ءانشى جۇرەگىنىڭ تورىندەگى اقىن

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - نەگىزگى كاسىبىم، تابيعاتىم انشىلىك ونەر بولعاندىقتان سانالى ءومىرىم اقىندار قاۋىمىمەن بىرگە وزەكتەس بوپ، بىرگە ءورىلىپ كەلە جاتىر.

جارتى عاسىر شاماسىندا نەبىر ءدۇلدۇل، ونەرلەرى پوەزيا مەن ءان الەمدەرىن اسقاقتاتقان ارداگەر اقىندارمەن دامدەس-تۇزداس، ساپارلاس بولىپ، دوس-جاراندىق، جاقىن قاتىناستا بولدىم. سول ءۇردىس، شۇكىرشىلىك، بۇگىن دە جالعاسىن تاۋىپ كەلە جاتقان جاعدايىمىز بار.

سونداي پوەزيا الەمىنىڭ ارداگەرى، جانى جايساڭ، ۇلىقتىعى قاراپايىمدىلىقپەن كوركەمدەلگەن، ادامدىعى سىپايىلىقپەن ورنەكتەلگەن، تەكتىلىگى ادالدىقپەن سۋارىلعان تۇمانباي مولداعاليەۆ ءجايلى، ونىڭ ازاماتتىق اقيقاتىن ءدال جەتكىزەر ءسوز تەڭەۋلەرىن تابۋ، ءانشى ادامعا وڭايعا تۇسە قويمايتىنى بەلگىلى.

دەگەنمەن، وتكەن شاقتاردى اقىننىڭ ءوز ولەڭ جولدارى ارقىلى ەسكە تۇسىرە وتىرسام دەگەن ويدامىن.

ۇمىتپاسام، 1962-جىلدىڭ كوكتەم ايلارى بولۋى كەرەك. مەنىڭ الماتى مەملەكەتتىك كونسەرۆاتوريانىڭ 2- كۋرسىندا وقىپ جۇرگەن كەزىم بولاتىن. سول كەزدەرى اتى جاستار اراسىندا كەڭىنەن تانىلا باستاعان، وزىمەن كوزبە-كوز تانىسقانىمىزعا ەكىنشى جىلعا اينالعان ءشامشى قالداياقوۆ اعامىز ماعان ءبىر جاڭا ءانىن ۇسىنىپ، سونى راديوعا ورىنداپ بەرۋىمدى ءوتىندى.

قۇربىم، جان قۇربىم، بالا كەزىمنەن،

باقىت كورىپ ەم قارا كوزىڭنەن.

كەتتىڭ ۇمىتىپ، ماڭگى ۇمىتتىڭ،

ءجىبىن ءۇزدىڭ عوي نازىك ءۇمىتتىڭ.

وسىنداي ولەڭ جولدارىمەن باستالاتىن «ءانىم سەن ەدىڭ» ءانىنىڭ ولەڭىن اقىن تۇمانباي مولداعاليەۆ جازعان ەكەن. اقىندى سىرتىنان تۇڭعىش تانىستىرعان وسى ءان ەدى. وسىدان باستاپ، وسى اننەن باستاپ مەن ش. قالداياقوۆتىڭ كوپتەگەن اندەرىنىڭ ءبىرىنشى ورىنداۋشىسى اتانىپ، كىندىگىن كەسكەن انشىگە اينالا باستادىم.

وسىدان كەيىن ءشامشى اعامىز تۇماكەڭنىڭ «وتان»، «ارمان قىزدار»، «شىعىستىڭ شولپانى»، «باقىت قۇشاعىندا» سياقتى ونشاقتى اندەرىنىڭ ولەڭدەرىن جازدى. اپتا سايىن، اي سايىن ەلدى ەلەڭدەتىپ تاماشا جاڭا اندەردى بىرىنەن كەيىن ءبىرىن جارىققا شىعاراتىن قازاق اندەرىنىڭ جاڭا ءداۋىرى سول كەزدەردەن باستاۋ العانىن ءبىز بايقاماپپىز.

تامىلجىعان، مۇلگىگەن ايلى تۇندە،

قىزىعامىز كوكتەمنىڭ سۋرەتىنە.

ءبىز كەلەمىز - ەرتىستە تەربەلەمىز،

كولەڭكەمىز تۇسەدى سۋ بەتىنە، - دەپ باستالاتىن بەكەن جاماقايەۆتىڭ «ەرتىس ۆالسىنىڭ» ءسوزىن تۇمانباي اعامىز جازعان.

