اتاقتان جالىققان مۇزكانىت
قۇداي ونداي قۇقىقتى ەشكىمگە بەرمەگەن. شىنىن ايتۋ كەرەك، «فورتەپيانودا ناشار وينايدى» دەپ دارىندى جاستى وقۋعا قابىلداماعان ميلان كونسەرۆاتورياسىنىڭ وقىتۋشىلارىندا دا قىزعانىش نيەت بولعان جوق. ءبىراق ولاردىڭ ەڭ ۇلكەن قاتەلىگى: تالانتتى تاني المادى. بۇل اناۋ- مىناۋ ەمەس، اتاعى جەر جارعان ميلان كونسەرۆاتورياسىنىڭ پروفەسسورلارىنا ۇلكەن سىن ەدى. سول قاتەلىكتەرى ارقىلى ولار تالانتتى تۇنشىقتىرىپ تاستاۋى مۇمكىن ەدى، ءبىراق تابيعاتىنان العان بەتىنەن قايتپايتىن ۆەردي ءوزىن كونسەرۆاتوريانىڭ پروفەسسورلارىنا عانا ەمەس، الەمگە مويىنداتتى. بۇگىندە ميلان كونسەرۆاتورياسى دجۋزەپپە ۆەرديدىڭ اتىمەن اتالادى.
دجۋزەپپە ۆەردي 1813 -جىلى قاراپايىم وتباسىندا ومىرگە كەلدى. اكەسىنىڭ دەريەۆنيادا كىرىسى وتە از، ءتىپتى تۇسكەن تابىسى ءىشىپ- جەۋگە دە جەتپەيتىن تراكتيرى بولدى. اناسى تىگىنشى ەدى. وتباسى كوبىنە- كوپ تراكتيرگە كەلىپ، تاماقتانعان ادامداردان قالعان استى ءىشىپ- جەيتىن. جوقشىلىق ەڭسەسىن ەزگەن اكەسى مەن اناسىنا قاراپ، كىشكەنتاي يتاليان بالاسى ءتۇرلى ويعا بەرىلەتىن. «اكە- شەشەم ەرتەلى- كەش تىربانىپ، ەڭبەك ەتسە دە، ءبىر بايىماي- اق قويدى. بايىماق تۇگىلى، تويىپ تاماق جەيتىن كۇنىمىز از. ەسەيىپ، ەرجەتكەندە مەن دە وسىلاي ءومىر سۇرەم بە؟ جوق، مەنىڭ بۇلاي ءومىر سۇرگىم كەلمەيدى. مەنىڭ باي بولعىم كەلەدى» دەپ قيالعا شوماتىن. ارمانى اسقاق بالانى ءۇمىتى الدامادى. ءبىراق.. . باي بولۋ ءۇشىن، اتاقتى بولۋ ءۇشىن ول تالاي كەدەرگىلەردەن ءوتتى.
مۋزىكانى قاتتى جاقسى كورەتىن باي كوپەس انتونيو بارەتستسي تۇيسىگىمەن كىشكەنتاي بالانىڭ تەگىن ادام ەمەس ەكەنىن سەزەدى. مۋزىكا ءپانىنىڭ ۇستازىنا اقشا تولەپ، ۆەرديدى وقىتىپ، بولاشاق كومپوزيتوردى ءوز ۇيىندە تەگىن تۇرعىزدى. ميلانعا وقۋعا اتتانعاندا دا قالتاسىنا قوماقتى اقشا سالىپ بەرەدى. كونسەرۆاتورياعا تۇسە الماعان ۆەردي مۋزىكانتتاردان ءوز بەتىمەن ءدارىس الىپ، ءبىلىمى مەن تالانتىن جەتىلدىرەدى.
«ەگەر ۆەرديدىڭ ءومىر جولىندا ساۋداگەر بولسا دا، اقشا ءۇشىن ار- وجدانىن ساتپاعان بارەتستسي كەزدەسپەگەندە، تاعدىر جولى قالاي قالىپتاسار ەدى» دەۋگە بولمايدى. ومىرگە ۆەردي سەكىلدى تالانت كەلۋ كەرەك بولدى. قۇداي ونىڭ ءومىر جولىندا بارەتستسيدى كەزدەستىردى. بالكىم، بارەتستسيدىڭ ومىرگە كەلگەندەگى ءبىر ميسسياسى: ۆەرديگە كومەكتەسۋ بولعان شىعار، كىم ءبىلسىن؟ ءوز باسىم تالانتتى بولسا دا، كەيبىر شىعارماشىلىق ادامدارىنىڭ تانىلماي قالۋىن قىرسىق مىنەزىنەن ەمەس، ەڭ ءبىرىنشى جۇلدىزىمەن، تاعدىرىمەن بايلانىستىرام. دارىندى بولۋ از، ماڭدايىڭدا «ساتتىلىك» دەگەن جازۋ بولسىن.
