىل- ادەبيەت فاكۋلتەتىن بىتىرگەن. سول جىلى «جەرلىك ۇلتشىل» اتانىپ، تارىمعا ايدالادى. كەيىن تۋعان جەرىنە ورالىپ، جەرگىلىكتى بيلىك وكىلدەرىنىڭ باقىلاۋى استىندا ەڭبەك ەتەدى.

تەك 1980 -جىلى عانا تولىق اقتالىپ، شىعارماشىلىقپەن ەمىن- ەركىن اينالىسا باستايدى. سودان كەيىن ۇزاق جىلدار بويى «ىلە ايدىنى» جۋرنالىندا باس رەداكتور، ىلە قازاق وبلىسى جازۋشىلار قوعامىنىڭ ءتوراعاسى قىزمەتىن اتقارادى. العاشقى اڭگىمەسى «كىشكەنە سۋرەتشى» 1956 -جىلى «شۇعىلا» جۋرنالىندا جارىق كورگەن. ودان كەيىنگى شىعارمالارى 1979 -جىلدان باستاپ قانا جاريالاندى. قالامگەردىڭ «وزگەرگەن ءوڭىر»، «قۇمداعى ىزدەر»، «كوك بەلەس» روماندارى، «امانات» تريلوگياسى، «كوكتەمگى ويلار»، «سونبەيتىن شىراق»، «ەڭ سوڭعى كوز جاس»، «جاسىل باقشا»، «تۇلپاردىڭ سوڭعى تۇياعى» سەكىلدى اڭگىمە- حيكاياتتارى جارىق كورىپ، كوپتەگەن شىعارمالارى قىتاي، موڭعول، كورەي، ۇيعىر، قىرعىز تىلدەرىنە اۋدارىلعان.

بۇدان بولەك ءىشىنارا شىعارمالارى جاپون، اعىلشىن، اراب تىلدەرىنە ءتارجىمالانعان. قالامگەر قىتايداعى ازساندى ۇلت جازۋشىلارىنا بەرىلەتىن مەملەكەتتىك سىيلىقتى (قازىرگى «تۇلپار» سىيلىعى) ءۇش مارتە - 1981، 1986، 2012 -جىلى يەلەنگەن بىردەن ءبىر جازۋشى. بۇدان وزگە دە كوپتەگەن سىيلىقتار مەن ماراپاتتاردىڭ يەسى.

تۇرمە ءحالى، «وزگەرگەن ءوڭىر» جانە بۇرالاڭ ءومىر تۋرالى

«قۇلاننىڭ قاسىنۋىنا ماسانىڭ باسۋى تۋرا كەلىپتى» دەگەن سول، مەن ادەبيەتكە اۋەستەنىپ، قولىما قالاي قالام الدىم، سولاي قىتايداعى سوڭى اۋىر اپاتقا اينالعان سولشىل ساياسي ناۋقان باستالدى دا كەتتى. مۇنداي اپاتتىڭ العاشقى قۇربانى السىزدەر مەن قورعانسىزدار بولاتىنى بار ەمەس پە، مىنە، مەن دە ءسويتتىم، ءوڭىم تۇگىل تۇسىمە كىرمەگەن سول قارا داۋىلدىڭ العاشقى سوققىسىمەن مۇرتتاي ۇشتىم. تۇرمەلەتىپ كەتە باردىم. سودان تالاي جىلدى اراعا سالىپ، تارىمداعى وزگەرتۋ لاگەرىنەن بوساپ، اۋىلىما قايتتىم. بەكەر قايتپادىم، باسىما «قالپاق» دەگەن پالەنى كيىپ، «تاپ جاۋى» دەگەن قوڭىراۋدى بايلاپ قايتتىم.

«تاياق كورگەن ەسەك اياڭشىل» دەگەن، ەندى ءبىر ءموندى-ءموندى بەينەمەن تىپ- تىنىش جۇمىس ىستەدىم. تالاي جىلعى تۇرمە ءومىرى ءتاپ- ءتاۋىر ساباق بەرىپ ۇلگىرگەن ەكەن، ەگىنشىلىكتىڭ قىر- سىرىن ەشكىمنىڭ ۇيرەتۋىنسىز-اق ەركىن مەڭگەرىپ كەتتىم. اۋەلى ءوز وتىن- سۋىن تولىق قامداي المايتىن قارتتار مەن تۇرمىسقا قىرسىز «ءموندىباستارعا» كومەكتەسىپ ءجۇردىم. وسى ەڭبەگىم ەس قاتتى. ەشكىمنەن اقى، العىس الماسام دا، ايتەۋىر، باسقا تيەتىن تاياقتان اراشالاپ ءجۇردى. ءيا، اتپايتىن تاڭ بولسىن با، كۇندەردىڭ كۇنىندە، ناقتىلاپ ايتسام، 1973 -جىلدىڭ سوڭى بولۋى كەرەك، ءبىر توسىن حابار بار قۇلاقتى ەلەڭ ەتكىزدى. الگى «ءبىرجولاتا جوعالتامىز» دەپ ايقايلاعان دىڭ شياۋپيڭ قىزمەتكە قايتا ورالىپتى. مىنە، سول كىسىنىڭ جۇمىسقا ورالۋىمەن ماۋ كوسەمگە الدەقالاي وي تۇسە قالىپ:
«الگى رومان جازاتىن جازۋشىلار قايدا كەتكەن؟»، - دەپ سۇراسا كەرەك، سوندا دىڭ شياۋپيڭ ەش بوگەلمەستەن: «ءبارىن قۋدالاپ بىتتىك ەمەس پە؟»، - دەپتى. ءبارىن ىستەگەن ءوزى بولسا دا، ماۋ كوسەم تاڭ- تاماشا بولعان بەينەدە: «وندا بۇل ءىس دۇرىس بولماپتى»، - دەپ باس شايقاپتى. مۇنداي مۇمكىندىكتى پايدالانىپ قالمايتىن كىسى دىڭ شياۋپيڭ دەيسىڭ بە، اپىل- عۇپىل ىسكە كىرىسىپ، جەر- جەردەگى قاقپايعا ۇشىراعان ادەبيەت- كوركەمونەر قايراتكەرلەرىن جۇمىسقا قايتا تارتا باستايدى. الگى دۇمپىلدەگەن توسىن حابار، مىنە، وسى ەدى...

ءبىراق، «اسپاننان بىلعارى جاۋسا دا، قۇلعا وقشانتايلىق تيمەيدى» دەگەن بار عوي، مىنا جاقسىلىق تا سولاي، ەل ىشىندە اتاق- داڭقى بار مىقتىلار توبەسىنە جاۋعالى تۇر. ال، مەن سياقتى اتى-ءجونىن ءوز ءۇي ىشىنەن وزگە ەشكىم بىلمەيتىن ۇساق- تۇيەك قالامگەردىڭ ودان ۇمىتتەنۋى ءبىر ەسىرىك مىنەز، ەسەك دامە عانا. اۋىزدان شىعاردىڭ بولدى، كۇلكىگە قالاسىڭ. مىنا ارادا ونداي سايقى- مازاقتار ءورىپ ءجۇر. ءبىراق، ءۇمىتسىز ـ شايتان، ءوزىمدى ءبىر تانىتىپ كورسەم، «كەشە جازۋشىلار تىزىمىندە اتىڭ جوق ەدى» دەپ ەشكىم ايتپاس دەپ ءتۇيدىم دە، تاۋەكەلگە بەل بۋدىم...

بۇلاي ويلاۋىما ازدى- كوپتى سەبەبىم بار. مەن ادەبيەت ماماندىعىن وقىعان اداممىن، قازاق ادەبيەتى عانا ەمەس، الەم ادەبيەتىنەن دە نەداۋىر حابارىم بار. اۋەل دەسەڭ، ءۇش- ءتورت اڭگىمەم دە جاريالانىپ ۇلگىرگەن. ونىڭ ءبىرلى- جارىمى ءتاپ- ءتاۋىر باعا دا العان. وسىنداي مۇمكىندىگىم بار جەردە نەگە جازۋدان تارتىنام...

مىنە، سودان ءوندىرىس اترەتتەرىندە (وترياد) جۇمىس جوق قىس كەزىندە وسى روماندى جازدىم. 1974 -جىلى 1 - مامىر كۇنى قۇلجا قالاسىندا ىلە قازاق وبلىسىنىڭ 20 جىلدىق مەرەكەسىنە ارنالىپ قۇرىلعان «جاسامپازدىق كەڭسەسىنە» جىبەردىم. بار بولعانى سول، ارادا بىرنەشە اي ءوتتى- وتپەدى، مەنى ىزدەيتىندەر شىقتى، قۇلجاعا شاقىردى... قاتارلاستارىمنان جىلى قاباق كوردىم، ءۇمىتتى سوزدەر ەستىدىم. ءبىراق، بۇل روماننىڭ باسپادان شىعۋىنا مۇمكىندىك جوق. سونى ءبىلىپ تۇرىپ جىبەرگەن سەبەبىم - تانىمال بولۋ عانا. ارينە، ول ماقساتقا جەتتىم. روماندى قولدان- قولعا وتكىزىپ، قازاقتىڭ باستى- تاستىلارى تۇگەل وقىپ شىعىپتى. اقىرى ارى تولعانىپ، بەرى تولعانىپ، كىتابىن شىعارىپ بەرە الماساق تا، وزىنە كومەك جاسايىق دەگەن ويعا تياناقتاپتى. مىنە، سودان 1975 -جىلى كوكتەمدە «قالپاعىم» الىندى.1977 -جىلى ءبىر باستاۋىش مەكتەپكە 30 يۋان ەڭبەكاقى الاتىن ۋاقىتتىق مۇعالىم ەتىپ جىبەردى. ال، رومان وبلىس اكىمىنىڭ سۋىرماسىندا سول جاتقاننان مول جاتىپ، زامان وڭالعان، ءوزىم اقتالىپ شىققاننان كەيىن 1980 -جىلى جارىق كوردى.