جالپى، ەلۋىنشى جىلداردىڭ سوڭى مەن الپىسىنشى جىلداردىڭ باسىندا الماتىدا قازاق ونەرپازدارىنىڭ جينالۋى، اقىن-كومپوزيتورلاردىڭ ۇلتتىق مۋزىكا مادەنيەتىنىڭ حالىقتىق، ۇلتتىق باعىتتا باستاۋ الۋىنا، ونىڭ كاسىپتىك دەڭگەيدە دامۋىنا دەگەن ۇلكەن قوعامدىق قوزعالىسىنىڭ تۇپكىلىكتى دامۋىنا ۇلكەن اسەرىن تيگىزدى.

وسىنداي مادەني بەتالىستىڭ قازانىندا قايناپ، ەلدىڭ ءداستۇرلى ونەرىن وركەندەتۋدەگى تۇمانباي سياقتى باۋىرلارىمىزدىڭ ەڭبەگى، ىقپالى، ءىس-ارەكەتتەرى ەرەكشە بولدى دەگىم كەلەدى. سول كەزدەگى اتاقتى «ماحاببات ۆالسىنىڭ» اۆتورى بەكەن جاماقايەۆتىڭ 8 ءانىنىڭ ءسوزىن تۇمەكەڭ جازعان ەدى.

اقىن اعامىزدىڭ جاماقايەۆقا دەگەن ازاماتتىق قارىم-قاتىناسى، ونىڭ ونەرىنە دەگەن ىنتىق سەزىمى وتە جوعارى ەدى. ومىردەن وتە ەرتە اتتانعان بەكەن جاماقايەۆقا قابىرعاسى سوگىلەردەي قايعىرىپ ەدى. ءومىرى مەن وزەگى ءان ونەرىنە تۇنىپ تۇرعان وسىنداي كومپوزيتور باۋىرىنىڭ قايعىسىنا قاتتى ەگىلىپ تۇرىپ بەكەن ءجايلى بىلاي دەپ ەدى...

«تابيعات ءسويتىپ مەنى تاماشا تالانت بەكەنمەن تانىستىردى. ەكەۋمىزدىڭ ءانىمىز «مادەنيەت جانە تۇرمىس» («پاراسات») جۋرنالىنىڭ 1960-جىلدىڭ باسىنداعى كەزەكتى سانىندا جاريالاندى.

مەنىڭ ۇعىمىمدا، بەكەن ويلانىپ جۇرەتىن تىنىش، تەرەڭ ادام كەيپىندە كورىندى. بىردە ونىمەن جاستار تەاترىنىڭ الدىندا كەزدەسىپ قالىپ، حال-احۋال سۇراسقانىم ەسىمدە، بۇل دا سول جىلداردىڭ كەزى. حالىق اراسىندا «ماحاببات ۆالسى»، «سەن عانا» اندەرى كەڭ تاراپ جانە ونى روزاداي (باعلانوۆا) قازاقتىڭ بۇلبۇلى ورىنداپ، بەكەننىڭ اتاعى بۇكىل قازاقستانعا تاراپ ۇلگەرگەن شاق بولاتىن. ءبىراق جاس كومپوزيتوردىڭ جۇزىنەن داڭعويلىقتى، ماقتانىشتى كورە المادىم. بۇرىنعىداي سىپايى، ۇندەمەيتىن قالپى قوشتاسىپ، اركىم ءوز شارۋاسىنا كەتىسكەن ەدىك.

مەنىڭ بايقاۋىمشا، بەكەن الماتىداعى ادەبي-ونەر، مادەني ورتاعا الىستاعى سەمەيدەن كەلىپ-كەتىپ جۇرەتىن. ونىڭ باۋىرى اۋىراتىن، تاعدىر وعان مۇمكىندىگىن قيماي، شىعارماشىلىق گۇلدەنۋ شاعىندا ەرتەرەك ارامىزدان الىپ كەتتى.

قازاقستان كومسومولى سىيلىعىنىڭ، قازاقستان مەملەكەتتىك سىيلىقتارىنىڭ لاۋرەاتى، فيزۋلي اتىنداعى حالىقارالىق سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى اتاقتارىمەن ماراپاتتالعان تۇمانباي اعامىز ارتىنان ەرگەن جاس ونەرپازدارعا دا ءىلتيپاتتى كومەگىن، شىعارماشىلىق قامقورلىعىن ايامايتىن ەدى. اعامىزدىڭ ءان ماتىندەرىندە ءبىردى-ەكىلى اندەرىن جازعان سازگەرلەردە بۇگىن ەسەپ جوق دەپ ايتۋعا بولادى.