.. .كەيىننەن ۆەردي ءۇي يەسىنىڭ قىزى مارگاريتاعا مۋزىكادان ساباق بەرىپ ءجۇرىپ، عاشىق بولىپ قالادى. مارگاريتادا سۇڭعاق بويلى، ارىق، سۇيكىمدى جىگىتتى ىشتەي ۇناتاتىن. ۆەرديدىڭ بولاشاعىنا سەنگەن بارەتستسي جالعىز قىزىنىڭ شەشىمىنە قارسى كەلمەيدى. مارگاريتا ومىرگە ەكى بالا اكەلدى. ەكەۋى دە كىشكەنتاي كەزىندە شەتىنەپ كەتتى. كوپ ۇزاماي 26 جاسىندا مارگاريتا دا كوز جۇمادى. كەيبىر زامانداستارى «ۆەردي ايەلى مەن بالالارىنىڭ ولىمىنە قايعىرعان جوق. ول ءتىپتى ايەلىن سۇيمەگەن دە شىعار.. . بارەتستسيدىڭ قامقورلىعىن كورگەن سوڭ، ونىڭ الدىندا ءوزىن قارىز سەزىنگەندىكتەن عانا مارگاريتاعا ۇيلەنگەن شىعار. اتاققۇمار، قاتىگەز جان» دەپ جازعىردى. سالقىنقاندى ۆەردي ءوزىن- ءوزى ىشتەي جەپ، جاقىن ادامدارىن وڭاشادا جوقتايتىن.
بۇل تاعدىردىڭ ءاجۋاسىن قارامايسىز با؟ ەڭ جاقىن ادامدارىنان ايىرىلعان كومپوزيتور تاپسىرىسپەن جازىپ جاتقان كومەديالىق وپەرانى اياقتاۋعا ءتيىس ەدى. تراگەديالىق وپەرا بولسا، بۇكىل قايعىسى مەن مۇڭىن، وكىنىشى مەن ارمانىن قاعازعا تۇسىرەر ەدى- اۋ، كومەديا جازۋعا ءتيىس قوي! كومەديا ءساتسىز شىعادى.. . وتباسىنان ايىرىلعان ادام وزگەلەرگە قايدان كۇلكى سىيلاي السىن؟ ! سول كۇندەرى كۇندەلىگىنە «مەن بۇدان كەيىن ەشتەڭە جازبايمىن» دەپ جازدى. شىعارماشىلىق ادامىن جان كۇيزەلىسىنەن جازۋ عانا ەمدەيدى. مۇنى، ارينە، ۆەردي جاقسى ءتۇسىندى. بار قايعىسىن ۇمىتقىسى كەلىپ، جازۋدا ءوشى كەتكەندەي جازا بەردى، جازا بەردى. سول كۇندەرى ونىڭ ومىرىنە ساۋلە ءتۇسىرىپ، مۇڭلى الەمىن نۇرلاندىرعان ءبىر ايەل بولدى.