بۇل روماندى وقىرمان جىلى قارسى الدى. ونىڭ باستى سەبەبى: وقىرمانداردىڭ ءتول ادەبيەتىمىزگە دەگەن اڭسارى مەن رومانداعى تۇرمىس بوياۋىنىڭ شىنايىلىعى ەدى. وقىرماننىڭ وسى قولداۋى ارقاسىندا جامان شاقايىمدى سۇيرەتىپ بارىپ، سوناۋ بەيجيڭنەن سىيلىق الدىم. كەيىن زامان وزگەرگەن سوڭ وزگە جازۋشىلار شىعارمالارىن قايتا وڭدەگەندە، مەن وڭدەمەدىم. سەبەبى، ءتىپتى، قاراپايىم: وتىرىك ايتقىم كەلمەدى. سول ءبىر كەزدە قىتايداعى ۇلى كوسەمنەن تارتىپ، اش قارىن جۇرگەن ديقانعا دەيىن وسى كوممۋنا ءتۇزىمى كوسەگەلەرىن كوگەرتەدى دەپ ءتۇسىندى. وسىنداي شاقتاعى ءوزىم تۇسىنگەن، ءتۇسىنىپ تۇرىپ شوشىپ كەتكەن ءبىر ءتۇيىنىم: كەدەيلىك پەن اش قۇرساقتىق ادامدى كەكشىل ءارى مەيىرىمسىز ەتىپ جىبەرەدى ەكەن، ەڭبەكتەن قالجىراپ كەلە جاتقانىڭىزدا وزىنشە قاننەن- قاپەرسىز كوڭىلدى جۇرگەن ادامدى كورسەڭىز، قاراداي وشەسەسىز.

سۋىقتا جامان شاپانمەن بۇرسەڭدەپ كەلە جاتقانىڭىزدا، ءبۇتىن شاپان كيىپ، قىز- قىز قايناپ جۇرگەن الدەكىمدى ۇشىراتساڭىز، باس سالىپ ساباعىڭىز كەلەدى. كىم تۇرمىسقا ۇقىپتى، كىم تابىسكەر بولسا، وزگەلەر سوعان وشەستى، ەبىن تاۋىپ سونى جوعالتۋعا اسىقتى. مەن روماندا تاپ وسىنداي حارەكتردى جازدىم. كوممۋناعا قارسى بولعان ءتىرى پەندە بولعان جوق. كۇن وتكەن سوڭ ول تۇزىمگە ەلدىڭ ءبارىن قارسى قويساق شىندىق قايدا قالادى... ءيا، ول كەزدە كوركەم شىعارمانى تاڭداپ، تالداپ وقيتىن ءبىلىمدى وقىرماندار از، ايتكەنمەن وقىرمانداردا ەشكىمگە بۇرا تارتپايتىن ادىلدىك كوزقاراس بار ەدى. سوندىقتان كوركەم ادەبيەت ءوزىنىڭ داۋىرلىك بەلگىسىنەن ايىرىلسا، ءوز قۇنىن ءبىرجولتا جوعالتاتىنىن جەتە تۇسىنگەن سول سانالى وقىرمانداردىڭ ارقاسىندا بۇل شىعارما ءالى دە نازارعا ءىلىنىپ كەلەدى.

جازۋشى دوستارىمەن بىرگە

تارىم قاسىرەتى، اشتىق جانە ەسەك ءسۇتىن ەمگەن جىلقى مىنەزى...

بالكىم، تاعدىردىڭ جازۋى سولاي بولار، مەنىڭ كوپ ءومىرىم اسا كۇردەلى وقيعالار ىشىندە ءوتتى. تۇرمەنى دە، اشارشىلىقتى دا، قايعى- قاسىرەت پەن قورلانۋدى دا جەتەرلىك كوردىم. ايتەۋىر، اجالسىز جان شىقپايدى ەكەن، اجال قۇرىعى ىلىنبەگەندىكتەن، امان- ەسەن وسى كۇنگە جەتتىم. مىنە وسى قيىن ءومىر كەيىنگى كەزدە مەن ءۇشىن تاۋسىلماس قازىنا بولدى. ەشكىمنەن سۇراپ جاتپايمىن، ءوز جۇرەگىمنىڭ قالاۋىمەن ەمىن- ەركىن جازدىم. اسىرەسە، تۇرمە جاعدايىن، اشارشىلىق پەن ءولىمنىڭ قايعى- قاسىرەتىن كەي- كەيدە كوز جاسىمدى توگىپ وتىرىپ جازعان كەزدەرىم بولدى. سوندىقتان «مادەنيەت زور توڭكەرىسى» كەزىندەگى ءومىردى سۋرەتتەگەن «كوك بەلەس» پەن تارىم ەڭبەك لاگەرىندەگى ازاپتى كۇندەردى بايانداعان «قۇمداعى ىزدەر» رومانىم وقىرمانداردى ەرەكشە باۋرادى. اۋەلى، وسى رومانداردى راديودا وقىعاندا تالاي ادام جىلاعاندارىن ايتىپ ءجۇردى...

جازۋشى جولى قاشان دا تايعاق، بايقاماساڭ جىعىلىپ تۇسەسىڭ. سوندىقتان اياقتى بايقاپ- بايقاپ باستىم. ايقايلاپ شىقپاي، ىممەن ايتتىم. ارينە، بۇلايشا جازۋ جاڭالىق ەمەس. ءوزىمىزدى ءتانتى ەتكەن ۇلگىلى شىعارمالاردىڭ ءبارى دە استارلى ويىمەن، قۇپيا- سىرلارىمەن وقىرمان ەسىندە قالىپ وتىر. ال، اشۋ- ىزاعا بوي الدىرعان، اشىق- شاشىق ايقايعا تولى شىعارمالار ءوز كەزىندە قانشا ءدۇمپۋ تۋدىرعانىمەن، ءومىرى قىسقا بولادى. ءبىر ءداۋىردىڭ اياقتالۋىمەن ول دا ءومىرىن اياقتايدى. مەن، مىنە، وسىنى تۇسىنگەندىگىمنەن، ەشكىمنىڭ جاعاسىنا جارماسپادىم. ءوز كورگەن- بىلگەن وقيعالارىمدى، ودان سوڭ ەرەكشە ۇلتتىق ءبىتىمىمىزدى جازدىم. وقىرمان قىزىعاتىنداي تۇشىمدى اڭگىمە قۇراۋعا تىرىستىم. بىلايشا ايتقاندا، مەن كوبىنشە ساياسي داۋ- دامايدان اۋلاق جولعا جۇرۋگە تىرىستىم. ءبىراق، تۇرمىس دەگەننىڭ ءوزى باسى ءبۇتىن ساياسي وقيعالارعا تولى عوي، مىنە، وسى قاراپايىم تۇرمىستىق وقيعالاردان وقىرماندارىم استارلى وي تاۋىپ جۇرەدى. ولاردىڭ تاپقان كەيبىر استارلى ويلارى، ءتىپتى، مەنىڭ ەسىمە دە كەلىپ كورمەگەن. وسىنداي ساتتە ءوزىم دە تاڭ- تاماشا بولامىن.

وسىعان ءبىر- ەكى مىسال ايتا كەتەيىن: 2014 -جىلى «شۇعىلا» جۋرنالىنىڭ ءۇش سانىندا مەنىڭ «ىلەنىڭ ارعى جاعى، بەرگى جاعى» دەگەن كولەمدى حيكاياتىم جاريالاندى. وقيعاسى دا تىم قاراپايىم، بار بولعانى ءبىر كەلىنشەكتىڭ ىلەنىڭ بەرگى بەتىنەن ارعى بەتىنە توركىندەۋى عانا ەدى. اۋەلى كەيبىر قالامگەردىڭ كوزگە ىلەتىن وقيعاسى ەمەس. شىعارمالارى وقىرمان نازارىنا ىلىنبەي جۇرگەن كەيبىر قاتارلاستارىم: «مىنا ۇزىن- سونار اڭگىمەڭدى كىم وقيد؟»، - دەپ باس شايقاعان دا بولدى. ءبىراق، الپىس جىلعا جۋىق جازۋشىلىق تاجىريبەم ماعان وقىرمانداردىڭ قانداي شىعارمالاردى رۋحاني قاجەتتىلىگىنە جاراتاتىنىن الدەقاشان ۇقتىرىپ بولعان ەدى. سوندىقتان جاسىمادىم. بۇل شىعارمامنىڭ باعى جاناتىنىنا سەندىم.

نەگە دەسەڭ، بۇگىنگى وقىرمان جالعان تاريح پەن ساياسي بەت- پەردەلى شىعارمالاردان ابدەن جالىققان بولاتىن. ولاردىڭ كەرەك ەتەتىنى شىنايى تۇرمىس، ادامنىڭ شىنايى جان دۇنيە كورىنىسى ەدى. مەن اعات باسپاپپىن، بۇل شىعارمانىڭ وقىرمانى وتە كوپ بولدى. جۋرنالدا باسىلعان الاشقى بولىگىن وقىپ شىققان سوڭ كەيبىر وقىرمان مەنەن ەندى وقيعانىڭ قالاي داميتىنى جونىندە سۇراپ ءجۇردى. ال، كەيىن جۋرنالدى تۇگەل وقىپ شىققان سوڭ، كوپتەگەن ادامدار مەنىمەن كوڭىل كۇيلەرىن ورتاقتاستىردى. اناداي- مىناداي تۇزەتۋ ايتقاندار دا جوق ەمەس. سودان ءبىر وقىرمان: «اعا، مىنا حيكاياتتا ءبىر كەلىنشەكتىڭ توركىندەۋى عانا ايتىلعانىمەن، كوپ ادامنىڭ كوڭىل- كۇيىمەن توعىسىپ كەتەدى ەكەن، شەشەمنىڭ تۋىستارى تۇركيادا ەدى، توركىندەپ بارىپ، بالا- شاعاسىن ساعىنىپ ۇزاق جاتا الماي قايتىپ كەلگەن بولاتىن، سول كىسى وسى حيكاياتتى وقىپ الىپ: «قوس مەكەندى قۇس سەكىلدى ايەل بايقۇس- اي!» دەپ ەگىلىپ كەتتى»، - دەدى.

ال، 20 -عاسىردىڭ 80 -جىلدارىنىڭ سوڭىندا جازىلعان «جاسىل باقشا» دەگەن حيكاياتىمداعى 12 جاسار بالانىڭ بولىنگەن وتباسىن قايتا تابىستىرۋ ءۇشىن ماسكۇنەم اكەنى ساۋىقتىرماق بولىپ ۋلى جىلان ۇستاۋعا باتىلدىق ەتۋ وقيعاسى دا قوعامدا جاقسى اڭىس تۋدىردى.