سونداي-اق وكشە باسار ىنىلەرى ە. حاسانعاليەۆ (3 ءان ، ع. تامەنداروۆ (5 ءان ، ي. نۇسىپبايەۆ (6 ءان ، ت. بازاربايەۆ (5 ءان) سياقتى بەلگىلى كومپوزيتورلار شىعارمالارىنا تۇماكەڭنىڭ ولەڭدەرىن نەگىزگە الىپ، ءان ونەرىنە ءوز ۇلەستەرىن قوستى. وسىلاردىڭ ىشىنەن شوقتىعى بيىك، ءدۇلدۇل ءان سازگەرى اسەت بەيسەۋوۆتىڭ ورنى ەرەكشە. بەلگىلى ءان «شاقىرادى كوكتەمنەن» باستاۋ الاتىن، ءارتۇرلى تاقىرىپتاردى قامتيتىن تۇمەكەڭنىڭ 43 ولەڭىنە اسەت بۇرقىراتىپ، نوسەرلەتىپ اندەر جازدى.

ەلەستەتتىڭ كوكتەمدى گۇل اشقان،

كوزدەرىڭە عاشىقپىن نۇر شاشقان.

الىستارعا جەتەلە، ەرەمىن،

سەنى عانا باقىت دەپ سەنەمىن، ەركەم.

ارمانىمداي الداعى،

اق شۋاقتاي تاڭداعى.

ايالاي بەر، ارمانىم،

ايالاي بەر،

ماحاببات كوكتەمى ءومىر بويى نۇرىن شاشىپ، ارماندارىن ارقالاعان جاستىق ءومىر ماڭگى اندەتىپ، شىرقايتىن مۇنداي اندەر ءومىر بويى ۇمىتىلمايدى.

تۇمانباي اعامىزدىڭ ەرەكشە ءبىر سىرى مەن قىرى - بالالار ادەبيەتى.

ءوز زامانىنىڭ تىلىمەن زامانا بولمىسىن بەينەلەگەن اقىن، قالامىنان بالالار ادەبيەتى ءۇشىن دە تاماشا تۋىندىلاردى ومىرگە اكەلدى. وسى ءجايلى اڭگىمەنىڭ تىزگىنىن كۇلتاي جەڭگەيمىزدىڭ وي-ورىسىنە بەرەيىك...

«ليريكا كوگىندە قالىقتاپ كەلىپ، قازاق بالالار ادەبيەتىنە سوعىپ ءوتۋى - تۇڭعىشى قۇرالايعا دەگەن قۋانىشىنان. اكە اتانۋ - كەز كەلگەن ەر ادامنىڭ باقىتى. اقىن جۇرەكتىڭ يەسى تۇماعاڭ سەزىمتال قاسيەتىن جاسىرا الماعانى انىق.

ءتىپتى العاشقى جىر جيناقتارىنىڭ ءبىرى - «قۇرالاي» دەپ اتالدى.

بۇل جيناق ول «بالدىرعانعا» كەلمەي تۇرىپ جارىق كورگەن. «قىزىل- جاسىل كوبەلەك» اتتى بالالارعا ارنالعان كىتاپتارى دا بار ەدى. قۇرالايدىڭ ءتىلى شىعا باستاعاندا قاتتى قىزىقتى ما ەكەن، الدە بالا كوڭىلىن اۋلاۋعا دەگەن شىدامسىزدىعى بولار، ولەڭ ولكەسىندەگى وزگە ويدىڭ ءبارىن جيىپ قويىپ، بالالارعا جازۋدى ادەتكە اينالدىردى. بالامەن بالا بولىپ سويلەسۋدى دە جاقسى بىلەتىن. وسى ايتىلعاندار، ونىڭ تۇبەگەيلى وزگەرىس جاساۋىنا سەبەپكەر بولدى دەسەم، ارتىق ايتقانىم بولماس».

بالالار شىعارماشىلىعىنا اراكىدىك ءبىراز اۆتورلار ءار كەزدە ءار تاقىرىپتى وزەك ەتىپ قالام تارتىپ كەلەدى. ءبىراق سابيلەر پسيحولوگياسىنا يكەمدەلگەن تاقىرىپتىڭ ولەڭ يىرىمدەرى سان الۋان ساتتەردى تۇماكەڭ ءار قىرىنان تولعايدى.

