الەمدىك بيزنەستىڭ اكۋلاسى
سۇڭعىلا، ءبىلىمدى، قۋ، روكفەللەردى باسپا سوزدە از سىناعان جوق، حالىققا جاعىمسىز كەيىپكەر ەتىپ كورسەتتى. ول باسپا سوزدە ءوزىن جارنامالاماي قايىرىمدىلىقپەن اينالىستى.
«قايىرىمدىلىقتى ماقتان ءۇشىن جاساۋعا بولمايدى. ەگەر سەنىڭ قايىرىمدىلىعىڭا ىشكى ەسەبىڭ ارالاسىپ كەتسە، ول - قايىرىمدىلىق ەمەس» دەيدى. قانشاما ستۋدەنتكە شاكىرتاقى تاعايىندادى، قانشا كەدەي- كەپشىككە، كومەككە مۇقتاج ادامدارعا قول ۇشىن سوزدى. ول كومەكتەسكەن عالىمدار الەمدىك دەڭگەيدەگى جاڭالىقتار اشتى. «قۇداي ماعان مۇنشاما بايلىقتى نە ءۇشىن بەردى؟ مەنى جازالاۋ ءۇشىن، جان دۇنيەم ەشقاشان تىنىشتىق تاپپاۋ ءۇشىن بەردى مە؟ اقشا - يگىلىك ەمەس، اقشا - جاۋاپكەرشىلىك» دەگەنى بار.
دجون روكفەللەر 1839 -جىلى نيۋ- يورك شتاتىنا قاراستى ريچفورد قالاسىندا دۇنيە ەسىگىن اشتى. كىشكەنتاي دجوننىڭ اكەسى ۋيليام ەل ارالاپ، ساۋدا جاسايتىن، ءۇي بەتىن ايلاپ كورمەيتىن. ادامداردى الداپ- ارباپ، ساۋدا جاسايتىن ۋيليامدى كەيبىرەۋلەر «الاياق» دەيتىن. ال اناسى ءدىنشىل، ۇنەمشىل، جوقتان بار جاسايتىن ۇقىپتى ايەل ەدى.
سانالى، وتە زەرەك دجون بالا كەزدەن بەلى قايىسىپ، اۋىر جۇمىس ىستەدى. ارمانى قالاعان نارسەسىن ساتىپ الاتىن باي ادامعا اينالۋ ەدى. باي بولۋدى ارمانداپ قانا قويماي، ناقتى ارەكەتتەر جاسادى. كىشكەنتاي دجون دۇكەننەن ءبىر كەلى كامپيت ساتىپ الىپ، ءوز باۋىرلارىنا ساتىپ، اقشاسىن جينادى. جيعان اقشاسىن اكەسىنە ۇستەمە باعامەن قارىزعا بەردى. جەتى جاسىنان باستاپ كورشىلەرىنىڭ كارتوبىن قازىپ، بازاردا ۇساق- تۇيەك جۇمىستار ىستەپ، اقشا تابا باستايدى. ۇيرەك ءوسىرىپ، كورشىلەرىمەن ۇلكەن ادامدارشا ساۋدالاسىپ، ساتادى. ون ءۇش جاسىندا اجەپتاۋىر اقشا جينايدى. كورشى فەرمەرگە 7,5 پايىزبەن 50 دوللار قارىز بەرەدى.
ول العاش تابىس تاپقان كۇننەن باستاپ ەسەپ كىتابىن جۇرگىزىپ، قانشا اقشا تاپقانىن، ونى قالاي جۇمساعانىن جازىپ جۇرەدى. بىرەۋلەر كۇندەلىك جازىپ، ىشىندەگى مۇڭىن اقتارىپ جەڭىلدەسە، روكفەللەر ءۇشىن ەسەپ كىتابى - كۇندەلىگى ەدى. ول كەيبىر زامانداستارىمىز سەكىلدى «قالاي بايۋعا بولادى؟» دەپ قيالداعان جوق، باي بولۋدى «ۇيرەتەتىن» كىتاپتى وقىپ، ءبىر كۇندە «اقىلدى» بولىپ كەتكەن جوق، ءبارىن ءومىر تاجىريبەسىنەن ۇيرەندى. ونىڭ تۇسىنىگىندە «ادام بيزنەسمەن بوپ تۋىلمايدى، بيزنەسمەندى تاربيەلەيدى». بالكىم، ول ءوزىن ءوزى تاربيەلەدى.