ودان كەيىن، كوزبەن كورگەن ءبىر توسىن وقيعا جونىندە جازىلعان «تۇلپاردىڭ سوڭعى تۇياعى» دەگەن حيكاياتىم مەن ويلاماعان باعاعا يە بولىپ، ءتۇرلى پىكىر تۋعىزدى. ەسەكتەن تۋماعان، ءبىراق ەسەكتى ەمىپ وسكەن تۇلپار تۇقىمىنىڭ ءوز قاسيەتىن جويىپ تىنعانىن ەشكىم دە وتىرىككە شىعارمادى. شىن بولمىس دەپ ۇقتى. وقىرماندار اۋەلى تاپ وسى شىعارمانى مەنىڭ بۇرىندى- سوڭدى جازعان بار ەڭبەگىمنەن جوعارى باعالاعان سىڭاي تانىتتى. سول ءدۇمپۋدىڭ ىقپالى ما، كەيىن وسى حيكاياتتىڭ اتىمەن شىققان جيناعىما مەملەكەت دارەجەلى «تۇلپار» سىيلىعىن الدىم.

بابالار اماناتى

مەنىڭ ۇلكەن دايىندىقپەن جازعان «امانات» تريلوگيام 2015 -جىلى باسپادان شىقتى. ءۇش كىتاپتىڭ ءبىر مەزگىلدە جارىق كورۋىنىڭ سەبەبى بولۋ كەرەك. وقىرماندار تەز اڭىس ءبىلدىردى. جوعارى باعالار بەردى. بۇل تريلوگيا اسىرەسە، تاريحىمىزدا، قوعامدىق ومىرىمىزدە بۇزۋعا بولمايتىنداي دارەجەدە قالىپتاسىپ قالعان وتىرىكتەردى باتىل تۇردە اشكەرەلەگەن دەستى.

جوعارىدا دا ايتتىم، ءبىر قالامگەر ەڭ الدىمەن وقىرمانداردى ءوز شىعارماسىنا قىزىقتىرا ءبىلۋى كەرەك. «اتتان اتتىڭ نەسى ارتىق، ادىمداپ باسقان جولى ارتىق. جىگىتتەن جىگىتتىڭ نەسى ارتىق، ماقامداپ ايتقان ءسوزى ارتىق» دەگەن بار ەمەس پە، وقىرمانداردى قىزىقتىرۋ ءۇشىن ءسوز ونەرى كەرەك، مەن، مىنە، وسى جاعىنا كوڭىل ءبولدىم. وقىرماندى ءبىر تاراۋدان سوڭ ءبىر تاراۋدى وقۋعا اسىقتىرۋدى ويلادىم.

ول ءۇشىن، ارينە، وزگەلەر ايتپاعان بىرەر شىندىقتى اشىپ، وزگەلەر باسپاعان سۇرلەۋگە باتىلدىقپەن باستىم. تاريح پەن بۇگىنگى ءومىردى ارالاستىرا باياندادىم. اۋەلدە شىعارمانىڭ ءساتتى شىعۋىنان الاڭداعان بولاتىنمىن، سوسىن، ءۇزىندى- ءۇزىندىنى جۋرنالداردا جاريالاپ كورىپ ەدىم، وقىرماندار بىردەن قىزىعۋشىلىق تانىتتى. جۋرنالدى ىزدەستى. سونان كەيىن ءوز- وزىمە سەنىمىم ارتتى دا، شىعارمانى قولدان شىعاردىم. ارينە، ويتپەسەم جانە بولمايدى، نەگە دەسەڭ، ءبىز سياقتى جاسى ەگدە تارتقان ادامنىڭ ەرتەڭنەن ءۇمىتى از بولادى ەمەس پە... مىنە وسى تريلوگيا بيىلعى جىلى قىتاي قازاق ادەبيەتى ءۇشىن بەكىتىلگەن مەملەكەت دارەجەلى «اقساي ادەبيەت» سىيلىعىنىڭ ەرەكشە دارەجەسىن ەنشىلەپ وتىر.

ءيا، جانە ءبىر ەسكەرتە كەتەتىن ءسوز: قىتاي ادەبيەتىندە ادەبيەتتى باسقاراتىن ورىن بار. جانە دە ءاربىر رەداكسيا وتكەلدەن وتكىزەدى. ءبىراق، ۇساق-ولاڭ نارسەگە كيلىگىپ جاتپايدى. تەك بولشەكتەۋشىلىك، ۇلت ارازدىعىن قوزدىرۋ سىندى قاتە سىڭايلار عانا شەكتەلەدى. قازىرگى كۇندە، مۇنداي سىڭايلار قاي ەلدىڭ ادەبيەتىندە دە شەكتەلەدى. ال، وسىنداي شەكتەمەلىكتى تولىق تۇسىنبەي، سوناۋ ءبىر زامانعى كەڭەس وداعى مەن قىتاي ادەبيەتىندەگى يدەيالىق بۇعاۋ قىتاي ادەبيەتىندە بۇگىن دە ساقتالىپ وتىر دەپ ويلاپ قالماۋىمىز كەرەك. ال، اناۋ «قوزى- كورپەشتى ايتا الماي بۇزىپ الىپ جۇرگەندەر» قايدا بولسا دا بار ەكەنى وزدەرىڭە دە ءمالىم...

جۇماباي ءبىلال

قىتايعا تانىمال قوس جازۋشى جايلى پىكىر

سۇراعىڭنىڭ استارىن ءتۇسىنىپ وتىرمىن. اڭىسقا يەك سۇيەپ، انىق حابارعا يە بولماي قالۋ قاي- قاشاندا ادامدى اڭعىرتتىققا ۇشىراتادى. جەكە ادام جەكە كوزقاراس ايتادى. كەيدە ءبىلىپ، كەيدە بىلمەي ايتادى. مۇددە دە ارالاسىپ جۇرەدى. سوندىقتان ول جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىن وزدەرىڭ وقىپ، ءوز ويلارىڭدى قالىپتاستىرعاندارىڭ ءجون بولار ەدى.

ال، ءبىراق، سۇراپ قالعان ەكەنسىڭ، قىتاي قازاق ادەبيەتى مايدانىندا الپىس جىل قالام تەربەگەن قارت جازۋشى سالاۋاتىممەن ءوز كوزقاراسىمدى ايتايىن: جۇماباي ءبىلال جاس جاعىنان دا، ادەبيەتكە ارالاسۋ تاريحى جاعىنان دا مەنىمەن زامانداس جازۋشى. ونىڭ ەرەكشەلىگى: ۇنەمى سۇرلەۋ باسپاي، تىڭ سوقپاقپەن تارتۋى بولىپ ءجۇر. اسىرەسە، ونىڭ اڭگىمەلەرى ءوزىنىڭ سونى وي، وزگەشە جازىلۋ مانەرىمەن وقىرمانداردى باۋرادى. وزگە ۇلت قالامگەرلەرى دە جاقسى باعالادى. ول روماندارىن كوبىنشە پۋبليتسيستيكا (شالقىما) تاسىلىمەن جازىپ ءجۇر. حانزۋ ادەبيەتىندە وسى شالقىما جانرى وتە دامىعان، اۋەلى تالاي جانرعا ءبولىنىپ كەتكەن. ونىڭ وسى شالقىما روماندارى حانزۋ تىلىنە اۋدارىلۋىمەن جاقسى اڭىس قوزعادى. ءبىراق، ونىڭ ادەبي ءتىلى ۇزاق- ۇزاق قۇرمالاس سويلەم بولىپ كەلەتىندىكتەن، ۇعىمعا ءبىراز اۋىر. مىنە، وسى جاعىنان كەيبىر سىنشىلار قىرىنا كوپ الا بەرەدى. ونىڭ اڭگىمەلەرىنەن وزگە «ارۋلار»، «بوز جىگىتتەر» دەگەن روماندارى ءبىرتالاي جاقسى پىكىرلەر العان. وسى «بوز جىگىتتەر» رومانىنىڭ اۋدارماسى وسى جولعى «اقساي ادەبيەت سىيلىعىنىڭ» «التىن كوپىر» سىيلىعىن الدى.

اكبار ءماجيت ۇلى

ال، اكبار ءماجيت ۇلى بولسا، مەنىڭ جەرلەسىم. مۇنى مەن وزگە ويمەن ەمەس، اكباردى جاقسى تۇسىنەتىندىگىمدى ءبىلدىرۋ ءۇشىن ايتىپ وتىرمىن. مەن ارتىق ماقتاپ، كوپشىك قويماسام دا، اكبار ماقتاۋ مەن دارەجەدەن كەم كىسى ەمەس. قىتاي ساياسي كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، بىلايشا ايتقاندا، پارلامەنت دەپۋتاتى. شىعارمالارىن حانزۋ تىلىندە جازادى. قىتايداعى حانزۋ تىلىندە جازاتىن ازساندى ۇلت جازۋشىلارىنىڭ ىشىندەگى كورنەكتىلەرىنىڭ ءبىرى. تانىمال اۋدارماشى. اسىرەسە، اباي اقىليالارىن حانزۋ تىلىنە اسقان كوركەمدىكپەن جەتكىزۋى ءبارىمىزدى دە ءسۇيىندىردى. اكبار اباي شىعارمالارىن اۋدارىپ قانا قويماي، ءوزى قىتايداعى بەلگىلى باسپالاردىڭ ءبىرى «جازۋشى» باسپاسىن باسقارعان سوڭ، قازاقستان ادەبيەتىندەگى كورنەكتى تۇلعالاردىڭ شىعارمالارىن حانزۋ وقىرماندارىنا تانىستىردى.

جەكە- دارا قازاق ادەبيەتىنە ارنالعان «اقساي ادەبيەت سىيلىعىنىڭ» دۇنيەگە كەلۋىنە سەبەپشى بولعان جانە وسى - اكبار. وتكەن ايدا اقسايعا بارعانىمدا، كۇلاشقان دەگەن اۋدارماشى قارىنداسىمىز اكباردىڭ تاپسىرماسىمەن ءوزىنىڭ نۇرلان ءورازاليننىڭ ءبىر ولەڭدەر جيناعىن اۋدارىپ جۇرگەندىگىن ايتتى. قىتايداعى قازاق اقىن- جازۋشىلارى بولسا حانزۋ تىلىنە، ءتىپتى، كوپتەپ اۋدارىلىپ ءجۇر. مەن باۋىرىمنىڭ بۇدان كەيىن دە ءتول ادەبيەتىن الەمگە تانىتۋ ءۇشىن تىرىسا بەرۋىن تىلەيمىن.