جاڭا جىلدا، سول راس پا،

ۇلكەيەمىز ءبىز ءبىر جاسقا.

ۇلكەيەدى اعام مەنىڭ،

ۇلكەيەدى قارىنداس تا.

كەل، كەل، جاڭا جىل،

شىرقا، شىرقا، بالا جىر.

بۇل - جاس اۆتور، مەكتەپ ۇستازى عالىمجان تامەنداروۆتىڭ «كەل، كەل جاڭا جىل» دەگەن ءانى.

كەلەسى ءاننىڭ مۋزىكاسى - كومپوزيتور اسەت بەيسەۋوۆتىڭ ۇستازى، بەلگىلى بالالار كومپوزيتورى يبراگيم نۇسىپبايەۆتىكى. ءان «كەل، ەكەۋمىز ءان سالايىق!» دەپ اتالادى.

وتان - ءبىزدىڭ جىر ءانىمىز،

وتان - ءبىزدىڭ ۇرانىمىز.

ەركىندىكتى تۋ عىپ ۇستاپ،

بولاشاقتىڭ ۇلانىمىز، - دەپ باستالادى.

نەمەسە، كەلەسى انىندە:

ەرتەك كوپ قوي ورماندا،

ەمىرەنىپ ايتاتىن.

بارعان بالا ول ماڭعا،

اقىلدى بوپ قايتاتىن، - دەپ «ورمان ەرتەگىسى» انىندە جالعاسادى.

سونداي-اق، اسەت بەيسەۋوۆتىڭ «انام مەنىڭ» ءانىنىڭ ءسوزى بىلاي باستالادى.

ايتساڭ بولدى، ءتىل الام،

ءايبات مامام، اي مامام.

سەنى كورسەم قۋانام،

سەن كەرەكسىڭ قايدا دا.

بوتام دەگەن داۋسىڭنان

مەن ءماز بولىپ ويانام.

كەزىندە ءبىر ءوزى سابيلەر مەن مەكتەپ وقۋشىلارىنا ارناپ 10 ءان جازعان اسەت بەيسەۋوۆتىڭ شىعارماشىلىعىنا وزەك بولعان، اندەرىنىڭ تاقىرىپتىڭ سان الۋان ءومىر قۇبىلىستارىن قامتي دامۋىنا، مەڭگەرۋلەرىنە زور ىقپال جاساعان، سوعان جەتەكشى بولعان.

كوپ جاس كومپوزيتورلاردىڭ يدەيالىق تالعامىنا اعالىق، ۇستازدىق ىقپالىن تىكەلەي جاساعان تۇماكەڭ باستاعان اقىن-جازۋشىلار ەكەنى ماعان ايقىن، مەنىڭ كوز الدىمدا دۇنيەگە كەلىپ جاتتى، جارىققا شىقتى، ەلگە تارادى. كومپوزيتورلار وداعىندا، كوركەمدىك كەڭەس الدىندا، شىعارماشىلىق كەزدەسۋلەردە سولاردىڭ ءبارىن بىزدەر ورىندايتىنبىز.

ءان ونەرىنىڭ تەك ساحناداعى تاعىلىمدىق، ماعىناسىنداعى ونەگەلىك قاسيەتتەرىنەن باسقا، كوپشىلىك الدىنداعى رۋحتىق، ساياسي سەزىمدەردى تولقىتاتىن دا سان الۋان اسەرى، ماڭىزى جەتىپ ارتىلادى.

ءبىر وڭاشا سۇحباتتاسىپ وتىرعاندا ديماش (قونايەۆ) كوكەمنىڭ قازاق اندەرى ونىڭ ىشىندە كومپوزيتورلار شىعارماشىلىعى حاقىندا ايتقانى ەسىمنەن كەتپەيدى.