ول اكەسىنەن ساۋدا- ساتتىقتى ۇيرەنسە، اناسىنان ۇنەمشىلدىكتى ۇيرەندى. اكەسى ايلاپ ۇيدە بولماعان كەزدە وتباسى قاتتى تارىقتى. سول كۇندەرى اناسىنىڭ ۇنەمشىلدىگى مەن ۇقىپتىلىعىنىڭ ارقاسىندا عانا وتباسى اش قالمادى. ول اناسىن قاتتى جاقسى كوردى. اكەسى ءجيى ءىشتى، ايەلدەرمەن كوڭىل كوتەرىپ، اناسىنىڭ كوڭىلىنە قاياۋ ءتۇسىردى. اناسىنىڭ ىشتەن تىنىپ، قينالىپ جۇرگەنىن اقىلدى بالا ءبىلدى. ول سول كۇندەرى ىشپەۋگە، ايەلىن جىلاتپاۋعا وزىنە ۋادە بەردى.
ون التى جاستاعى جاسوسپىرىم دجونعا جۇمىسقا تۇرۋ وڭاي بولعان جوق. قالادا تىرەپ تۇرعان اكەسى- كوكەسى جوق ول، ءوزىنىڭ ەڭبەك جولىن بۋحالتەردىڭ كومەكشىسى بولىپ باستايدى. ول از ۇيىقتاپ، كوپ جۇمىس ىستەدى. ءوزىن بيزنەس- ماشيناسى سەزىندى. ال بيزنەس- ماشيناسى اقشا تابۋعا، كوپ اقشا تابۋعا ءتيىس ەدى. ول ىشپەدى، شەكپەدى، اقشاسىن ۇنەمدەدى، سەبەبى، ونىڭ ماقساتى بار ەدى. سول ماقساتىنا جەتپەسە، ءوزىن كەشىرە المايدى. ازاماتتىق سوعىس - قوعامنىڭ جارىققا ۇمتىلۋى عانا ەمەس، قاسىرەتى دە ەدى. سول كەزدە بيزنەسمەندەر از اقشا جاساعان جوق. قارۋ- جاراق، وق- ءدارى، ازىق- تۇلىك، قىسقاسى، روكفەللەردىڭ كومپانياسى ءبارىن شىعاردى، ءبارىن ساتتى.
ءبىر كۇنى جۇمىستان كەش كەتىپ بارا جاتقان روكفەللەر قالا كوشەلەرىندەگى ۇيلەردىڭ بارىنەن كەروسينمەن جاناتىن شىراق جانىپ تۇرعانىن بايقايدى. «كەروسين مۇنايدان جاسالادى. نەگە كۇنى بۇگىنگە دەيىن بۇل تۋرالى ويلاماعانمىن» دەگەن روكفەللەر مۇنايمەن اينالىسۋدى قولعا الادى. ول بۇعان دەيىن مۇنايمەن اينالىساتىن كومپانيالاردى شەتىنەن ساتىپ الا باستادى. اقشانىڭ استىندا قالدى. ءبىراق «اقشام كوپ، ميلليونەرمىن» دەپ بايسالدى روكفەللەر شالقىعان جوق. ءارى قاراي قورىن ۇلعايتۋدى جوسپارلادى.
جاسى جيىرما بەسكە كەلگەندە مەكتەپ كەزدەگى العاشقى ماحابباتى - باي- باقۋاتتى وتباسىنىڭ قىزى لاۋرانىڭ ءسوزىن تاعى دا ەسىنە الدى. «سەن قاشان ءوز اياعىڭنان تۇرىپ، باي بولاسىڭ، سول كەزدە مەنىڭ جۇرەگىم - سەنىكى» دەگەن بولاتىن لاۋرا توعىز جىل بۇرىن. بۇگىندە باي- باقۋاتتى، بەدەلدى ادامعا اينالسا دا، روكفەللەر لاۋرانى ۇمىتا المادى. سەبەبى، لاۋرا - ادەمى عانا ەمەس، اقىلدى ەدى. لاۋرانىڭ بولمىسىنان روكفەللەر جاقسى ايەل مەن جاقسى انانىڭ وبرازىن كوردى.