«مەن جاستارعا سەنەمىن!»

قىتاي قازاق ادەبيەتى تالانتتى قالامگەرلەردەن كەمشىن ەمەس، ءبىر ءبولىم قالامگەرلەرىمىز وسى جاققا قونىس اۋدارىپ كەتكەنىمەن، ول جاقتا جانە دە ادەبيەتىمىزدىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتىپ جۇرگەن جازۋشىلارىمىز ءبىرتالاي. ءشامىس قۇمار، بالاپان رابات، قىرباق نۇرعالي، قۇماربەك جۋانعان ۇلى، ەركەش قۇرمانبەك قىزى، جەڭىس ىرىسحان ۇلى، ازيا ماعىپەر قىزى، بىلىسبەك ءابدىرازاق، باۋىرجان شورماق، ايدىن قىزىر ۇلى سەكىلدى ورتا بۋىننىڭ تابىسى اسا كورنەكتى. ال، جاس قالامگەرلەردەن قانات قابىكەن ۇلى، باحار بەردىبەكوۆا، ديداربەك زاكىرجان ۇلى، نۇربەك تالەن ۇلى، تىلەۋبەردى قانابەك، جانۇزاق جوكەن، ءبي- حاميت نۇربازار ۇلى، سيپات قازىكەن ۇلى، مۇرات زۇلكاپىل ۇلى قاتارلىلار جۇرتقا كەڭىنەن تانىمال بولىپ قالدى.

پوەزياعا كەلسەك، ەسىمدە جۇرگەن ەسىمدەردىڭ ءوزى ءتىپتى كوپ، مىسالى، ايبەك كولباي ۇلى، ەرلان نۇردىقان ۇلى، ماقسات نۇرعازين، اقان كارمەن ۇلى، مۇرات اۋەس، قاجىبەك ايدارحان ۇلى، مادەتبەك بالعابەك ۇلى، قۋانىش ءىلياس، قۋانىش دالەي ۇلى، بەيسەنالى مەتقالي ۇلى، بايسەنىم ابدىبەك ۇلى، ايشا قابىلقوجا قىزى، قۋات اسىلبەك ۇلى، نۇراش ايتىكەن قىزى، گۇلنيسا الپىسباي قىزى، ت. ب.

وسى سوڭعى بۋىن اقىن- جازۋشىلارىمىز وزدەرىنىڭ ۇلتتىق ادەبيەتىمىزگە دەگەن تەرەڭ سۇيىسپەنشىلىكتەرى، مول بىلىمدەرى ارقىلى ادەبيەتىمىزگە تىڭ تىنىس باعىشتاپ، كەڭ ءورىس اشا باستادى. تۇرمىستىڭ وزگەلەردەن قاعىس قالعان شىندىقتارىن باتىلدىقپەن ايتىپ ءجۇر. جاقسى جاقتى عانا ايتاتىن قاتىپ- سەمگەن كوزقاراس پەن ءوزىن- ءوزى الداپ ماقتاناتىن تۇرپايى ادەتتى سىنداپ ءجۇر. مەن شىنىمدى ايتسام، وسى بۋىننان ۇمىتتەنەم. ادەبيەتىمىزدى جاڭا ءبىر ساپالى دەڭگەيگە وسىلاردىڭ كوتەرەتىنىنە سەنىمىم كامىل. ءيا، ادەبيەتىمىزدىڭ جاڭاشا دامۋى ءسوز جوق كەلەدى.

راحىمجان وتاربايەۆ

راحىمجان وتاربايەۆ، «بابالار ءسوزى» جانە «اباي جولى»

ارينە، وقىدىم. ءبىراق، شىنىمدى ايتايىن، تاڭىرقاعام جوق، ءبىراق تىكسىنىپ قالدىم... ويتكەنى، بۇل ەشقانداي جاڭالىق ەمەس. «كەڭەستىك قازاق ادەبيەتى» دەگەن كەسىرلى اتاۋ دۇنيەگە كەلگەننەن بەرى ايتىلا- ايتىلا جاۋىر بولعان ءسوز. قازاقتىڭ ۇلتتىق ادەبيەتىنىڭ تۇبىنە جەتكەن ءسوز. مەنىڭ وقىرماندىق تاريحىم راحىمجان باۋىرىمنىڭ جاسىنان دا ۇزاق. ول بىلمەسە، مەن بىلەم، «كەڭەس ادەبيەتى» قازاق ادەبيەت سەركەلەرىن ارت- ارتىنان مەرت ەتىپ، ەڭ سوڭىندا قالعان جالعىز تۇياق مۇحتار اۋەزوۆتى قورقىتىپ- ۇركىتىپ، الداپ- ارباپ ءجۇرىپ ءوز ساپتارىنا قوسىپ تىندى. سونىمەن وزگەگە تابىنعىش، تابىنىپ قانا قويماي، قىلتيا قالعان ءمۇيىزدى قاعىپ تۇسىرگىش ءبىر توپ بەدەلدى «كەڭەس جازۋشىلارى» مايدانعا كەلدى. ولار قوجالارىنا جاعۋعا تالاستى. توپ- توپقا ءبولىنىپ، ءبىر- ءبىرىن جاماندادى، جوققا شىعاردى. ۇلت مۇددەسىن ويلاعان جوق. الماتىدا قازاق مەكتەبىنىڭ جابىلىپ تىنعانىمەن جۇمىسى جوق، سىيلىق ءۇشىن جاعا جىرتىستى. مىنە، وسى ءۇردىس بۇگىنگە جالعاسىپ كەلدى. بىرەسە دۇنيەدەن وتكەندەردى، بىرەسە كوزى تىرىلەردى جوققا شىعاردى. سوتتاستى، ءبىر- ءبىرىن كورمەس بولدى. ءيا، مۇنىڭ ءبارى سول كەڭەس زامانىنىڭ يدەيالىق ۋىمەن ۋلانعان قالامگەرلەر ەدى.

زامان وڭالادى، بالكىم، ولار دا ساباق الادى، ول مىنەزدەرىن تاستار، وزگەرەر دەپ ۇندەمەگەن ەدىك، ءبىراق، تاپ سول مىنەز وزگەدەن ەمەس راحىمجان باۋىرىمنان بايقالعاندا شوشىپ كەتتىم. ويباي- اۋ، نەگە شوشىمايىن، راحىمجان بولسا كەڭەس ساياساتىنىڭ جىلىمىق داۋىرىندە دۇنيەگە كەلگەن، ونىڭ ۇستىنە اقىل توقتاتقان، ازاماتتىق ءداۋىرى قازاقتىڭ رۋحاني سىلكىنۋ كەزەڭىنە تۋرا كەلگەن، ودان سوڭ جيىرما بەس جىل تاۋەلسىز قازاقستاندا عۇمىر كەشكەن تالانتتى جازۋشىنىڭ اياق استىنان ارعى- بەرگى قازاق ادەبيەتىنىڭ تابىسىن جوققا شىعارىپ، توسىن مىنەز تانىتقانى ءوز ءبىتىم- بولمىسىنا لايىقسىز ۇياتتى جاعداي. ونىڭ بۇل قىلىعى ورىسقا تابىنعان الگى كەڭەس جازۋشىلارىن جولدا قالدىردى دەۋگە بولعانداي. ونىڭ ءسوز لامىنەن ەۋروپا وقىماعان، ەۋروپاعا جاقپاعان قازاق ادەبيەتى ادەبيەت ەمەس دەگەن وي ءتۇيىپ قاپالاندىم. وزگە ەمەس، ءوز جازۋشىڭ، جازۋشى بولعاندا دا ءوزىم شىعارمالارىن ءسۇيىپ وقيتىن، بولاشاعىنان كوپ ءۇمىت كۇتكەن جازۋشىمىز قازاق دەگەن ۇلتتىڭ ءتىلىن، ءدىلىن، مادەنيەتىن مەنسىنبەي شالجيىپ وتىرسا، قالاي قاپالانبايسىڭ؟!

جەكە جازۋشىلارعا ايتقان ادىلەتسىز سوزدەرىن جەكە كوزقاراس دەپ مايموڭكەلەگەنمەن، ءجۇز تومدىق «بابالار سوزىنە»، ۇلى ابايعا، «اباي جولىنا» سوقتىعۋى ماعان ەندى ەڭسە كوتەرە باستاعان ۇلتتىق ادەبيەتىمىزگە قاراداي وشەسۋ سەكىلدى اسەر قالدىردى. «بابالار ءسوزى» ءبىزدىڭ اتادان بالاعا جالعاسقان مۇرامىز، اباي - ادەبيەتىمىزدىڭ ماقتانىشى. «اباي جولى» - رومانى قازاق رۋحاني مادەنيەتىنىڭ اسىلى. وسى ءبىر ەۋرازيا ورتاسىندا ءومىر سۇرگەن جاۋىنگەر حالىقتىڭ بەگزاتتىق مىنەزىن، پاراسات- پايىمىن، وزىندىك مادەنيەتىن الەمگە تانىتقان شىعارما. بۇگىنگى كۇنى اۋەلى قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ ەنتسيكلوپەدياسى بولىپ وتىر. ال، شىعارماداعى كەڭەستىك كوزقاراس ورىسشىل جارامساقتار جاعىنان ەرىكسىز تاڭىلعاندىعى ايدان انىق. ول كوزقاراستىڭ كوبىن ولە- ولگەنشە كەنەسارىعا جاۋىعىپ وتكەن ۇلكەن جازۋشىمىز عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ تىقپالاعانى بەلگىلى.

بۇگىنگى كۇنى ەۋروپا وقىرماندارى «اباي جولىن» ەمەس، ءوز كلاسسيكالىق شىعارمالارىن دا وقىپ جۇرگەن جوق. ولار وقىماعاندىعى ءۇشىن بۇل ۇلى شىعارما كەرەكسىز بولمايدى. الەمدىك كلاسسيك شىعارمالاردىڭ 100 تومدىق سەرياسىنا كىرگەن، قازاقستاندا قالاي ەكەنىن بىلمەيمىن، قىتاي قازاقتارىندا وسى رومان 20 عاسىردىڭ 80 -جىلدارىنان بەرى بەس- التى دۇركىن مول- مول تيراجبەن باسىلىم كوردى. قازىر جانە دە كىتاپحانادان تاپپايسىڭ. ءبىراق، ءار قازاقتىڭ ۇيىنەن تاباسىڭ. جىل- جىل سايىن راديودا وقىلادى، ەلەكتروندى نۇسقاسى دا بار. اۋەلى وسى كىتاپتى تولىق وقىپ شىققان ديكتوردىڭ ءوزى وسى كۇندە اسا جوعارى بەدەلگە يە.