جازدىڭ ەڭ ىستىق كۇندەرىنىڭ وزىندە ۇستىنەن قارا كوستيۋمىن تاستامايتىن ءتۇرى سۇستى، قاتال، بىربەتكەي، قىرسىق ۆەرديدى ايەلدەر جاقسى كورەتىن. ونىڭ ومىرىندە كوپ ايەل بولدى. ءوز كەزىندەگى تانىمال ءانشى دجۋزەپپينا سترەپپوني ءتىپتى، ماحاببات ءۇشىن كارەراسىن «قۇربان ەتتى» . دجۋزەپپينا سۇيگەنى ءۇشىن «جەزوكشە، ساعان ۆەردي ەشقاشان ۇيلەنبەيدى» دەگەن ادامداردىڭ مازاعى مەن وسەگىنە دە شىدادى. سۇيىكتىسىنىڭ كوزىن باقىرايتىپ قويىپ، باسقا ايەلدەرمەن اشىق كەزدەسىپ جۇرگەنىن دە كەشىردى. ول شىدامدىلىق تانىتىپ، كەشىرە ءبىلدى. ۋاقىت وتە كەلە وزىنە ۆەرديدىڭ ۇيلەنەتىنىنەن ءۇمىت ۇزە باستادى. ارادا ون ءبىر جىل وتكەندە بارىپ قانا ۆەردي ۇيلەنۋ تۋرالى ۇسىنىس جاسادى. بۇل كەزدە ۆەرديدىڭ جاسى ەلۋدە ەدى. دجۋزەپپينا دا جاس ەمەس ەدى. ۆەرديدىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ شارىقتاۋىندا دجۋزەپپينانىڭ ەڭبەگى از ەمەس. ءارقاشان سۇيىكتىسىن قولداپ، ونىڭ شىعارماشىلىقپەن ەركىن اينالىسۋىنا جاعداي جاساپ، قامشىلاپ وتىردى. مۇنى، ارينە، سۇڭعىلا كومپوزيتور جاقسى ءبىلدى. دجۋزەپپينادان ارتىق ايەل تاپپاسىن دا جاقسى ءتۇسىندى. ءتىپتى ۆەردي جاعدايىن جاساپ الىپ، شارشاپ، شىعارماشىلىقتان قول ۇزبەك بولعاندا «ەڭ جاقسى دۇنيەڭدى ەندى جازاسىڭ، ەگەر ءارى قاراي جالعاستىرماساڭ، بۇگىن جارق ەتىپ، جوق بوپ كەتەتىن كوپ تالانتتىڭ بىرىنە اينالاسىڭ» دەپ قامشىلاعاندا وسى مىقتى ايەل ەدى. دجۋزەپپينانىڭ جۇيكەسىمەن ويناپ ءجۇرىپ، ۆەردي ەڭ جاقسى دۇنيەلەرىن جازدى.
ۆەردي «ايەل كۇيەۋىنە ءارقاشان ادال بولۋى كەرەك. كۇيەۋىنە بۇكىل جان- تانىمەن قىزمەت ەتۋگە ءتيىس» دەگەن تالاپ قويدى. ءوزىنىڭ كەيىپكەر ايەلدەرىن دە كوبىنە وسى تالاپ نەگىزىندە كەيىپتەدى.
ۆەردي تابيعاتىنان وتە ساق ادام ەدى. تانىمايتىن ادام تۇگىلى، تانيتىن ادامداردىڭ وزىمەن ابايلاپ، ساقتانىپ، قارىم- قاتىناس جاسادى، ال جۋرناليستەرگە سۇحبات بەرگەندى مۇلدەم ۇناتپادى. قوعامنان وڭاشالانىپ، ادامداردان، جۋرناليستەردەن بويىن اۋلاق سالعان سايىن، ۆەرديدىڭ ءومىرى وزگەلەردى قىزىقتىرعان ۇستىنە قىزىقتىرا ءتۇستى. كەيبىرەۋلەر ۆەردي «تاكاپپار، وركوكىرەك، ادام مەنسىنبەيدى» دەپ ايىپتاپ، كىنالاپ جاتتى. جالعىزدىقتى سۇيەتىن، تالانتتى بولا تۇرا، وزىنە كوڭىلى تولمايتىن، مۋزىكا الەمىندە جاڭالىق اشقىسى كەلىپ، ءوزىن- ءوزى ىزدەپ جۇرگەن ونىڭ ەشكىمگە ۇقسامايتىن ءوز الەمى بار ەدى.
ۆەردي شەديەۆرلەرى: «ريگولەتتو» ، «ترۋبادۋر» ، «تراۆيتانى» بىرىنەن كەيىن ءبىرىن اراعا جىل سالماي جازدى. وسى ءۇش وپەراسىن جازىپ بىتكەندە ەسىمى الەمنىڭ مۋزىكا تاريحىنا ەنىپ كەتكەنىن ءوزى دە بىلمەدى. كومپوزيتور بۇرىنعىداي باتىرلار وبرازىن جازۋعا ۇمتىلمادى، قاراپايىم ادامدار ارقىلى شىنايى ءومىردى كورسەتتى. بۇرىنعى قولدان جاسايتىن كۇردەلىلىكتەن سانالى تۇردە قاشىپ، قاراپايىمدىلىق ارقىلى كۇردەلىلىككە ۇمتىلدى. ون سەگىز جىلدان سوڭ ايگىلى «ايدانى» جازدى.
