ماسكەۋلىك دوكەيدىڭ مىسىن باسقان قازاق
1989 - جىلدىڭ الاساپىران ۋاقىتى. جاڭارۋ مەن قايتا قۇرۋ ۇراندارىنىڭ ءسات سايىن جالاۋلاپ، ءجيى- ءجيى كوتەرىلەتىن مەزگىلى.
سەمەي ءوڭىرىن قىرىق جىل بويى تومپەشتەگەن يادرولىق جارىلىستاردىڭ ءالى دە تولىق جابىلماي، ماسكەۋلىك ءىرى شەنەۋنىكتەرگە ارقا سۇيەگەن سىناق الاڭىنىڭ گەنەرالدارى مەن جەرگىلىكتى ەكى مىڭنان استام ادامنىڭ تەكەتىرەسى دە تولاستاماي تۇرعان شاق. سونداي ءولىارا شاق بولعانىمەن، وبلىس باسشىلىعىنا كەلگەن قايراتكەر كەشىرىم بوزتايەۆتىڭ تاباندى كۇرەسىنىڭ ناتيجەسىندە (بوزتايەۆ رەسپۋبليكا باسشىسى گ. كولبينمەن اقىلداسپاي، پوليگون جايلى بار شىندىق جازىلعان حاتتى م. گورباچيەۆتىڭ اتىنا جولداعان) سەمەيدەگى حال- احۋالدى كوزىمەن كورۋگە ماسكەۋدىڭ دوكەيلەرى ارنايى ۇشىپ كەلەدى. سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ زور - اسكەري- وندىرىستىك كەشەننىڭ باسشىسى جانە س س ر و مينيسترلەر كەڭەسى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى ي. س. بەلوۋسوۆ دەگەن «ايۋداي اقىرعان شەنەۋنىك».
بيلەۋشى بەلوۋسوۆ باستاعان اسكەري گەنەرالدارى بار، اتومشى عالىمدارى بار ەداۋىر قارامدى توپ 1989 -جىلدىڭ قاراشا ايىندا ماسكەۋدەن الماتى اينالىپ، سەمەيگە جەتەدى. قازىرگى اباي اتىنداعى كىتاپحانا ول كەزدە ساياسي وقۋ ءۇيى دەپ اتالاتىن ەدى. جانە ونىڭ زالى قالا بويىنشا وتە كەڭ ءارى جايلى بولىپ كەلەتىن. وسى عيماراتتىڭ زالىمەن قوسا فويەسىن دە كەرنەگەن كوپشىلىكتىڭ تالابى بىرەۋ عانا: جەر استىندا جارىلسا دا، سىناق الاڭىنان ينەرتتى گازدار اۋادا تارالدى، حالىقتىڭ دەنساۋلىعى وتە تومەن دەڭگەيدە، تۇرمىستىق تاپشىلىق جەرگىلىكتى وڭىردە قاتتى بايقالدى. وسىنداي پروبلەمالاردى تۋعىزۋشى اجال اپانىن ءبىرجولاتا تۇنشىقتىرۋ.
سوندىقتان ماسەلەنىڭ وسى ۋاقىتتاردا ەداۋىر شيرىققانى سونشا، حالىق ماسكەۋدەگى ءىرى شەنەۋنىكتەردى ءبىر ۇستەل باسىنا شاقىرىپ، اتالعان پروبلەمانى مايشاممەن قاراۋدى، نە بۇك، نە شىك ءتۇسىرىپ شەشىپ تاستاۋدى تالاپ ەتەدى. بۇدان ءبىر كۇن بۇرىن بۇل توپ پوليگوننىڭ ۇرىمتال تۇسىندا ورنالاسقان زنامەنكا اۋىلىنداعى جاعدايمەن تانىسىپ قايتادى. قۇبىجىق بولىپ تۋعان نارەستەلەر، ولاردى قۇشاقتاعان قايران انالار، دالانىڭ دەمى مەن ءدۇمپۋىن جۇرەگىنەن وتكىزگەن قاريالار كەلگەن ۇلىقتارعا بولعان قاسىرەتتى شىنايى كورسەتسە دە، ءوز ويىنان اينىماعان انالار دا قاسارىسىپ- اق باققان عوي.