قارا شالدىڭ اسىلى جانە ەۆرەي حالقى

وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن ءبىر ادەبي كەڭەستە مەن: «ءبىر ءتىلشى كولۋمبيالىق كوكونىس ساتۋشى ايەلدىڭ شارباعىنان «ءجۇز جىلدىق جالعىزدىقتى» كورگەنىن جازىپتى، مەن بۇل ءسوزدىڭ شىن ەكەنىنە سەنەمىن، ويتكەنى، «ءجۇز جىلدىق جالعىزدىق» كولۋمبيا حالقىنىڭ تاريحىن، رۋحاني مادەنيەتى مەن تارتقان تاۋقىمەتىن جان تەبىرەنتەرلىكتەي ەتىپ جازعان. ونداي شىعارمالاردى، ارينە، وقىرمان قولىنان تاستامايدى. مىنە، وسىنداي حالىق كوڭىلىنەن شىققان شىعارما بىزدە دە بار.

سەنبەسەڭدەر ەل ارالاڭدار، ءار مالشىنىڭ ۇيىنەن ‹اباي جولىن› تاباسىزدار» دەگەن ەدىم. مەنىڭ وسى ءسوزىم «قۇمىل القابى» جۋرنالىنىڭ 2015 -جىلعى - سانىندا جارىق كورۋىنەن كوپ وتپەي، «شىنجاڭ گازەتىندە» قازىرگى شىنجاڭ قازاق مادەنيەت قوعامىنىڭ ءتوراعاسى ارۇپ زۇرعانبەك باۋىرىمنىڭ «قارا شالدىڭ اسىلى» دەگەن ماقالاسى جارىق كوردى. وسى ماقالادا «اباي جولى» رومانىنىڭ ءقادىر- قىمباتى جونىندەگى ءبىر توسىن وقيعا باياندالعان. بۇل ارۇپتىڭ 1968 -جىلى قازىرگى بايىنعولين موڭعۇل وبلىسىنىڭ حوشۇت اۋدانىنا قايتالاي تاربيەلەنۋگە تۇسكەن مەزگىلى ەكەن. ول اراداعىلار كوبىنشە ۇيعىر، حانزۋ، موڭعۇل ۇلتتارى، قازاق ساۋساقپەن سانارلىق قانا بولسا كەرەك. ءبىر كۇنى مۇنى ءبىر قازاق شال ىزدەپ كەلەدى. ايتۋىنشا، اتامەكەنى التاي ەكەن. ءبىراق، سوعىستىڭ كەسىرىنەن ءۇي ءىشى تۇگەلىمەن مەرت بولىپ، جالعىز باس قالىپتى. سودان ۇرىمجىگە كەلىپ، ءار جەردە جالدانىپ ىستەپ ءجۇرىپ، ءوزى سەكىلدى ءبىر بوسقىن ۇيعىر ايەلمەن وتاۋ قۇرادى. ءبىر- ەكى بالا دا كورەدى. كۇن وتە كەلە ولاردىڭ ۇرىمجىدە دە جان باعۋى قيىندايدى. سودان الگى ايەلدىڭ وسى حوشۇتتاعى توركىنىن پانالاپ كوشىپ كەلىپتى. قازىر ەكى بالاسى ۇيعىرشا سويلەيدى. باياعىدا ۇرىمجىدەن ساتىپ العان ءبىر اسىل كىتابىن وزىنەن باسقا وقيتىن ادام جوق، ءوزى كوز جۇمسا ول كىتاپ كەرەكسىز قاعازعا اينالعالى تۇر.

بۇل جاعداي قارياعا قاتتى باتىپ، وسى اسىلدى قادىرلەپ ساقتايتىن ءبىر ادام ىزدەپ جۇرەدى ەكەن. سودان ءبىر كۇنى ارۇپتىڭ كىتاپ وقىپ وتىرعانىن كورىپتى دە، ۇيىندەگى اسىل كىتاپتى الىپ جەتىپ كەلگەنى وسى ەكەن. كەلە سالىپ ارۇپ كىتاپتى «المايمىن» دەپ ات- تونىن الا قاشا ما دەپ ويلاعانداي: «قاراعىم، وسى اسىلىمدى ساعان اماناتتايىن دەپ كەلدىم، ءوتىنىشىمدى جەرگە تاستاما»، - دەپ جالبارادى. ارۇپ قابات- قابات ماتا ورامانى اشىپ قاراسا، الگى اسىلى «اباي» رومانىنىڭ ەكى كىتابى ەكەن. مۇنى كورىپ ول قۋانا داۋىستاپ جىبەرەدى: «اتاتاي، بۇل اسىلىڭىزدى ولە- ولگەنشە ساقتاپ وتەمىن»، - دەيدى. سول اسىل ۇيىندە ءالى كۇنگە ساقتاۋلى ەكەن. مىنە، بىزدە دە ءوز مادەنيەتىن اسىلدىڭ اسىلىنا بالايتىن ادامدار بار. ەۋروپا وقىماسا مەيلى، ءوزىمىز وسىلاي وقيمىز، ءوزىمىز وسىلاي قادىرلەيمىز...

ءبىزدىڭ قور بولىپ ءجۇرۋىمىزدىڭ باستى سەبەبى: ءوز قادىرىمىزدى بىلمەستىك، قولىمىزدان ءىس كەلەتىنىنە سەنبەستىك. مۇنداي رۋحاني كەمىستىك جەكە تالانتتى قويىپ، بۇكىل ۇلتتى جىگەرسىز، وزگەگە جاعىنۋعا، جالبارۋعا دايىن تۇراتىن توبىرعا اينالدىرادى. ەۆرەي ۇلتى ءوز ءقادىرىن بىلگەندىكتەن، ءوز قولىنان ءىس كەلەتىندىگىنە سەنگەندىكتەن سانى بىزدەن كوپ بولماسا دا، الەمدىك دەڭگەيدەگى وزىق ۇلت بولىپ وتىر. ولاردان ءبىر عالىم شىقسا نەشە ءجۇز يەۆرەيگە تەحنيكا ۇيرەتەدى. ءبىر ساۋداگەر شىقسا پالەن ءجۇز ەۆرەيدى كاسىپكە تارتادى. ءبىر مىقتى جازۋشى شىقسا، ونىڭ كىتابىن الەمگە تانىتۋعا كۇش سالىسادى، قالتالى ازاماتتار اقشالارىن ايامايدى، سونىمەن ول جازۋشى اناۋ ۇلكەن ۇلتتاردىڭ جازۋشىلارىمەن تەرەزەسىن تەڭەستىرەدى.

ماعاۋيننىڭ ەۆتۋشەنكودان نەسى كەم؟

جانە ءبىر مىسال، وركەندەگەن ەۋروپا ەمەس، مىنا ورىستار قاي زاماندا حانزۋ ادەبيەتىن كوزگە ءىلىپ ەدى؟ تەك جان سانى كوپ، ۇلكەن ەل بولعاندىقتان اندا- ساندا ءبىرلى- جارىم جازۋشىلارىن ەسكە الىپ قوياتىن. ال، ءىس- جۇزىندە حانزۋ ادەبيەتى سول كەزدىڭ وزىندە- اق نەداۋىر دامۋعا قول جەتكىزگەن ادەبيەت بولاتىن. ءبىراق، ەكونوميكاسى قۇلدىراعان كەدەي ەل بولعاندىقتان، ولاردىڭ كوركەم ادەبيەتىن ناسيحاتتايتىن، وزگە ۇلت تىلىنە اۋداراتىن ادام شىقپادى. اقىرى قىتاي بايىپ شىعا كەلىپ ەدى، اينالاسى 30 جىلعا جەتپەيتىن ۋاقىت ىشىندە اقشانى اۋدارما مەن ۇگىت- ناسيحاتتان اياماي، وڭدى- سولدى شاشىپ وتىرىپ، نوبەل سىيلىعىن ەنشىلەدى. مىنە، ءوزىڭدى ءوزىڭ قادىرلەي ءبىلۋدىڭ قاسيەتى.

ەگەر ولار دا بىزگە ۇقساپ: «مويان اتاقتى جازۋشى ەمەس، ونى ەۋروپا وقىمايدى، ەگەر مىقتى بولسا، ەۆتۋشەنكو سياقتى امەريكادا نەگە لەكسيا سويلەمەيدى؟» دەپ شەتىنەن كەكجەڭدەپ جۇرسە، الەمگە ايگىلى سىيلىقتىڭ ماڭقاراسىن كورە الماس ەدى. ەگەر ءبىزدىڭ قالتالىلارىمىز ۇلت رۋحىن اسقاقتاتۋدى ويعا السا، تەك سپورتتى عانا قولداپ قويماي، ءوز ۇلتتىق ادەبيەتىن دە قولداۋى كەرەك.

ون - ون بەس ميلليون قازاق وقيتىن كىتاپ باس- اياعى ەكى مىڭ دانا تارالىمنان اسپاي وتىرسا، ەۋروپاعا تانىلۋ نە تەڭىڭ؟ ! مۇنداي مول وقىرمانى بار ۇلتتىڭ كىتاپتارى ەڭ تومەن بولعاندا ون مىڭداپ، جيىرما مىڭداپ تارالادى. ال، ونان سوڭ ىشتەگى- سىرتتاعى مىقتى- مىقتى سىنشىلارعا ۇگىتتەت، مىقتى- مىقتى اۋدارماشىلارعا اۋدارت. قوي سانى، قويشى بۇتى الدەكىمنىڭ اۋدارا سالعان شىعارماسى ەلگە تانىلماق تۇگىل، ءوزىنىڭ اۋەلگى قۇنىن جويىپ تا كەتەدى. مەن ايتپاسام دا، مۇنى بۇل اراداعى ءبىلىمدى ازاماتتارىمىز جاقسى بىلەدى. ەگەر سونداي ءسات تۋسا، بۇگىنگى قازاق ۇلتتىق ادەبيەتىنىڭ ماقتانىشىنىڭ ءبىرى بولعان مۇحتار ماعاۋيننىڭ لەكسياسىن امەريكادان تىڭداي الار ەدىك. ەۆتۋشەنكودان ماعاۋيننىڭ نەسى كەم؟!