«ەگەر ەگيپەت بيلىگى «تەاتردىڭ اشىلۋىنا بايلانىستى جاڭا وپەرا جازىپ بەرىڭىز» دەپ ءوتىنىش ايتپاعاندا «ايدا» جازىلماس پا ەدى» دەپ ويلاۋعا دا بولمايدى. ادامزاتتىڭ ەستەتيكالىق تانىمىن كەڭەيتەتىن «ايدا» سىندى دۇنيەنى اكەلۋ و باستا ۆەرديدىڭ تاعدىرىنا جازىلسا كەرەك- ءتى. العاشىندا ارابتاردىڭ ۇسىنىسىن ۆەردي قابىل المايدى. ولار ۆەرديدىڭ شەشىمىن ەكى جىل كۇتەدى. شىعارمانى وقىپ كورىپ، ۇناتىپ، وپەرا جازۋعا كەلىسىمىن بەرەدى. ءوز شىعارماشىلىعىنا اسا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايتىن، تالانتى دا، تالعامى دا بيىك ۆەردي ەگيپەتتەن اقشا الىپ، «تاپسىرىس قوي» دەپ الدەبىرەۋلەر سەكىلدى قاتارداعى شىعارمانى جازىپ بەرە سالعان جوق. ۆەردي ءار شىعارماسىن جۇيكەسىمەن جازدى.
ونىڭ وپەرالارى بىرىنەن كەيىن ءبىرى قويىلىپ جاتتى. ونى جۇرت «گەني» دەپ اتاپ، تالانتىنا تابىندى. اتاقتان دا، قوشەمەتتەن دە ادام جالىعادى ەكەن. ۆەردي جالىقتى. جالىققانى سول: ماركيز تيتۋلىنان باس تارتتى. «ءومىر نە دەگەن ۇزاق؟ ۇزاق ءومىر ءسۇرۋدىڭ قاجەتى قانشا؟ اتاق پەن ماراپاتتان كەندە ەمەسپىن. نەگە مەنىڭ جان دۇنيەمدە تىنىشتىق جوق. بۇل الدە مەنىڭ اشكوزدىگىم بە، قاناعاتسىزدىعىم با؟ » دەپ شارق ۇرىپ، ءوز سۇراقتارىنا جاۋاپ ىزدەدى. ءبىراق اقىلدى، سالقىن قاندى ول قاتتى قۇلازۋدان، دەپرەسسياعا تۇسۋدەن ساقتانىپ، ءوزىن ىلعي قاتاڭ باقىلاۋدا ۇستادى. بارىنەن تەز جالىعاتىن، تىنىشتىق تاپپايتىن جانىن قالاي ەمدەۋدى ءبىلدى. ول ءوزىنىڭ ومىرگە كەلگەندەگى ميسسياسىن دا جاقسى ءبىلدى.
ۆەردي مەن نەمىستىڭ ايگىلى كومپوزيتورى ۆاگنەر ەكەۋى ءبىر جىلدا تۋعان. ەكەۋى دە كوزى تىرىسىندە اتاق پەن داڭقتان كەندە بولعان جوق. ەكەۋى ومىردە ەشقاشان كەزدەسپەسە دە، ءبىر- ءبىرىن جەك كورىپتى. كادىمگى قىزعانىش. ءبىراق ەكەۋى ءبىرىن- ءبىرى، شىن مانىندە، مويىندادى. ۆەردي يتاليان وپەراسىنا، ال ۆاگنەر نەمىس وپەراسىنا جاڭالىق ەنگىزىپ، شارىقتاتتى. ءبىراق مۋزىكادا ۇلت جوق قوي. ءارقاشان زامانداستارىن ماقتاپ، كوتەرمەلەپ قوياتىن ۆاگنەر ۆەرديدى تىڭداعاندا «دۇرىسى ەشتەڭە ايتۋدىڭ قاجەتى جوق» دەگەننەن باسقا ەشتەڭە ايتپاپتى. بىرەۋ تۋرالى ارتىق اڭگىمە ايتۋدان ءارقاشان ساق بولعان ۆەردي ۆاگنەردى ۇناتپاعانىن ەشقاشان جاسىرماپتى. ءبىراق ۆاگنەر دۇنيە سالعاندا «قانداي وكىنىشتى! ول مۋزىكا تاريحىندا ءوزىنىڭ وشپەس ءىزىن قالدىردى» دەپ كۇڭىرەنىپتى. ءيا، ۆەردي دە، ۆاگنەر دە - پەندە. ءبىراق جاي عانا پەندە ەمەس، مۋزىكا تاريحىندا توڭكەرىس جاساعان ۇلى ادامدار.
اياگۇل مانتاي،
«ايقىن»