وسى توتەنشە جيىننىڭ كۋاگەرى ءارى ەلىمىزگە بەلگىلى جازۋشى، سەمەيدىڭ بايىرعى تۇرعىنى مەدەۋ سارسەكە وقيعانىڭ قالاي وربىگەنىن، حالىق پەن اتومشىلاردىڭ اراسىنداعى قىرعي- قاباق پىكىرلەر مايدانىنىڭ ورىستەۋىن ءوزىنىڭ «سەمەي قاسىرەتى» اتتى كىتابىندا جان- جاقتى سۋرەتتەگەن. وندا ول سەمەي وبلىستىق پارتيا كوميتەتى باسشىلارىنىڭ ۇيعارىمى بويىنشا، جيىن وتكىزىلەتىن ورىندا لاۋازىمدى تۇلعالارعا باعىتتاپ وتە وتكىر پىكىر ايتاتىن، ءسويتىپ سىلەيتە سوعىپ، بەت قاراپتاي ۇتاتىن ۇتقىر ءتىلدى ادام تاۋىپ، ءتيىستى جەرگە ورنالاستىرۋ جۇمىسى تاپسىرىلعانىن تاپتىشتەپ جازادى.
«مىنبەدەگى شەشەن ءسوزىن اياقتاعان كەزدە ءبىر جىگىت ميكروفوندى ماعان اكەلدى، مەن ونى جانىس اقساقالعا ۇسىندىم» دەپ باستايدى اڭگىمەسىن قالامگەر مەدەۋ سارسەكە. بۇدان ارى قاراي پرەزيدۋمداعى ماسكەۋلىك دوكەي باسشى مەن قاراپايىم اۋىلدان شىققان، دالانىڭ دارقان دانالىعىن بويىنا سىڭىرگەن قارتتىڭ ەكەۋارا پىكىر الماسۋىن شەبەر قيۋلاستىرادى.
«- يگور سەرگەيەۆيچ، ءسىز ەكەۋمىز كەشە ءبىزدىڭ اۋىلدا تانىسىپ، مەنىڭ ۇيىمدە قۇرمەتتى قوناق بولدىڭىز. ءجون سۇراسقاندا ەكەۋمىز قۇرداس بولىپ شىقتىق، سولاي ما؟ ..
- ءدال ايتاسىز، جاكە. سىزگە قۇرمەتىم ەرەكشە...
- ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسۋشىمىن، ءوزىڭىز كەشە ات باسىن بۇرعان زنامەنكو اۋىلىندا ءومىر بويى تۇرامىن. ياكي ءسىز باسقاراتىن پوليگونمەن كورشى بولعانىما قىرىق جىل بولدى. سودان تارتقان زالالىم باسىمداعى شاشىمنان كوپ. ءجا، ونىڭ ءبارىن كويىتپەي، ۇيىمدە قادىرلى قوناق دەپ، كەشە ايتپاعان تىلەگىمدى بۇگىن ەستىرتپەكپىن... يگور سەرگەيەۆيچ، وزىڭىزگە ءبىر ساۋال: كەمپىرىم بار دەدىڭىز، ءالى دە تىڭ با؟ بەلوۋسوۆ اڭ- تاڭ قالپى ورنىنان تۇرىپ، اقساقالعا جايراڭداي قارادى:
- ايەل زاتىنسىز ءومىردىڭ قىزىعى بولمايدى عوي. قوساعىم ازىرشە تىڭ، نەمەرەلەرىن باعىپ وتىر. . ءجا، ونى نەگە سۇرادىڭىز، اقساقال؟
- سۇراعانىم ، - دەدى تۇياقبايەۆ، - نەمەرەنى باعۋ - شىنايى باقىت! نەمەرەڭ نەشەۋ، يگور سەرگەيەۆيچ؟.. الگىندە ارانىڭ ۇياسىنداي بولىپ، ىبىر- جىبىر سوزدەر كوبەيگەن زالدا ءولى تىنىشتىق ورنادى. بەلوۋسوۆ ساقالى اپپاق، ءوڭى قىزىلشىرايلى، وزىندەي مايدانگەر اقساقالعا ءبىرجوسىن مەيىرمەن قاراپ، جاكەڭنىڭ توسىن ءسوزىنىڭ اياعىن توستى. ۇستەل باسىنداعىلار قىبىر ەتكەن جوق.