لاۋرا روكفەللەردىڭ بولاشاعى ۇلكەن ەكەنىن سەزدى جانە سەندى. روكفەللەر ومىرىندە العاش رەت ۇلكەن اقشا شىعارىپ، قالىڭدىعى لاۋراعا نەكە جۇزىگىن ساتىپ الدى. ءۇي قىزمەتشىسىن جالداۋعا شامالارى كەلسە دە، ەكەۋى دە مۇنداي شىعىندى قۇپ كورگەن جوق. باي- باقۋاتتى وتباسىنان شىققان لاۋرا ءۇيدىڭ بۇكىل جۇمىسىن ءوزى ىستەدى. روكفەللەر «ەگەر ءومىر جولىمدا لاۋرا كەزدەسپەسە، مۇنداي دارەجەگە جەتپەس ەدىم. ميللياردەر بولىپ، بايلىعىم ارتقان ۇستىنە ارتسا، ءبارى دە لاۋرانىڭ كورەگەندىگىنىڭ، تەرەڭنەن ويلايتىن اقىل- پاراساتىنىڭ جەمىسى. وسىنداي ايەل سىيلاعان تاعدىرىما ريزامىن» دەيدى ءبىر سۇحباتىندا.
ول ەشقاشان ءوزىن- ءوزى جارنامالاعان جوق، كەرىسىنشە گازەت- جۋرنالداردان قاشىپ ءجۇردى. قانشاما كەدەي- كەپشىككە، اۋرۋدان ازاپ شەككەن جاندارعا كومەكتەسسە دە، ايقايلاپ، باسپا سوزدە ايتقان جوق. ول ءبارىن دە ءۇن- ءتۇنسىز جاسادى. باسقا كومپانيالاردىڭ قوجايىندارىمەن سالىستىرعاندا قىزمەتكەرلەرىنە وتە جاقسى جالاقى تولەدى جانە الەۋمەتتىك تۇرمىسى ناشار قىزمەتكەرلەرى كومەك سۇراماسا دا، قول ۇشىن سوزدى. ول تۋماسىنان پسيحولوگ ەدى. ەشقاشان قىزمەتكەرلەرىنە داۋىس كوتەرىپ، ايقايلاماعان، اۋلا سىپىرۋشىنىڭ وزىمەن مادەنيەتتى امانداساتىن روكفەللەرگە ءبارىبىر دۇشپاندارى مەن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى تىنىشتىق بەرمەدى. ونى كوپ سىناپ، ول تۋرالى وسەك تاراتتى. ءتىپتى كەيبىرەۋلەر بالالارىن «ەگەر جىلاۋىڭدى توقتاتپاساڭ، روكفەللەر اكەتىپ قالادى» دەپ قورقىتاتىن. روكفەللەر بالالار ءۇشىن ەڭ ۇرەيلى ەسىم ەدى.
ول ءوزى تۋرالى «اڭىزداردى» ەستىمەدى ەمەس، ەستىدى. ميىعىنان كۇلدى دە، قويدى. سەبەبى، ول ءدال سول ساتتە قايىرىمدىلىقپەن اينالىسىپ، بيزنەسىن ءارى قاراي دامىتىپ، بوس اڭگىمەگە ۋاقىت ولتىرۋگە ۋاقىتى جوق ەدى. جەتىستىككە جەتكىسى كەلەتىن ادامنىڭ ءوزى تۋرالى الىپ- قاشپا اڭگىمەگە قارسى تۇرا الاتىن يممۋنيتەتى مىقتى بولماسا، جۇيكەسى مىقتى بولماسا، وندا ول تۋرالى ارمانداۋدىڭ قاجەتى جوق.
«جاۋىز»، «جۇمىرتقادان ءجۇن قىرقاتىن ساراڭ» ادامنىڭ دەنساۋلىعى ناشار قانشا ادامنىڭ ەمىنە اقشا ءبولىپ، ادامگەرشىلىك تانىتقانىن، بايلىعىنىڭ قانشا پايىزىن قايىرىمدىلىققا جۇمساعانىن باسپا ءسوز قوجايىندارى جازعىسى كەلمەدى. سەبەبى، ولاردىڭ دا ءوز ەسەبى بار ەدى. ولار روكفەللەردىڭ «جاۋىز بەينەسىن جاساپ»، گازەتتەرىن جاقسى وتكىزدى. بالكىم، گازەت قوجايىندارى روكفەللەر ءوزى تۋرالى قارا پيارعا توسقاۋىل قويۋ ءۇشىن اقشا بەرەدى دەپ كۇتكەن شىعار. ميللياردەر ءوزى تۋرالى قوعامدىق پىكىردى وزگەرتۋگە ەش ارەكەت جاسامادى. گازەت قوجايىندارىن «ساتىپ الۋعا» ەشقاشان تىرىسپادى. كەيىننەن ءتىپتى ول ءوزى تۋرالى جازىلعان ماقالالاردى وقىمايتىن بولدى.