ءيا، ءبارى دە پەندەشىلىك. وسى ءبىر كەزدەيسوق ايتىلىپ قالعان اعات سوزىمەن راحىمجان باۋىرىمنىڭ ادەبيەتىمىزدەگى بەت- بەدەلىنە ۇلكەن داق ءتۇستى دەپ ايتا المايمىن. قايتا وقىرمان رايىنان ول ءبىر ۇلتتىق جازۋشىنىڭ ءوز باعىت- باعدارىن قالاي تۇزەۋ كەرەكتىگىن ءوزى دە ۇعىندى، وزگەگە دە ۇعىندىردى دەپ ويلايمىن. «وسكەن ەلدىڭ بالاسى ءبىرىن- ءبىرى باتىر دەيدى»، قازاق - وسكەن ەل، الدىنا ۇلكەن ماقسات قويىپ، تاۋداي ۇمىتكە تالپىنعان ەل. سوندىقتان، وسى دەڭگەيدە سويلەيىك. ءبىز دە ەل سەكىلدى ءوز مادەنيەتىمىزدى سىيلايىق. وزىڭە كەرەكسىز ادەبيەت وزگەگە كەرەك ەمەستىگىن تۇسىنەيىك. قىتاي قازاق وقىرماندارى مۇحتار ماعاۋيندى، مارقۇم ءابىش كەكىلبايەۆتى، ورالحان بوكەيدى اسا جوعارى باعالايدى. قازاق ادەبيەتىنىڭ ءبىر- ءبىر شىڭى دەپ بىلەدى. ارينە، ءبىز ءۇشىن راحىمجان باۋىرىمنىڭ ورنى دا سولاي. ەگەر وسى ەگەسپەن كەتە بەرسە، بۇل باۋىرىم ايتپادى دەمەسىن، ۇلتتىق وقىرماندارىنان اجىراپ قالادى. بۇل ءبىر جازۋشى ءۇشىن اسا اۋىر قاسىرەت. اللا مۇنداي قاسىرەتتەن اۋلاق قىلسىن!..

«اۋلەكىنىڭ ءبيى ەل قىدىرىپ ءجۇرىپ بيلىك ايتادى» دەگەن بار، ءسوز سوڭىن بيلىككە اينالدىرىپ جىبەرمەي توقتاي قالايىن. مەنى راحىمجان باۋىرىم بىلە بەرمەيدى، ارينە، كىم- كىمگە بولسا دا قالام ۇستاعاننىڭ ءبارىن بىلە بەرۋ مىندەت ەمەس. سوندىقتان، مەن شەتەلدەگى ءبىر قاراپايىم قازاق وقىرمانى رەتىندە كوڭىل- كۇيىمدى ايتقان بولدىم. بۇل تۋرالى ابايدان اسىرىپ ايتقان كىم بار! «ءبىرىڭدى، قازاق، ءبىرىڭ دوس، كورمەسەڭ ءىستىڭ ءبارى بوس...». ءيا، جانە دە ءبىر ەسكەرتەرىم: راحىمجان باۋىرىم قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ تاعدىرىنان الاڭداماسىن، ابايدان، مۇحتار اۋەزوۆتەن سوڭ دا قازاق ادەبيەتى ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. كەلەلى جەتىستىكتەرگە جەتىپ كەلەدى. ال، راحىمجان باۋىرىمنان كەيىن دە بۇل ادەبي ءتىلىمىز گۇلدەپ- كوركەيە بەرەدى. ماعجان بابام ايتقانداي: «...جاستارعا سەنەمىن!..»

ورازحان احمەتتىڭ جاستىق شاعى

...باراتىن ءۇي ازايدى

بۇل جاققا ءجيى كەلىپ تۇراتىنىم راس. ويتكەنى، بالا- شاعام، تۋىس- تۋعاندارىم بار. بىلايشا ايتقاندا، «ىلەنىڭ ارعى جاعى، بەرگى جاعى» دەگەن حيكاياتىمداعى سەكىلدى، ول جاققا بارسام بۇل جاقتاعى بالالارىمدى، بۇل جاققا كەلسەم ول جاقتاعى بالالارىمدى ساعىنام. ونىڭ ۇستىنە، ءار وتباسىنىڭ وزىندىك كۇيبىڭى بولادى. سول سەبەپتەن بۇل ارادا ايلاپ جۇرەتىن كەزدەرىم دە بار. بۇل جاقتاعى جاس بۋىن ادەبيەتشىلەرمەن قازىر كوپ ارالاسپاي جۇرگەنىم بولماسا، الدىڭعى بۋىنمەن ارالاستىعىم وتە قويۋ بولدى. مەن قازاقستان تاۋەلسىز بولا سالعاننان باستاپ بۇل اراعا كەلۋىم جيىلەدى. تاۋەلسىزدىكتى كوزبەن كورگەن قازاق ادەبيەتىنىڭ تۇلعالارىنىڭ كوبىمەن كەزدەستىم، اڭگىمەلەستىم. مارقۇم ءالجاپپار ابىشيەۆ اتامىزدان تارتىپ، ءازىلحان نۇرشايىقوۆ كوكەمىزگە دەيىن ارالاستىم. ءابدىلدا تاجىبايەۆ، ءابۋ سارسەنبايەۆ، ديقان ءابىلوۆ، حاميت ەرعاليەۆ، سافۋان شايمەردەنوۆ، تۇرسىنحان ءابدىراحمانوۆا سەكىلدى ادەبيەت سەركەلەرىمەن اڭگىمە- سۇحباتتاردا بولدىم. ولاردىڭ قولتاڭباسىن جازىپ سىيلاعان كىتاپتارىن ءالى دە ساقتاپ ءجۇرمىن. ال، ولاردان وزگە ءوز تۇستارىم - تۇمانباي مولداعاليەۆ، قابدەش ءجۇمادىلوۆ، مۇحتار ماعاۋين، تولەن ابدىكوۆ، ىرىمعالي نۇرعالي جانە فاريزا وڭعارسىنوۆالارمەن جاقسى تۇسىنىستىكتەن ادەبي بايلانىس ورناتتىم. مىنە، بۇگىن ولاردىڭ كوبى قاتارىمىزدا جوق، جاس ۇلعايدى، باراتىن ءۇي ازايدى.

ال، كەيىنگى بۋىننىڭ باتىس مادەنيەتىنە بار نيەتىمەن اۋىپ كەتكەندىگىنىڭ سەبەبى مە قالاي، ءبىزدى وقىعىسى دا، تۇسىنگىسى دە كەلمەيتىن سىڭايلى. ءبىر مەزگىلدە تالاي- تالاي مىقتى باۋىرلارىما وزىمشە كىتاپ سىيلاعانىم بار، سوندا كەيبىرى شەكەسىنەن قاراپ: «مىنا توتەشەنى تانىمايدى ەكەنمىن» دەپ وتىرعان ورنىنا تاستاپ كەتە بەرگەن ەدى. مەن وسى جاسقا كەلگەنشە كوپ تاۋقىمەت، كوپ قورلانۋدى باستان كەشكەن ادام ەكەنىمدى جوعارىدا ايتتىم عوي. كەيىندەپ ونداي- ونداي كەسەلدى ءسوز، كەردەڭ مىنەزدى ەلەمەيتىن دە بولعام.

ءبىراق، بۇل رەت ويتە المادىم، وزگەنىڭ مىسقىلى مەن كەكەسىنىنە شىداسام دا، ءوزىم ارقا تۇتقان ءوز باۋىرلارىمنان مىناداي مىنەز كورگەنىمدە ءتۇڭىلىپ كەتتىم. ەندىگارى ولارعا كىتاپ ۇسىنۋدى ءبىرجولاتا دوعاردىم. بۇل اراداعى باسپاعا كىتاپ ۇسىنۋدى دا قويدىم. ءيا، مەن دە جازۋشىمىن. شىن مانىندە، تاپ سول مەنى كوزگە ىلمەي وتىرعان مىقتىدان شوقتىعىم بيىك ەدى...

امال نە، باياعى كەڭەستىك وكتەم، سودىر مىنەز وعان مەنى جازۋشى ساناتىنا قوسقىزباي وتىر. سونان كەيىن شۇعىل وزگەردىم. ءوزىمدى بۇل جاقتاعى ادەبيەت قاۋىمى وزدىگىنەن تانىسىن دەگەن ويعا كەلدىم. قازىر بۇل ماقساتىم دا ورىندالعان سەكىلدى. وتكەن جىلى ەكى ەلدىڭ كىتاپ اۋىستىرۋ سەرياسىمەن «تۇلپاردىڭ سوڭعى تۇياعى» دەگەن اڭگىمە- حيكاياتتار جيناعىم «مەرەي» باسپاسىنان جارىق كوردى. شىنىمدى ايتسام، مەن بۇل ءىستى قولىما ەكى دانا كىتاپ تيگەندە عانا ءبىراق ءبىلدىم. ءالى دە ول باسپامەن بايلانىس جاساعانىم جوق. نەگە دەسەڭ، ول كىتاپتى ولارعا مەن جولدامادىم، باسپالار ارا بايلانىس. بالكىم، بۇنان سوڭ دا وسى جولمەن مەنىڭ وزگە شىعارمالارىم دا بۇل ارادا باسىلىم كورۋى مۇمكىن.

ءيا، راس، قازاقستاندا مەنىڭ ەڭبەگىمدى دۇرىس باعالاعان ادامدار دا از ەمەس، مىنا راحىمجان باۋىرىم كەمسىتە سويلەگەن كلاسسيگىمىز مۇحتار ماعاۋين: «ءسىزدىڭ اڭگىمەلەرىڭىزگە عاشىق بولدىم» دەگەن ءسوزدى دە ايتقان ەدى. جەكە جەردە ەمەس، تالاي جازۋشىنىڭ الدىندا ايتقان. سوندىقتان، مەنىڭ «تولقىندى كول»، «دۇرەگەي» دەگەن اڭگىمەلەرىمدى «جۇلدىز» جۋرنالىنا مەنىڭ ۇسىنۋىمسىز- اق جاريالاعان بولاتىن. ونىڭ دا جاسى مەنەن كىشى.