- ۇشەۋ، اقساقال، - دەدى ۆ پ ك باستىعى. - ەكەۋى ءالى مەكتەپكە بارعان جوق، كەنجە قىزىمنىڭ بالالارى...
- راقمەت ءىلتيپاتىڭا، قۇرمەتتى قوناق! ءۇش نەمەرەڭ بولسا - باقىتتى اتاسىڭ. مەن دە سورلى شال ەمەسپىن، ون ەكى نەمەرەم بار!..
- وھو، ءسىز مەنەن دە باقىتتىراق ەكەنسىز، شىن كوڭىلدەن قۇتتىقتايمىن!
كوپتەگەن ادامدار اقساقالدىڭ نە ايتىپ جاتقانىن اۋەل باستا تۇسىنە قويماعان، ءتىپتى تورگە جايعاسقان تورە سەكىلدى باسشىلار دا. ولار مۇنى ءاجۋالاعانداي مىسقىلمەن كۇلكى ۇيىرە وتىرىپ جاۋاپ بەرىپ وتىرعان. الايدا كوپتى كورگەن، قان مايداندى باسىنان كەشكەن قار مايدانگەردىڭ ءار ءسوزى اتىلعان وقپەن تەڭ ءتۇسىپ، اقىرىندا قۇزدىڭ جاعاسىنا اپارا جاتقانىن ەشكىم باعامداي الماسا كەرەك.
«- ءجا، قىمباتتى يگور سەرگەيەۆيچ، كوكەيكەستى سوزگە كوشەمىن. دۇرىس ۇقسام، ءسىز وسى جيىندى باستاردا «پوليگوننىڭ ءوزى دە، اينالاسى دا تاپ- تازا، ەشقانداي قاۋىپ جوق. قوي جايساڭىز دا، قورا- جاي سالساڭىز دا ەشقانداي قاتەر جوق. قازىرگى سىناقتار جەر استىنداعى قىرتىستى بۇلدىرگەنىمەن، سىرتقا ەشقانداي زيانكەستىك جاسامايدى، الدا- جالدا ودان شىققان ءتۇتىن- قوقىس بولسا اۋا مەن جەردى بۇلدىرمەيدى» دەدىڭىز. سولاي ما؟ - دەپ جاكەڭ ءالى دە ۇستەل باسىندا قاقشيىپ تۇرعان بەلوۋسوۆقا ەمىنە قارادى. يگور سەرگەيەۆيچ مايدانگەر قارتتىڭ وسى ءسوزىنىڭ استارىنداعى قىرقا شالۋدى اڭعارعان جوق. الدە ادەيى بايقاماعانسىدى؟ ..
- بەك دۇرىس ايتاسىز، اقساقال. الدە ءسىز سوعان سەنبەيسىز بە؟ - دەدى بەلوۋسوۆ ءسال- ءپال ەزۋ تارتىپ ءارى تاڭدانعان پىشىنمەن.
- ابدەن سەندىم، سىزدەي دارەجەسى ۇلكەن كىسى ايتىپ تۇرعان سوڭ سەنبەۋگە بولا ما؟ سول سەبەپتەن دە، يگور سەرگەيەۆيچ، سىزگە مەن اسا ءتيىمدى ۇسىنىس ايتپاقپىن. بۇل ەندى سىزگە دە، ماعان دا، وسى زالدا وتىرعان كوپشىلىككە دە ەرەكشە پايدالى ۇسىنىس ...
- ايتىڭىز، اقساقال، قۇلاعىم سىزدە! ءوزىڭىز اقىلدى ارداگەر ەكەنسىز ...