«وداقتىڭ (ك س ر و) ۇكىمەتتىك دەلەگاتسياسىنىڭ باسقارىپ ءۇندىستان ساپارىنا شىعىپ، دەليگە كەلىپ قوندىق. ءبىزدى سىرتتا كوپ حالىق كۇتىپ تۇرعانىن ەسكەرتىپ جاتتى. سودان ەسىك اشىلىپ تراپقا اياعىم ءتيىپ سىرتقا شىعا بەرگەندەگى اسەرىمدى سوزبەن جەتكىزە المايمىن. ءبىر الاپات كۇش ماعان قانات بەرگەندەي، كۇللى اسپان ماعان قولىن بەرىپ، قولتىعىمنان كوتەرگەندەي اسەردە بولدىم. ماعان ءۇندىستان تەگىس قوسىلىپ ءان سالىپ تۇرعانداي بولدى. تراپتان قالاي تۇسكەنىمدى بىلمەيمىن.

جاز ءومىرىن، ءماز ءومىرىن قىسقارتىپ،

بارا جاتىر، بارا جاتىر قۇس قايتىپ.

زىمىرايدى مەنىڭ بالا كەزىمدەي،

ءبىر جالت ەتىپ وتە شىققان سەزىمدەي، - دەپ بۇكىل اەروپورتقا جينالعان جۇرت ءان ايتىپ تۇر ەكەن. سول كەزدەگى ءاننىڭ قۇدىرەتى، ءاننىڭ اسەرىنە ەشقانداي كۇش تەڭ كەلمەيدى».

ارينە، دىندەرى بوتەن، تىلدەر باسقا، ساياساتتارى سايكەسپەيتىن، ءبىراق ءار الەمنىڭ حالىقتارىنىڭ ىقلاسىن، قوناقجايلىعىن، تەكتىلىك ىزەتىن اتقارعان بۇل ءاننىڭ دە ولەڭ ءسوزى تۇمانباي مولداعاليەۆتىكى بولاتىن. سول جىلدارى ءۇندى ەلىمەن ساياسي جىلىمىق لەبى بايقالىپ، الماتى مەن كەرالا شتاتى اراسىندا دوستىق قاتىناستار بەلگىلەنە باستاعان ەدى.

سونىڭ ارقاسىندا الماتىدا بولعان ءۇندى دەلەگاتسياسىمەن بىرگە ءبىر توپ ونەر توبى كەلگەن بولاتىن. كەتەرىندە ولار، قولقا سالىپ ءبىر-ەكى قازاق ءانىن تىڭداپ، ءۇن تاسپاسىمەن العان اندەردىڭ ىشىندە نۇرعيسا تىلەنديەۆتىڭ تۇمانباي اعانىڭ سوزىنە جازعان «قۇستار ءانى» دە بار بولاتىن. سول الاتاۋدا تۋعان امانات ءان عوي ديمەكەڭدى قارسى العان.

اقىنداردىڭ سۇڭقارى مەن كومپوزيتورلاردىڭ سۇلتانى بولعان اعالارىممەن بىرگە مەن دە سولاردىڭ «بريگاداسىنا» بولۋىنا اللانىڭ ءناسىبى بۇيىرىپتى. تالاي ايعا تاتيتىن كۇندەرىمىز، جىلدارعا پارا-پار ايلارىمىزدى ەركە-نازىمىزبەن، پاك ءازىل، قالجىڭىمىزبەن بىرگە وتكىزىپپىز.

شۇكىرشىلىك، ءتاۋبا دەيمىن. مەن ولاردىڭ اعايىندىق ماحابباتىن، ازاماتتىق مەيىرىمىن، ولاردىڭ ەلگە قالدىرعان اماناتتارىن ارقالاپ قالدىم.

دەمىم بىتكەنشە سولاردىڭ مارجاندارىن شىرقاتىپ، باۋىرلارىمنىڭ رۋحىن ولتىرمەۋگە تىرىسامىن.

كوزىمدى جۇمسام دا كورەم سەنى،

ەسەدى ارماننىڭ قوڭىر جەلى.

كۋا بول، الاتاۋ باقىتىما

كۋا بول كوك تەرەك كولەڭكەلى.

كۋا بول جۇلدىز، كۋا بول ايىم! - دەپ، كەۋدەمدى كەرنەپ بۇرادى.

تۋعان حالقىمنىڭ ءار تاڭىن اندەرىمەن اتتىرىپ، ءار كەشىن دۋمانداتقان ءاندى كەشىمەن اتقارىپ جاتقان ەلىمنىڭ ارداقتى اقىننىڭ وتباسى، اۋلەتى امان بولسىن، پوەزياسىنىڭ عۇمىرى ماڭگىلىك بولسىن!

نۇرعالي ءنۇسىپجانوۆ،

قازاقستاننىڭ حالىق ءانشىسى

2016 - جىل

«ايقىن»