وسى باۋىرىمنىڭ وزگەگە شالقاق بولسا دا، ۇلتتىق ادەبيەتىمىزگە ءارقاشان ءيىلىپ تۇراتىنى كوڭىلىمە اسا ءبىر جىلىلىق ۇيالاتقان ەدى. اسىرەسە، «مىناۋ توتەشە ەكەن، مىناۋ لاتىنشا ەكەن» دەپ تۇرماي، مىنا ءوزىم سەكىلدى قولىنا تۇسكەن شىعارمالاردى قۇنىعا وقۋى مەنى تاڭ- تاماشا قالدىرعان بولاتىن. اۋەلى 1992 -جىلى جەلتوقساندا شىنجاڭعا بارعان ساپارىندا ءبىر- ەكى كۇندىك بوس ۋاقىتىندا بازار ارالاماي، مەيماندىققا بارماي، قوناق ۇيدە جاتىپ الىپ، ءبىزدىڭ «ىلە ايدىنى» دەگەن جامان جۋرنالىمىزدىڭ نەشە جىلعى سانىن ءبىراق العىزىپ، وقىپ شىقتى. مىنە، سول جۋرنالدان مەنىڭ «تولقىندى كول» دەگەن اڭگىمەمدى جىرتىپ الىپ كەتىپ، قايتىپ كەلگەن سوڭ «جۇلدىزدا» جۇمىس ىستەيتىن تۇرسىنحان زاكەن ۇلى باۋىرىما كوشىرتىپ، 1993 -جىلى جاريالاتتى.

مەن مۇنداي مىنەزدى ءوز ادەبيەتىن قادىرلەۋدىڭ ۇلگىسى دەپ تانيمىن. سوندىقتان مەن دە مۇحتار شىعارمالارىنىڭ كونەسىن دە، جاڭاسىن دا تولىق وقىپ وتىرامىن.

مەنشە، مۇحتار ماعاۋين بۇگىنگى قازاق ۇلتتىق ادەبيەتىنىڭ داڭقتى وكىلى. ول ءوز ۇلتىنىڭ كومەسكىلەنگەن تاريحىن ايقىنداۋعا، ۇلتتىق رۋحىمىزدى بيىكتەتۋگە بار كۇش- جىگەرىن، اقىل- پاراساتىن جۇمساپ ءجۇر. ونىڭ مىنەز- بىتىمىندەگى كەمشىلىك، سوزىندەگى قىجىل قالاي دەسەڭ سولاي دە، كوبىنشە ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ مارتەبەسى ءۇشىن ايتىلىپ ءجۇر. بالكىم، ونىڭ ءسوزى قانىنا قۇل- قۇتاندىق سىڭگەندەر مەن يمپەرياشىل پيعىلدارعا جاقپاۋى مۇمكىن، ال، وزىمىزگە كەلگەندە دۋالى اۋىزدىڭ ءبىرى. ونداي- ونداي تەرەڭدى شولىپ، قويانى اشا بىلەتىن مىقتىلارىمىز بولماسا، ءبىز قايتىپ ادەبيەتىمىزگە ەلدىڭ نازارىن اۋدارا الامىز.

مەن ءوز كوڭىلىمدى ءوزىم سىيلاعاندىقتان، ادەبي ورتامەن از ارالاستىم، از سويلەدىم. پەندەشىلىك سوزدەن اۋلاق، مۇنداي ادەبيەتىمىزدىڭ كەلەلى ماسەلەلەرى جونىندە سويلەسۋگە قاي- قاشان دا دايىنمىن. «تانىماسىن سىيلاماس» دەگەن بار، قاتارى ازايعان قارت ادامنىڭ كورىنگەن ەسىكتى قاعىپ ءجۇرۋى جايسىزداۋ كورىنىس. سوندىقتان بۇل اراداعى قالامگەرلەر ىزدەپ جاتسا ايتۋعا ءسوز تابىلادى، البەتتە...

ءابدىجامىل، ورالحان جانە «جەتىم بوتا»

«جولدى بىلسەڭ اداسپايسىڭ» دەگەن بار. جازۋشى بولعان ادام اينالاداعى ادەبيەت اۋانىن بىلە جۇرمەسە، وزگەلەردى وقىپ، زەردەلەپ جۇرمەسە، ارقانداۋلى اتتاي ءوز شيىرىن ءوزى تاپتاي بەرمەك. جاڭا وي، توسىن وقيعالاردى تابا المايدى.

مەن كوپ وقيتىن اداممىن. وزىمىزگە جاقىن تۇرىك تەكتەس قىرعىز، تاتار، ۇيعىر، وزبەك تىلدەرىندەگى شىعارمالاردى قيىندىقسىز وقيمىن. الەم ادەبيەتىنىڭ بار جەتىستىگىن دە ءوزىمىزدىڭ انا تىلىمىزگە اۋدارىلعان كىتاپتار مەن وسى تىلدەر ارقىلى ءبىلىپ ءجۇرمىن. قازاقشاعا اۋدارىلعان دۇنيەلەردى ەكىباستان قالت جىبەرمەيمىن. مەنىڭ وسى كىتاپ قۇمارلىعىم ارعى بەتتەگى جاس قالامگەرلەرگە جاقسى ۇلگى بوپ ءجۇر. ولار مەنەن، مەن ولاردان كىتاپ سۇراستىرىپ، شەتەل ادەبيەتى تۋرالى اڭگىمەلەسىپ تۇرامىز.

جوعارىدا ايتتىم، مەن ءوز ادەبيەتىمىزگە الپىس جىلدان ارتىق وقىرمان بوپ كەلەمىن. مەن وقىماعان قازاق ادەبيەتى كەمدە- كەم. ۋاقىتىمنىڭ ءبىر پاراسى ءالى دە وسى كىتاپ وقۋمەن وتەدى. ءارى ۇيرەنۋ، ءارى دەمالىسىم ەسەپتى. كىتاپ وقىماسام زەرىگىپ، وتىرا المايمىن. اۋەلى جاس كەزىمدە كەيبىر رومانداردىڭ تاراۋ- تاراۋىن جاتقا دا ايتاتىنمىن. ءالى ەسىمدە كوپ نارسە جاتتاۋلى تۇر. قازاق ادەبيەتىنىڭ شوقتىعى ءارقانداي ۇلكەن ۇلتتاردىڭ ادەبيەتىنەن تومەن ەمەس. تومەندەتىپ جۇرگەن ءوز قىزعانشاقتىعىمىز بەن وزىمىزگە وزگەنىڭ كوزىمەن قاراۋشىلىق بولىپ وتىر.

ايتپەسە، بۇگىنگى كوزى ءتىرى الىبىمىز ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆتىڭ ەڭبەگى كىمنەن كەم؟! وسى كۇنگە دەيىن وزگە ۇلتتىڭ بەرگەن باعاسىنىڭ بىردە- ءبىرى قازاق قالامگەرلەرىنىڭ اۋزىنان شىعىپ كورگەن جوق. وزگەلەر «قان مەن تەر» قازاقتىڭ ورىستىڭ اعىنان دا، قىزىلىنان دا جاقسىلىق تاپپاعانىن جازدى دەپ وتىرسا، ءوزىمىز ونى جوققا شىعاردىق. «سوڭعى پارىز» ارال ارقىلى قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعدىرىن بەينەلەدى دەسە، ءوزىمىز قاتىن تالاسىنا باعالادىق. وسىنىڭ دۇرىس ەمەستىگىن بىلەتىن ءبىلىمدى ادام جوق پا؟ البەتتە، بار. بار بولعاندا دا، ءتىپتى، كوپ. ءبىراق، قىزعانشاقتىق ايتقىزباي وتىر...

ال، ورالحان بوكەيدىڭ «جەتىم بوتاسى» قانداي عاجاپ سىر بۇگىپ جاتىر. ەگەر قازاقستان تاۋەلسىزدىك الماعاندا، سول تۋىسسىز اۋرۋ قىز سەكىلدى جەتىم بوتامىزدى جەتەكتەپ، كارى اتىراۋدىڭ بۇلدىر- بۇلدىر ەلەسىنە ەلىتىپ، تەڭىزگە باتىپ جوق بولار ەدىك. بايقاماساق، ءالى دە قاۋىپتى. ەلەس قۋعاندار جەتەرلىك.

تىزە بەرسەم، ءوزىم سەزگەن ادەبيەتىمىزدەگى ۇلتتىق ناقىشتاردى ايتىپ تاۋىسا المايمىن. قازىر ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىز ۇلكەن وزگەرىس، ايرىقشا كۇرەس ۇستىندە. كەڭەس ادەبيەتىنىڭ قارا پەردەسىن دار- دار ايىرىپ، جاڭا قازاق ادەبيەتى دۇنيەگە كەلىپ جاتىر. ولار ءسوز جوق، ورالحاننىڭ جەتىم بوتاسىن سۋعا باتىرمايدى.

قازاقستان ادەبيەتىندە جەتىستىك مول. ونى مەن ايتپاسام دا، سىنشىلار ايتپاسا دا، جازۋشىلاردىڭ وزدەرى- اق ايقايلاپ ايتىپ جۇرمەي مە. مەنىڭ كوڭىلىم تولمايتىن ءبىر جاعداي - تاپ وسى ءوزىن- ءوزى جارنامالاۋ، ونان سوڭ ەشكىمنىڭ شىعارماسىن وقىماۋ سىندى كەسىرلى مىنەز. كەيبىر مىقتىمەن اڭگىمەلەسىپ جارىمايسىڭ. كەزدەسە قالساڭ بولدى، ءوزىن ماقتاپ، وزگەنى ىلىككە العىسىز ەتىپ جونەلەدى. ونداي جەردە، ارينە، مەن باق تالاستىرىپ، بىرگە ماقتانا شاپقىم كەلمەيدى. سونىمەن ءبارى دە ءتامام بولادى.