- ەكەۋمىز نەمەرە ايىرباستايىق: ءسىز ماعان مەكتەپكە بارماعان ەكى نەمەرەڭىزدىڭ بىرەۋىن بەرەسىز، ەڭ كىشىسىن، ءيا ۇلكەنىن؛ سوسىن ءوز قالاۋىڭىزشا مەنىڭ نەمەرەلەرىمنىڭ بىرەۋىن، ءيا ەكەۋىن الىڭىز؛ ارينە، ۋاقىتشا، ايتالىق، ءبىر جىلعا... ماسكەۋگە بارىپ ءبىر بالام ورىس بولىپ كەتەدى دەپ مەن قورىقپايمىن، قايتا ءتىل ۇيرەنىپ قايتادى؛ ءسىز دە قورىقپاڭىز، كەمپىرىمنىڭ تىڭ ەكەنىن كوردىڭىز، ءسىزدىڭ ۇرپاعىڭىزدى تيتتەي دە جۇدەتپەي، ءوز بالاسىنداي باعادى...
توسىن دا تىڭ ۇسىنىسقا ۇلىقتىڭ قالاي جاۋاپ بەرگەنى بەيمالىم، الايدا وسىنداي جارعا جىققان، پايداسى قالىڭ قازاق ءۇشىن جاعىمدى ءھام اتالى ءسوزدىڭ ءمىردىڭ وعىنداي ءدال ءتيۋى كوپشىلىكتى قۋانىشقا كەنەيدى. ارى قاراي وقيىق: «زالدان مىرس- مىرس كۇلگەن دىبىس ەستىلدى. كەيبىرەۋلەر: «مىنا شالدىڭ ءسوزى شاتاق. انا دوكەيدى ارانعا جىققالى تۇر. بۇل - سونداي كىسى، كىمدى بولسىن ماقتامەن باۋىزدايدى...» - دەستى. جاكەڭ تيتتەي دە قىمسىنعان جوق. ماۋجىراعان قالپى ءسوزىن اياقتادى.
- يگور سەرگەيەۆيچ، مەن قالجىڭداپ تۇرعام جوق. ءسىزدىڭ ماناعى سوزىڭىزگە وراي ۇتىمدى ۇسىنىس جاساپ تۇرمىن. ءبىزدىڭ جەر رادياتسيا قوقىسىنان، باسقاداي زالالدان ابدەن تازارعان بولسا، ۇرپاعىمىزدى ءوزارا ايىرباستاۋدان ءسىز ەكەۋمىز زيان شەكپەيمىز. ەڭ عاجابى، مىنا وتىرعان جۇرتتى ماناعى مالىمدەمەڭىزگە شەكسىز سەندىرەسىز. سۇيىكتى نەمەرەڭىزدى ءبىزدىڭ شەرلى زنامەنكاعا جىبەرگەن سوڭ سەنبەسكە شاراسى قانشا؟!. ءبىتتى شارۋا. ءسىز جوبالانعان سىناقتاردى ودان ءارى جاساۋعا بىزدەن رۇقسات الاسىز. ءبىز دە «ە، جىل بويعى ايعايىمىز انشەيىن ەكەن- اۋ...» دەپ مالىمىزدى باعىپ، بالا- شاعامىزدى الاڭسىز وسىرەمىز... زال دۇركىرەي قول سوقتى. تۇس- تۇستان: «جارايسىڭ، جابەكە! قاي- قايداعىنى ويلاپ تابادى، اقىلدى نەمە!.. « - دەگەن ۇندەر ەستىلدى. مەن دە سۇيسىنە قول سوقتىم» دەپ جازادى قالامگەر مەدەۋ اعا.
مۇنداي سوققىدان كەيىن ماسكەۋ شەنەۋنىكتەرىنىڭ قالاي جاۋاپ بەرگەنى ماڭىزدى ما، قازاقتىڭ قاراپايىم قارياسى ۇلتىنىڭ مۇددەسىن قالاي قورعاپ قالعانى ماڭىزدى ما؟ تاريح ءۇشىن مۇنداي وقيعالاردان ساباق الۋ ءلازىم. بۇل اقساقال جاڭاسەمەي اۋدانىنىڭ زنامەنكا ەلدى مەكەنىندە ۇزاق جىلدار ديرەكتور بولعان، قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ مۇعالىمى، بەرلينگە دەيىن جەتىپ، جەڭىس سالتاناتىن كورگەن قارت مايدانگەر، ەكى تىلگە بىردەي جۇيرىك، قارا ءسوزدىڭ قاس شەبەرى جانىس تۇياقبايەۆ بولاتىن.
زاڭعار كارىمحان