روكفەللەر دە ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان پەندە. ول بيزنەسىن جانداندىرۋ ءۇشىن، جولىندا كەزدەسكەن وزگە بيزنەسمەندەردى قاعىپ تاستاۋ ءۇشىن قانشاما قۋلىققا باردى. ول قالاي السا دا، ءارقاشان ءوز ۇلەسىن الدى، ءارقاشان جەڭىسكە جەتتى.
وزىنە سەنەتىن ءبىلىمدى جاستار روكفەللەردىڭ كومپانياسىندا جۇمىس ىستەۋگە ۇمتىلدى. «سىرتقى تۇلعاسى سۇستى كورىنگەنىمەن، وتە مەيىرىمدى، ءادىل ادام» دەدى ول تۋرالى قىزمەتكەرلەرى.
قارتايعان كەزىندە دەنەسىن الاپەس باسىپ، شاشى، قاسى، كىرپىگى سىپىرىلىپ ءتۇسىپ قالعان روكفەللەر جاساندى شاش كيىپ جۇرەدى. مىنا الەمدى جاقسىلىقپەن نۇرلاندىرعىسى كەلگەن روكفەللەرگە ءولىم تىلەگەندەر از ەمەس. ول ولە ولگەنشە اقىلىنان ايىرىلماي، بيزنەسىن زامانعا بەيىمدەپ، قىرۋار پايدا تاۋىپ، قايىرىمدىلىقپەن اينالىستى. توقسان سەگىز جاسىندا دۇنيە سالدى. ءتىپتى كەيبىر زەرتتەۋشىلەر روكفەللەردىڭ پايداسىنىڭ ەلۋ پايىزىن قايىرىمدىلىققا جۇمساعانىن جازادى.
ميللياردەردىڭ ءومىربايانىن زەرتتەۋشىلەر «روكفەللەر ەسىمى - بايلىقتىڭ سيمۆولى» دەپ جازادى. ول بايلىقتى ءوزى ءۇشىن، وتباسى ءۇشىن جانە وزگەلەردىڭ يگىلىگى ءۇشىن جينادى. ونىڭ بايلىقتان جالىققان ساتتەرى از ەمەس. ءوز- وزىمەن وڭاشا قالعان ساتتە قۇدايمەن سويلەستى. «قۇداي، ماعان بايلىقتى نە ءۇشىن بەرگەنىڭدى بىلەم. مەندەگى قىرۋار بايلىقتىڭ يەسى جالعىز مەن ەمەس ەكەنىمدى دە بىلەم. ەگەر ونى دۇرىس جۇمساماسام، جازالايتىنىڭدى دا بىلەم».
دجون روكفەللەر ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا قايىرىمدىلىققا بۇرىنعىدان دا كوپ اقشا ءبولدى. جالعىز ۇلى كىشى دجون اكەسىنىڭ بيزنەسىن ءارى قاراي جالعاستىردى. ول دا اكەسى سەكىلدى قايىرىمدىلىقپەن اينالىستى. نەمەرەلەرى دە اتاسىنىڭ بيزنەسىن ءارى قاراي جانداندىردى. ولار امەريكانىڭ ساياساتىندا ۇلكەن ءرول وينادى. امەريكانىڭ ۆيسە- پرەزيدەنتى بولعان نەمەرەسى نەلسون روكفەللەر «اتام بايلىقتىڭ، اتاق پەن قىزمەتتىڭ ادامعا سىناق ءۇشىن عانا بەرىلەتىنىن ۇيرەتتى» دەگەندى ءجيى ايتاتىن.
سىرتى سۋىق، ىشكى جان دۇنيەسى مەيىرىمگە تولى روكفەللەر مىنا ومىرگە ادامدارعا ىزگىلىك جاساۋ ءۇشىن كەلدى. مىنا سۇپ- سۋىق الەمدى جاقسىلىقپەن جىلىتقىسى كەلدى جانە جىلىتتى.
اياگۇل مانتاي، ماسكەۋ
«ايقىن» گازەتى