حان كەنە مەن قۇنانباي: قازاق ءۇشىن كىم قادىرلى؟

ءبىر توپ تالانتتى جازۋشىلارىمىزدىڭ كوزقاراستارىنا ءتانتى بولىپ، ولاردى ءبىرتالاي وقىپ ەدىم، اقىرىندا، ولاردىڭ تاريحي شىندىققا، ۇلتتىق مۇددەمىزگە قايشى جالتاق، ءدۇدامال ويلارىنان ءتۇڭىلىپ تىندىم. ويتپەي قايتەيىن، ءبىر- بىرىنە قىلىش سەرمەگەن ەكى ادامدى تەڭ «مىقتى» دەپ اتاعانىمىز ءجون بولعانىمەن، ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان كەلگەندە ول ەكەۋىنە تەڭ باعا قويا المايمىز. ەگەر ورناتقان تارازىمىز شىن تارازى بولسا، ءسوز جوق، ۇلتتىق مۇددە جولىندا باسىن بايگەگە تىككەن حان كەنە ورىس وتارشىلدارىنىڭ قاندى شوقپارى قۇنانبايدى باسىپ تۇسەرى مۇنداعى ءسوز. شىن مانىندە، قۇنانباي - ءبىر اباي ەمەس، مىڭ ابايدىڭ اكەسى بولسا دا، قازاق حالقى الدىندا قىلمىسكەر.

مەن قانداي ۋاقىتتا دا ويداعى ءسوزىمدى بۇكپەي ايتامىن. كورگەن كورەسى، تارتقان بەينەت اشىندىرا- اشىندىرا وسى كۇيگە جەتكىزگەن. وسىنداي سىن پىكىرىمدى ءوز كەزىندە مارقۇم ورالحانعا دا ايتقانمىن. ونىڭ «سايتان كوپىرىندەگى» اسپاننىڭ مۇسىلمان بالاسى، اسىرەسە، ارۋاق سىيلاعىش مۇسىلمان قازاقتىڭ ءداتى بارمايتىن ايۋاندىعىنا رەنىش ايتقانمىن. البەتتە، تىك مىنەز، استام كوڭىل جازۋشى ازداپ رەنجىدى. سويتسە دە مەنىڭ تاباندى وقىرمان ەكەنىمە مويىنسال بولدى. سول ءۇشىن قۇرمەتتەدى.

«اعا، ءسىزدى كەلەر جىلى شاقىرامىن، كاتونقاراعايعا ەرتىپ بارامىن» دەپ كەتتى. ءبىراق، تاعدىر وعان ۇلگىرتپەدى. كوپ وتپەي ول باۋىرىم دۇنيە سالدى. مەن ونىڭ جاقسى پەيىلىن قابىل العان ەدىم. سول ءۇشىن كوزى كەتسە دە، بارۋعا ۋادە ەتكەن كاتونقاراعايعا اراعا ون جىلداي ۋاقىت سالسام دا بارىپ قايتتىم. مۇراجايىنا قۇران وقىپ، ەستەلىككە قولتاڭبامدى قالدىردىم. وسىنداي دارا-دارا بيىكتەر بولادى. ارتىقشىلىعى دا ءبىر توبە، كەمشىلىگى دە جەتەرلىك بولادى. بىزگە كەرەگى ونىڭ ۇلتىمىز ءۇشىن توككەن تەرى مەن ىستەگەن ەڭبەگى.

قىتاي قازاقتارى، اسىرەسە، جازۋشىلاردان مۇحتار ماعاۋيندى، ورالحان بوكەيدى كوپ وقيدى. ءوز حالقىنىڭ قايعىسىنا ورتاقتاسىپ، قۋانىشىنا بىرگە قۋانىپ، ەلىنىڭ ەڭسەسىن بيىكتەتۋگە بارىن سالعان قالامگەرلەرىمىز حالىق جاعىنان وسىلاي قۇرمەتتەلىپ وتىر. ولاردىڭ پەندەلىكتەرى، اعات باسقان قادامدارى، ءتىپتى، ەسكەرىلمەي دە قالادى.

«قاراعا جاققان حانعا دا جاعادى» دەگەن ءسوز بار، وسى جازۋشىلاردى سول استام كوڭىل ەۋروپاڭ دا تانيدى. بۇگىن بولماسا، ەرتەڭ تانيدى. ول تەك ۋاقىتتىڭ ءىسى عانا... مىنە، وسى اقيقاتتى قازاقتىڭ بۇگىنگى جاس قالامگەرلەرى جاقسى ءتۇسىنىپ وتىر. كوڭىلىم ەڭ الدىمەن وسىعان كونشيدى. وزگەگە ەمەس، ءوز حالقىڭا ۇناۋعا تىرىسۋ - بۇگىنگى ۇلتتىق وي- پىكىردىڭ قورىتىندىسى. ءبىزدىڭ ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ ىرگەسى ءالى دە بوس، وزگەگە ەلىكتەۋدى ماشىق ەتۋدەن جازباساق، اتا- بابادان قالعان وسى ادەبي عيماراتىمىزدى قۇلاتىپ تىنۋىمىز دا عاجاپ ەمەس. كوپتىڭ ءسوزى مەن ازدىڭ ءسوزى ۇقسامايدى. كوپ وزگەنى قوساعىما السام دەيدى. از امان قالسام دەيدى. ويلانايىق، باۋىرلار!

قىتاي ادەبيەتىنىڭ قازىرگى دەڭگەيى جانە اۋدارما ماسەلەسى

بۇل جونىندە جوعارىدا ايتقان سەكىلدىمىن. قايتالاپ جاتۋ قاجەتسىز دە بولار. سويتسە دە، قىتاي ادەبيەتىندەگى ءوزىم سەزىنگەن بىرنەشە ارتىقشىلىقتى ايتا كەتەيىن.

ءبىرىنشى، جاڭاشىلدىققا تالپىنۋلارى كۇشتى. بۇگىنگى وقىرماننىڭ اۋانىنا قاراپ، ءتىپتى، جانرلاردى ارالاستىرىپ تا جازىپ ءجۇر.

ەكىنشى، ۇلتتىق بىتىمدەگى وزگەشەلىكتى باتىلدىقپەن جازۋعا كەلگەندە، ءتىپتى، تاڭ- تاماشا قالاسىڭ. مىسالى، ءوز كەلىسىمدەرى بويىنشا ءبىر ۇيدە ەكى ەركەكتىڭ تۇرۋى. اركىمنىڭ ءوز بالاسىنا اكە اتالۋى سىندى وقيعالاردى ۇلتتىڭ بەت- بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرەدى دەمەستەن جازىپ، اۋەلى كينوفيلمگە اينالدىرىپ ءجۇر.

ءۇشىنشى، شەتكە تانىستىرۋدى، اۋدارمانى وتە مىقتى ۇستايدى. ودان سوڭ، الەم ادەبيەتىندەگى جىلت ەتكەن جاڭالىقتى ەلدەن بۇرىن اۋدارادى. ءتىپتى، ءوز ىشىندەگى ءبىز سەكىلدى ازساندى ۇلت جازۋشىلارىنىڭ وقىرمان اڭىسى بولعان شىعارمالارىن دا تەز اۋدارادى. اۋدارماشىلاردىڭ قالاماقىسى جازۋشىنىڭ وزىنەن دە كوپ. ادەبي سىيلىقتاردان اۋدارما قالىپ كورگەن ەمەس. سوندىقتان كوپتەگەن مىقتى اۋدارماشىلار شىعارما ىزدەيدى. ال، سىنشىلارى، ءتىپتى، بەدەلدى. قالاماقىسى ادەتتە پروزا، پوەزيادان جوعارى. باعالاۋلاردىڭ بارىنە وسىلار قاتىناسادى. مىنە، وسىنداي كوڭىل ءبولۋدىڭ ارقاسىندا حانزۋ ادەبيەتى قازىر الەمدىك ىقپالعا يە بولىپ وتىر. قازاقستاننىڭ قوعامدىق سالاسى ادەبيەتكە وسىلاي كوڭىل بولسە، جان- جاقتىلى ءبىلىم العان قازاق قالامگەرلەرى ۇلتتىق ءبىتىمىمىزدىڭ الۋان ءتۇرلى ناقىشى بەدەرلەنگەن الەمدىك دەڭگەيدەگى كەرەمەت شىعارمالاردى ومىرگە اكەلەتىنى مۇنداعى ءسوز.

ءبىر كەزدەرى شىنجاڭدا «كوكجيەك» جۋرنالى وتە جاقسى شىقتى. الەم ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكتەرىن اۋدارىپ، ولار تۋرالى تولىمدى اقپارات، شىعارمالارى جونىندە رەتسەنزيا بەرەتىن. اۋدارماشىلار قانداي ساۋاتتى ەدى. قازىر «كوكجيەك» قانا ەمەس، وزگە باسىلىمداردا جارىق كورگەن اۋدارمالاردىڭ كوبىنىڭ ءتىلى شۇبارالا. جاس اۋدارماشىلاردا ىزدەنۋ از، ونىڭ ۇستىنە، اۋدارماشىسى كوپ ۇيعىر ءتىلىنىڭ اسەرى جانە بار. قازىر بۇل ماسەلە ول جاقتا دا ءجيى ءسوز بوپ ءجۇر. ورتالىقتان تارتىپ، ايماقتارعا دەيىن ادەبي اۋدارما وقۋلارىن جۇرگىزە باستادى. ەندىگارى ادەبي ءتىل وتكەلىنەن وتپەگەن اۋدارماشىلارعا ادەبي اۋدارما بەرمەيمىز دەپ تە وتىر. ال بۇرىن «ادەبي اۋدارماشى» دەگەن اۋدارماشىلار جوق بولاتىن، ادەتتەگى ساياسي اۋدارماشىلار دا اۋدارا بەرەتىن. ەندى بۇل جاعداي رەتتەلۋ ۇستىندە. ارينە، قارت اۋدارماشىلار دا اۋدارىپ ءجۇر. ءبىراق، بار جۇمىس ساناۋلى ادامنىڭ قولىنان شىعا بەرمەيدى عوي، سوندىقتان بۇل جاعداي بىرتە- بىرتە وڭالادى دەگەن ۇمىتتەمىن.

قارت ادامنىڭ ويى بىتىراڭقى، ەجىگى كوپ بولادى، قاراعىم، شامام جەتكەنشە قويعان سۇراقتارىڭا جاۋاپ بەردىم. كەم-كەتىگى بولسا عافۋ ەتەرسىڭ. ەلەپ- ەسكەرگەندەرىڭە مىڭ دا مىڭ راقمەت!

اڭگىمەلەسكەن نۇرسەرىك تىلەۋقابىل. 2016- جىل

dalanews.kz